Dziyń Mowy Ôjczystej: Karol Gwóźdź „Za bajtla na Bytkowje…”

Dziyń Mowy Ôjczystej na Wachtyrzu to praje kożdy roz tref z tekstym Karola Gwoździa. Dziś ale niy bydzie poetycko, yno barzyj spōminkowo. Wszyjsko skuli tego, iże łōńskigo roku Miejsko Biblioteka Publiczno w Siymianowicach Ślōnskich, na 90-lecie miasta, wydoła ksiōnżka „Siemianowice, kere pamiyntomy”. Była to antologijo ôpowiostek i spōmnień miyszkańcōw. Autorami tekstōw były ôsoby powszechnie znane i szanowane, jak tyż i zwyczajni mieszkańcy miasta. Ksiōnżka cieszyła sie srogim zainteresowaniym i cołko rozeszła sie w niycały tydziyń. Dzisiej, skiż Świynta Jynzyków Łojczystych, prezyntujymy właśnie z tyj ksiōnżki ôpowiostka naszego norodowego poety, kery spomino swoje bajtlostwo.

__________________

Karol Gwóźdź

Za bajtla na Bytkowje…

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Poproszůny uo naszkryflańe poru zdań do tyj kśůnżki ńy mjo­łech pojyńćo, jak śe zgrać z inkszymi tekstami, ftorych przeca ańi ńy znům. „Jak to dowńij, za bajtla, bůło na Bytkowje” – tego śe mjo­łech trzimać i spokopjůłech rzecz ważno. Bajtlostwo mjołech fest radosne! Roczńik ’87, besto cołkje dojrzywańe trefjůło na cudne lata 90-te. Ino co sam uosprawjać?

Ńy za wjela śe pozmjyńało na mojym placu i na Starym Byt­kowje. Wjym ino, co uobecny blok nr 5 na Placu Skrzeka i Wójci­ka stoji w mjyjscu przedwojynnego stawu, i pewńikjym skiż tego bůł uoddany ludźům 5 lot ńyskorzij, ńiźli bůł wybudowany, czy­li w 1975 roku, bo na sztarće źdźebko upadowoł i trza było cekać, cy casym ńy trza go bydźe rozbjyrać. Můgbych pedźeć uo tym jak gůńylimy śe w rułach wodnych, ftore wymjyńali na cołkim Placu Skrzeka i Wójcika, co dowńij nazywoł śe Placym Wolnośći. Same wykopy my mjeli za szańce wojynne, a potym szlimy do dům, coby mamulki wyćůngały nům wołna mineralno ze dłůńi. Můgbych pedźeć, co lotalimy pod schodami, ftorymi właźi śe do kośćoła Św. Ducha. Dyć ńy kożdy to wjy, ale te betůnowe schody na zew­nůntrz, mjały srogje dźurska po bokach i my tam właźyli i śe gů-ńyli, fest nachylyńi, podwjela tego ńy zaćepali cymyntym. Ańi my ńy myśleli, co za nami mogům gůńić srogje scury, połne śćeklizny, abo co jakimś cudym ńy trzaślimy gowami w zarośćałe gwoźdźe, co tam wystowały, cy inksze pułapki. Uosprawjać bych můg uo tym jak my půłowa letńich feryji budowali na trowje, wele szko­ły „Uůsymki”, swůj szpilplac i swoja brama. Terozki půł tyj źelyńi jes parkingjym. Ftoś przińůs sztachety, ftoś staro gardina, ftoś ja­keś fojstliki i gwoźdźe, zaś przi pjyrszym szpilu „w tyka”, czyli au­tonoga, bal trefjůł w lata i cało buda śe zbulyła. Půł lata budowali, coby roz cylnůńć i wszyjsko zbulić. Take z nos były budowńicze majstry. Můgbych pedźeć, jak łaźyło śe na chaby w strůna Azot, drogům, ftoro pjyrwyj mjanowali Bojtnerkům, a na poczůntku ńij bůł mały kjosek, w ftorym fater zowdy kupowoł Trybůna Ślůnsko. Můgbych tys godać uo tym, jak my śe bawjyli na placu zabaw, we zandkastli z betůnu i ńyroz śe wrocało do chałpy z uobdartym ko­lanym. Na tym samym placu my skokali na srogij, půłokrůngłyj drabince, abo kożdy śe chuśtoł na tzw. „składaku”, czyli takij du­gij, wjelgaśnyj huśtowce, do můmyntu aże śe ńy poskłodała. Tyn co ja huśtoł, zjeżdżoł na rzici w důł i ńic my śe z tego ńy robjy­li, co mogło nos tam w půł złůmać. Dźiśej takich placůw zabaw jus ńy ma, a tyn co my mjeli, to go i tak můndre ludźe zmyńszyli uo půłowa. Můgbych tys pedźeć uo tym, wjela to śe uokjyn balym wybjůło na wymyślůnym szpilplacu na „uůsymje”, czyli na wew­nyntrznym placu ze Szkoły Podstawowyj nr 8. Przed 1982 r. we tym samym budynku bůła szkoła dlo bergmůnůw (pl: „Zasadnicza Szkoła Górnicza”). Godać můgbych uo tym jak my grali w „szukać”, czyli w chowanego i zowdy, jak taki jedyn kamrat szukoł, to koż­dy lećoł śe schować… do dům, na uobjod. Kjej my kůńcyli uobja­dować, bywało, co bes uokno my kukali, jak tyn jedyn borok nos durch szukoł pod autami, abo za haśokami, a nům śe jus na plac ńy chćało wyłaźić. O! Ńyftore kamraty właźyli na dach hali spor­towyj, cy to „uůsymy”, cy to „dwanostki”, ale właźić na taki wjyrch to jo śe jus cykoł. Pytańe cy kogoś by to interesowało? Dyć kożdy w latach 90‑tych mjoł podobny szpas. Mům růżńiste spůmńyńa. Jakeś 80% to szpilańe we fusbal na tzw. „dwanostce”, czyli szpilplacu ze Szkoły Podstawowyj nr 12, na srogje bramy, czyli na trowjasto -błotńistym szpilplacu, eli na małe bramy, czyli blank betůnowym placu ze myńszymi bramami, na ftorym my tys szpilali w kosza. Casym we gorkje dńi wypolalimy lupům na ławkach swoje mjana, abo tys my szpilali w „kolażyki” na naszych ńy tak zatłoczůnych jak dźiśej parkingach, a kapslami my śe bawjyli uod rana do wjecora. Te „drůgi” a’la Tour De France mjały, kjejby je wyprośćić, po pora kilometrůw. Lotalimy po naszych pywńicach i tam my śe cho­wali, abo łaźyli z krauzami na łůnka wele stawu Bryśowego, tam kaj terozki jes plac zabaw. Do tych krauzůw po uogůrkach zbjy­ralimy z blumůw bůnki, ćmjele, uosy i biny cuzamyn. Jak krauza bůła na tyla połno, iże cało brzyncała i trzynsła śe we strzodku, to my je wyćepowali daleko przed śa, choby granaty na wojńe, i dźi­wali śe jak uoroz z tych wszyjskich krauzůw te furgajůnce gadźiny tworzyły nad nami jedna srogo, corno, brzyncůnco deka. „Piiita­aać!!!” tego rozkazu suchali wszyjscy przechodńe, modźi i starzy. Take z nos wojoki były, istne Soldaten aus Bittkow. Co tys żodnego z nos ńy chapsnůł jaki chrobok to ino Nojśwjyntszyj Pańynce mo­gymy dźynkować. Poza tym szpilalimy w legyndarne Commodo­re C-64, leżelimy na klotkach schodowych i rysowali na papjůrze to, co widzymy ze růżnych sztokůw. Mjarkuja, co lata 90-te kożdy mjoł podobne. Mjelimy na Bytkowje ino pora sklepůw, ale z nasze­go placu łaźylimy abo do „Kůmzůnu”, dźiś tam jes pjekarńa Ściga­ła, ftory przůdźij mjoł ino mały kůncek ze cołkigo budynku, abo do Płaczkowyj, po chipsy, cola i gůmy turbo, zaś na lody to łaźylimy do Karlika. Casym ale śe szło w drugo strůna, do tzw. „Blaszoka”, czyli spożywczaka Społem, ftory przůdźij bůł w pawilůńe zdźebko wy­żyj. Potym mjast „Blaszoka” bůł LiderPrice, Tesco, a terozki jes Tedi. Pamjyntům tys, co tam dalij, za „Blaszokjym” i za przichodńům, stoł wjelgachny, zarośćały, stalowy szkjeletor, i dźepjyro pod kůńec lot 90-tych wźynli śe za dokůńcyńe budowy, dźynki cymu powstoł pjy­rszy na Bytkowje market, czyli dyskůnt „Plus”. Můgbych tys pedźeć, co mjelimy na Skrzeka i Wójcika richtich srogje wydarzyńe, mu­zyczny kůncert „Bytkowskie Drzewo”, na ftorym bůło poradźeśůnt tyśyncy ludźi, wszyjsko bůło kryncůne ze szwůngjym bes TVP Ka­towice, zaś na naszych balkůnach bůło tyla ludkůw, co ledwo śe dychało. Pamjyntům, co frelki, ftore tam śpjywały, mjały richtich gryfne głosy. Jus wtedy wjedźołech, jak kukołech na tyn podśwje­tlůny topůl, co můj żywot jes zoleżny uod muzyki.

Chćołbych cymś podfarbować tyn swůj tekst. Tůż pytům moja matka, jak śe dowńij na Bytkowje żyło. „Bjydńe, ale wesoło, no bo jak?” uodpedźała. Uosprawjała uo hůngrach, PGR-ach, harcůw­ce, a tys i uo tym, jak bes źima szli na azotowe pola, coby poskokać do dźur połnych śńega, dźur, ftore wyrůmbały bůmby z II wojny śwjatowyj. Godała mi tys, jak na Bryśowym stawje pływały se ma­taczki i roz z braćikami i kamratami wskocyli na ńe, coby na dwje mataczki bawić śe we wojna. Muter mjała wtynczos 7-8 lot i ńy mogła tykać steru, czyli kija, ftorym śe uodbijali uod dna. Nale roz můj ujek, a jeji brat, ńy doł pozůr i moja muter chyćůła za srogi ba­dyl. Chćała fest śe uodbić, ale borocka tak go wbjůła, co tyn sro­gi badyl chyćůł śe dna, a mataczka ij spod nůg ućykła. Uostała tak wiśeć pora sekůnd nad wodům. Pjyrw poleku, a potym drapko ze­ślizgła śe do lodowatyj wody. Ja, gynau jak we bojkach dlo bajtli. Můno tys i zdůnżůła pomachać do braćikůw rynkům, ale tego ńy wjym. Mjyszkała we familokach, wele harcůwki, dźiśej tam sům blokowiska. Roz z uokna wszyjscy kukali na świńobiće na ich placu i uosprawjała mi, jak ich sůmśod mjoł zarzinać wjeprzka, ale stary masorz śe machnůł z pyrlikjym i zlynkńůny babuć dostoł szmyr­gla. Ńy bůłoby w tym ńic dźiwnego, kjejby ńy jego syn, ftory trzi­moł za dakle uod wjeprzka, a jak tyn zaczůn citać, to synek na ńego wskocył i… tak se uoglůndali te bytkowskje, szalůne rodeo. Půnoć ludźe beceli ze śmjychu. Lotała tys po růżńistych bůnkrach, a jo sům pamjyntům jesce taki jedyn, ftory bůł za „Pańynkům”, czyli fi­gůrkům Matki Boskij, przi dźiśejszym růńdźe „ze ćuchćům”. Tam tys bůł taki malutki, drewńany kjosek, warzywńok i ino tam, na cołki Bytkůw, mjeli take gůmy-kulki, ale tys take fajne szekulady ze wystyrczůnymi podobiznami růżńistych gadźin. Zowdy żech tar­mośůł szekulada bes papjůrek i rod żech zgadowoł co mi ta bula przipůmino, jako mi śe gadźina dźiś trefjůła.

Pedźeć, coch mjoł szczyńśliwe bajtlostwo to mało pedźeć. Lata 90-te mjarkuja były nojgryfńejsze jake modymu pokolyńu můgły śe trefić. Kupa radośći i mało społecznych frasůnkůw. No chyba, że za co se kupić kaseta magnetofůnowo, ftoro i tak ńy była uoryginalno, na torgu, ftory bůł ńydaleko dźiśejszego Kauflanda. Besto mocka historyji jes krůtkich, fajnych, ale mjarkuja, co inkśi ze mojigo roczńika mjeli za bajtla podobńe.

Ale! Pamjyntům, co radźi my jeźdźyli z braćikjym na kołach, na naszych „składakach”, bo tak śe godało na Romety, uůn mjoł czerwone Wigry3, a jo ńybjeskigo Pelikana, a uoba mjały farbiste kulki na szprychach, bo jakby inacyj. Jeźdźylimy cynsto po łůnkach za důmkami na Boh.Westerplatte, kaj teroz jes połno důmkůw jednofamilijnych, a przůdźij były tam łůnki, pora stawůw, a uoso­bliwje taki jedyn, fest płytki, blank źelůny uod flyji i radźi my pů ńim jeźdźyli. Ńy zowdy bůł ale taki szpas. Spůminům śe jak my po­jechali z braćikjym i kuzynkům do michałkowickigo parku. Jecha­limy bes nasze łůnki do mostu z wůnskotorůwki, kaj na dolnych glajzach uostawjalimy ćyngjym kapsle z Coca-Cole, Pepsi i roz­tůmajtych napojůw alkoholowych, bo zbjyralimy take nasze „roz­plascůne můnety”, potym my minyli Kotłomontaż, i dalij, zadkjym, jechalimy po takich dźikich terynach, aż uoroz muśelimy przećep­nůnć koła nad starymi rułami, a my sami ino je przeskocyć. Braćik starszy, a wyższy, tůż wjadůmo, szłapnoł, wloz na ruła i zeskocył. Tyla. Kuzynka myńszo to przicupnyła, tup-tup i jus bůła za rułami. Jo zaś chćoł, hyrny a gupi, choby braćik szłapnůnć i przelyź za ruły, a że były srogje i fest szyrokje, toch, jako myńszy cowjek, muśoł śe půmůc rynkami. Położůłch na ruły stopa i rynce, i zaczym żech śe kapnůł, dłůńe prziklejyły śe do ruł! Pocułech w milisekůndźe pje­czyńe, co go ńy szło z ńicym porůwnać. Ryk, jaki bez moij wole wydobůł śe z mojigo chyrtůńa, muśoł przipůminać ryk zarzina­nego wjeprzka. Dźepjyro po dwůch, trzech sekůndach „uodklejůł” żech dłůńe, gynau choby jake stare flostry. Bůl a pjeczyńe były ńy do strzimańo, a joch bůł ino zestrachanym bajtlym. Becoł żech co­roz barzij, ślypka bůły jednům, wjelgachnům Ńagarům. Můj braćik nojsamprzůd chyba ńy wjedźoł, co robić, i chyba sům śe wylynknůł całům sytuacyjům. Przelozłech pod rułami i żech śe cołki zma­raśůł. Chćołech ino, coby wszyjsko śe skůńcyło, coby ftoś pedźůł „to chwilowe”, „zarozki mińe”, ale hrůza w uocach braćika i sakra­myncko czerwjyń, ftoro blindowała z dłůńi ino zmocńały moja utropa. Uo bůlu ńy spůmna. Tůż stołech tak z rynkami wychylůny­mi przed śa i rycołech jak zarzinany kokot, aże mje dropało w co­luśkim chyrtůńu. Moje licka były mokre uod płackůw. Braćik mje wźůn do stawu w parku michałkowickim, a że wyglůndoł źdźebko inacyj ńiźli dźiśej, to śe muśoł zy mnům namachać, cobych zamo­cůł uoparzůne dłůńe we źimnyj wodźe. Rant stawu uogrodzůny bůł drzewńanymi kolikami, pjůnowymi balkami i sztachetami, na wysokość dobrych poradźeśůnt cyntymetrůw, możno z 50-70. Po­łożyłech śe na kraju stawu i wyćůngnůłech dłůńe ku wodźe. Ńy­stety, bůłech za mały, a bůl ńy ustympowoł. Braćik chyćůł mje wtynczos fest za nogi, a jo śe uopuśćůł wjela ino szło, coby tyknůńć źimnyj wody. Ta pozycyjo bůła uokropńe ńyporynczno. Drzewń­ane koliki wbijały mi śe w brzuch i uda, ale můgłech nareszće za­tůnkać dłůńe we wodźe. Chyba ńy musza godać, co pewńikjym bůło w ńij połno zarazkůw? Tůż leżołech tak uopuszczůny i trzi­many za giry, ze dłůńami we źimnyj, brudnyj wodźe, a płaczki ćurkjym loły śe do stawu. Co by to bůło, kjejby mje tak braćik ńy utrzimoł i wpodbych do wody? Wtynczos jesce ńy poradźůłech pływać. Rzykołech do Půnboczka coby mi půmůg. Ulga bůła. Ale ino na chwila. Za pora sekůnd pjeczyńe, mimo zatůnkanych dłůńi we wodźe, zaś śe napoczło. Ńy pamjyntům cy mocńij, cy myńij. „To ńy dźało! To ńy půmogo!” rycołech. Wlozłech uostatkjym śył na koło i dłůńami uobrůcůnymi ku gůrze „trzimołech” za lyngsztanga. Sům dźiś ńy poradza spokopić, jak żech to złůnacůł. Trza dodać, co w uoparzůnych dłůńach, teroz uobrůcůnych i wygjyntych, bůl śe ino naśyloł. Ale żech jechoł. I jechołech tak ze Michałkowic do důmku ůmy na Boh.Westerplatte, bo tam prawje byli moji rodźi­ce. Pokozołech rynce mamulce, posmarowała mi je cymś, chćała jechać na pogotowje, drugigo syna uduśić, ale… po godźińe bůl śe zdźebko zmyńszůł. Do dźiś ńy wjym, co to bůło za szmarowidło. Wjecorym z dłůńami połnymi bůmbli wylozłech na plac poszpi­lać w bal. Ja. Dobrze cytos, drogi czytelńiku. Chćołech wylyź, bo cułech, iże pragna tego jak ńic inkszego. Bal zowdy poradźůł zmyć kożdo mankulijo i utropa z mojigo ćała. Szpilalimy z kamratami na jedna brama i żech machoł rynkami, bo wjecorny wjater uochłů­dzoł mi dłůńe. Faktym jes, co przi szpilańu w fusbal zowdy damfo­woł zy mje bůl. Psychiczny eli fizyczny. Dźyń ńyskorzij bůło jus ok. Modość. Skůra gibćij śe goji. Take tam były dźikje teryny, ftore za „Koćołkjym”, bo tak godajům na Kotłomontaż, kludźyły do parku we Michałkowicach. Choćoż kůncek tych rułůw tam jesce dźiśej widać, to i tak wszyjsko jes tam przisute, zasute i sům na tym poro­bjůne szpecjalne cesty do rajzowańo na kołach. Ańi tego charakte­rystycznego tunelu jus tam ńy ma. Kůmu uůn zawodzoł?

PS. Ze swojich uobindowanych dłůńi tys śe poradźůłech casym podśmjywać. Půnoć uowijołech śe w corno deka i markjero­wołech stygmatyka, ftory broł paletka do pingla, stowołech na pjy­rszym schodku w důmku moij starki i kozołech modszyj kuzynce przijmować „Ćało Chrystusa”, a podowołech ij uokrůngłego chrup­ka uorzechowego ze Star Foodsa. Taki hůncwot kůmedyjowy.

✤

Tekst Pana Karola Gwoździa, jak zawsze, napisany został w śląskiej ortografii Feliksa Steuera, jednak wyjątkowo, na potrzeby tej pu­blikacji, autor świadomie postanowił powyższy tekst ubarwić tzw. „sycyniym”, czyli mazurzeniem charakterystycznym dla naszej sie­mianowickiej gwary. Gwary cudownego języka śląskiego. Nadmie­nić jednak należy, iż autor ujął tę cechę fonetyczną w takim stanie, w jakim ją zna, czyli na etapie zanikania. Współcześnie mazurze­nie w znacznym stopniu uległo leksykalizacji i zachowało się głównie w końcowych głoskach drugiej osoby l. poj. czasowników, jak np: sły­szys (dawniej: słysys), szkryflos (dawniej: śkryflos), możes (dawniej: mozes). Wprowadzenie do tekstu mazurzenia jako cechy systemo­wej, którą było ono jeszcze przed I wojną światową, byłoby zabiegiem sztucznym. Takiej wymowy, jak 100 lat temu, dziś się już nie słyszy i autor doskonale zdaje sobie z tego sprawę. Tekst ten jest niejako jego hołdem dla tej pięknej, skazanej jednak na zanik, cechy językowej.

 __________________

„Siemianowice, kere pamiyntomy”
ISBN: 978-83-901561-7-0 • 14-06-2022 • Strony: 179-185
Wydawca: Miejska Biblioteka Publiczna im. Anny Szaneckiej w Siemianowicach Śląskich

Karol Gwóźdź (rodz. 2 kwiytnia 1987 we Katowicach) – ślōnski poeta, dj, kōmpozytor i producynt muzyczny, kery tworzy ambjyntowo i elektrōniczno muzyka. Znany tyż jako Nail. Jedyn ze barzyj zocnych twōrcōw ślōnskij literatury, kery we 2010 roku wydoł tōmik poezyje „Myśli ukryte“, szkryfniynte we alfabecie dr Feliksa Steuera, jednej z nojstarszych transkrypcji ślōnskij godki.