Wszysko sie powtorzo – wywiad z Rafałym Ryszkōm

W cyklu “Chciołech sie spytać” – ô “Tajemnicy Cecylii Broll” godōmy z autorym, Rafałym Ryszkōm

Bydzie ciynżko z tym wywiadym. Widzisz – mosz naprowda do porzōndku narychtowano strōna ôd ksiōnżki: tajemnicabroll.wordpress.com. Stojōm tam ôdpowiedzi na wszyskie standardowe pytania ô ksiōnżce: ô tle historycznym, ô autorze, ô tym, kaj to wszysko je. Tōż bych sie spytoł tak trocha z drugij strōny: co ty byś chcioł ô ksiōnżce pedzieć? Bez przikłod, do kogo ôna je?

Jakbych mioł szczerze pedzieć, do kogo ôna je, to widza dwie grupy ôdbiorcōw. Piyrszo to sōm ludzie z tych miejsc, kaj ta akcja sie dzieje: ludzie z Bierunia, z Mysłowic. Ludzie, kierzi znajōm te realia, ta okolica, co im te miejsca sōm im bliskie.

A drugo grupa to sōm tacy, kierych może zainteresować tyn tymat: Ślōnsk, Ślōnzok w Wehrmachcie, drugo wojna światowo – niy tymu, bo majōm jakie ôsobiste ôdniesiynie, ino bo ich to interesuje tak ôgōlnie: jak do tych ludzi, co tam miyszkali wyglōndało życi kole Auschwitz, kole Ôświymcimio.

We piyrszyj moijij myśli to byli ci ludzie, co ich widza, jak zawrza ôczy: ci, co miyszkajōm w Bieruniu, w Lyndzinach, w Mysłowicach, we Pszczynie, w Tychach, abo w Mikołowie. Ich ciynżko byłoby ôcyganić przi ôpisowaniu tych miejsc. Patrzołech ôpisać te miejsca tak, jak ône wyglōndały w latach drugij wojny światowyj. I ci ludzie je znajōm, znajōm tyż ludzi, co sōm po czyńści bohaterami tyj ksiōnżki. Kożde fałszywe słowo, kożdy fałszywy ôpis ôni gibko wyłapiōm. Bez to była to tyż tako myśl do mie, takie zadanie, coby te realia były prawdziwe. Bo wiym, że ôni to sprawdzōm. Ôni to znajōm, że czworto chałpa na rynku w Bieruniu mo taki dach, a trzecio mo dwa piyntra. Abo tak wyglōndo łod środka ratusz w Bieruniu. Jo tam niy moga scyganić, niy moga tego inaczyj ôpisać. Ôni to sprawdzōm i po piyrszym, drugim trzecim takim przikładzie moja wiarygodność bydzie już na samym dole.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

A jakbyś pedzioł – skōnd ksiōnżka sie wziyna? Ale tak w ciebie.

To je trocha dugszo historia. Bo podstawa tyj ksiōnżki to sōm dokumynty. Ôryginalne dokumynty po mojij ciotce. Ôna miyszkała nojprzōd w Bieruniu, potym w Mysłowicach. I ôstała po nij kupa roztōmajtych pamiōntek, zdjyńć, feldpostu, i tak dalij. To wszysko kajś tam krōnżyło po rodzinie. Trocha przepadło, trocha spolili, trocha już niy idzie ôdzyskać. To bōł poczōntek lot dziewiyńćdziesiōntych, wtyczos tak po prowdzie żodyn ô tym niy myśloł. To byli jakieś śmieci, jakieś szpargoły. Do pieca, spolić i kōniec. Lepij ô tym głośno niy godać, niy?

I to do mie trefiyło. Jo żech to pozbiyroł. I teroz tak: ta ciotka, ôd kieryj to było, ôna umarła. I przi przeglōndaniu tych dokumyntōw, tych listōw, już mi żodyn niy mōg pedzieć, ôd kogo to je, do kogo to je pisane, te listy, pocztōwki ôd wojokōw, zdjyńcia we mōndurach wehrmachtu. Ale fto to bōł, z kim to sie wiōnże? Już ani moja babka, ani starsze ciotki niy poradziyły pedzieć, ô kogo rozchodziyło. Bioło plama.

Teroz, jak sie czasy zmiyniyły, na to sie inaczyj patrzi. Te dokumenty majōm swōj wert. Teroz szło to pokozać. Ale bez żodnego kōntekstu, bez znajōmości, co to sōm za ludzie, to mało kogo by zainteresowało. I bez to bōł tyn pōmysł, coby te ôryginalne dokumynty, ôd kierych historio, kōntekst sōm niymożliwe do ôdtworzynio, żeby to “sprzedać”, fajnie ôpakować, zrobić coś na tela ciekawego, atrakcyjnego, żeby było do pokozanio. Bez to tyż poszła ta fabuła we kryminał, coby tam przidać trocha akcji, coby to ôbudować fikcyjnōm historiōm.

Tak po prowdzie ta ksiōnżka to sōm tak we trzidziestu-sztyrdziestu procyntach fakty. To sōm prawdziwe listy, pocztōwki “Feldpostu” i po czyńści prawdziwe sytuacje ze trōjkōnta trzech cysorzy, fabryki Lignoza w Bieruniu, co produkowała tyn dynamit, ôbōz frauenlager, i tak dalij. Ale 70% to je te ôpakowanie, ta fabuła. Z pamiyńciōm ô tych realiach, że to je historia znano tam na miejscu. Taki kōntekst ogólny do historii rodzinnyj, idzie pedzieć.

Zaś ôstatni rozdzioł, tyn epilog, to już jest bezpośrednio zwiōnzany z mojōm familiōm. Bo to tyn młyn Rothra, to jest bezpośrednio moja rodzina, to je mōj pra-pra dziadek, co bōł za posiedziciela tego młyna. Tak to jest z powstaniym tej ksiōnżki.

Jakbyś mioł doradzić czytelnikowi, za czym mo tak ekstra patrzeć? Co byś na zicher chcioł, żeby ôn znod we ksiōnżce?

Myśla, że udało mi sie ôddać te realia. Ôkolice Bierunia, rynek, ratusz, godka miyndzy ludziami. To sōm czasy, jak sie godało po niymiecku, niy? I ślōnski bōł tam wtrōncany. Myśla, że udało mi sie ôdddać realia wojenne. Ślōnzok. Polok. Niymiec. Wehrmacht. Strach. Rodzina. Wojenne prawa. Ostfront. Myśla, że sōm takie miejsca, że to napiyńcie czuć. Jak ôn tam wroco, tyn głōwny bohater, z Ostfrontu, we cugu. Jak mieli wypadek w drodze z Katowic. Ludzie mi padajōm, że tam czuć te napiyńcie, te dylematy. Ta ksiōnzka nie daje ôdpowiedzi, przeciwnie: zadowo pytania.

A drugo rzecz, co mi sie – myśla – udało ôddać, to je tyn ôstatni rozdzioł: to spotkanie “dobra i złego” na bieruńskim smyntorzu, ale tyż z takōm rekōnstrukcjōm młyna nad Przemszōm. Bo tego młyna już niy ma, tam sōm ruiny. To już je historia. A udało mi sie przijść ku tymu, jak tyn młyn wyglōndoł w tym czasie. Że tam byłŏ piykno izba bez przikłod. A w nij bōł wiōnek ślubny żōny ôd posiedziciela – mojij pra-pra babki, wisioł w takij szklannym szranku. Dużo takich szczegōłōw udało mi sie ôd mojij babki, abo ze ksiōnżek Henryka Ganobisa z Kopciowic abo Alojzego Lyski z Bojszów. Udało mi sie ôdtworzić, jak to tam wyglōndało. I to je po prowdzie jedyny ślad po tym wielkim młynie, co tam nad Przemszōm stoł. Mōm nadzieja, że skuli tyj ksiōnżki pamiyńć ô nim przetrwo chocioż u ludzi z tego miejsca.

Krōm twojij ksiōnżki je Alojzy Lysko z “Duchami Wojny”, je Justyna Wydra ze “Zaniemówieniem”… Co wos z tego regiōnu tak ciōngnie do tych lot sztyrdziestych? Wiym już, że u ciebie to sōm te papiōry, ta familijno historia…

Wiysz co, Alojzy Lysko to już robiōł downo. Ôn mo taki ôsobisty stosunek to tyj sprawy, bo to je syn, co szukoł ôjca. A co mie interesuje? Jo na to patrza inaczyj… Piyrszo rzecz – że przez cały czas to bōł tymat tabu. Tymat niy do ruszynio. To, że dziadek bōł w Wehrmachcie. To były historie takie, że sie ô tym niy godało. “Zostow to, synek, a po co ci to?”, “Tego, synek, niy musisz wiedzieć”. Takie były godki ôd babki mojij, ciotek, w dōma tyż sie tego tymatu niy ruszało. To było ciynżkie.

Godajōm, że co drugie pokolynie sie interesuje tym, co tam dziadkowie robiyli. Może moje wnuki bydōm sie interesować, jak mōj świat wyglōndoł? Może coś w tym je. To je coś takigo, co cie tyko ôsobiście, a bez to, że było przemilczane, to sie stało jeszcze ciekawsze.

A drugo rzecz… Jo ôsobiście widza dużo takich sprow, co sie powtarzajōm. Może bez to, że miyszkōm w Niymcach i wiyncyj sie stykōm z tymi tymatami: holokaustu, antysymytyzmu, Żydōw, ôcyn, zdrajcōw… W Polsce jeszcze dochodzōm tymaty żołnierzy wyklyntych, okupacji, szmalcowników  i tak dalij… To je jedna strōna medalu. Ale je tyż drugo. Jak sie ôcynio Ślōnzokōw, tych modych synkōw, ôśminoście-dziewiytnoście-dwajścia lot starych, że to była “ukryto ôpcja niymiecko”, zdrajcy, folksdojcze. Znōm ludzi, co wydowajōm takie ôcyny… Jakim prawym ôni to godajōm? Co ôni ô tym świecie wiedzōm? I to czynsto godajōm ludzie, co sami majōm ôjca abo dziadka w Wehrmachcie. To mie tyż ruszyło.

Trza pokazować prowda, ôbie strōny tego medalu. Niy ino Pilecki, Westerplatte, powstanie warszawskie. Ja! To je ważne, bez dwōch zdań. Ale my na Ślōnsku muszymy wiedzieć, jak to było – na Ślōnsku! Że proste ocenianie dobry-zły nijak niy mo sie do tych czasōw.

Teroz prawie je sprawa z uchodźcami na granicy. To sōm tacy Żydzi, jak w ‘35, ‘37 roku, niy? Tyż sie im ôdbiyro godność, “to niy sōm ludzie, to sōm terroryści”. Do mie ôsobiście to sōm mechanizmy, co sie powtarzajōm. I je widać w tyj ksiōnżce. Tam je tyn ujek Oskar – wielki nazista. I teroz, we 2021 roku, jo widza takich Oskarōw. Rzykajōm “Got mit uns”, “Bōg z nami!”, a jakbyś im doł pistoula, to tak samo by robili, jak ci na Ostfroncie. We mojij ksiōnżce przepisołech takie jedno kozanie ze mszy, co je ôdprowiali dlo wojoków na wschodzie we 1942 roku, co se je przipōmino Heinrich, że “my tu niesymy cywilizacjo na wschōd, idymy ze krziżym, z nami je Bōg!”. To tak, jakbyś posłuchoł, co sie w Polsce godo. To tyż bōł taki kamyczek, skuli kierego powstała ta ksiōnżka.

Idzie wysłyszeć, że drugo wojna światowo to je takie ôstatnie doznanie ôsobności Ślōnzokōw ôd Polokōw. Że tymu tak czynsto sie ta drugo wojna światowo sie w ślōnskij literaturze pokazuje. Ty byś sie z tym zgodziōł, abo widzioł co inkszego w tyj roli?

Wiysz co – chyba niy do kōńca. Zdowo mi sie, że trza by sie jeszcze trocha cofnōńć. Do piyrszyj wojny światowyj, do Cysarstwa. Jo tyż żech je zwiōnzany ze Wrocławiym, ze stolicōm Ślōnska – bez dzielynio. Chyba jednak do kōńca tym piyrszyj wojny tyn Ślōnzk, Dolny i Gōrny, ze stolicōm we Wrocławiu-Breslau, to chyba było te ôstatnie takie spōlne doświadczynie. Potym, jak już były i plebiscyty, i podział, i granica, to już wtynczos kożdo strōna prōbowała ciōngnōńć do siebie.

Jeszczech chcioł sie spytać – mosz takie poczucie, że to je nastympno cegłōwka do budowanio nowyj, ślōnskij tōżsamości?

Niy chca używać takich wielkich słōw. Czy sie do nij przikłodōm? Może tak bydzie. Ale jo widza moja rola dosyć skrōmnie. Napisołech ksiōnżka, ôpisołech losy bliskigo mi regiōnu. Trocha żech w to włōnczōł rodzinnych spraw. To je kryminał. Mo prziniyś trocha rozrywki. I trocha wiedzy tyż. Tōż jo bych niy przeceniōł roli tyj ksiōnżki, że to je coś do tożsamości.

To zdrowo!

Co takimu modymu człowiekowi z Katowic abo ze Pszczyny, co weźnie i przeczyto ta ksiōnżka – co mu to do? Może sie zastanowi. Może se zado pora nowych pytań… Bo wybory ze czasōw wojny niy były lekie. Może jego ôpa bōł w podobnyj sytuacji. Że – co kożdy roz podkryślo Alojzy Lysko – to była wtynczos cholerno katastrofa. To, co sie wtynczos dzioło, to była ka-ta-stro-fa! Niy ma co sie ś nij radować. Ôna przerwała wiynzy rodzinne, pokolyniowe. To był po prostu kōniec świata. Europejskigo, ślōnskigo.

Z tego końca świata trzeba wyciōngnōńć wnioski. Czy ône co wniesōm do budowanio tożsamości? Może chocioż wiedza. I to, żeby niy chcieć ôcyniać tych ludzi, wciepować ich do jednego miecha. Folksdojcz – zły. Niymiec – zły. Ślōnzok – prawie-Niymiec – zły. Powstanie warszawskie – hurra, wojoki na ostfroncie – źli. Niy! Trza to rozrōżniać.

Ślōnsko tożsamość trza budować na cołkij palecie rōżnorodności. To niy ma tak, że że sōm dwa kolory – czorny i bioły. Sōm rzeczy, z kierych niy mōmy prawa ani mieć gańba, ani być dumni. To sōm wybory ôd naszych dziadkōw, ôjcōw. Trza ô tym wiedzieć. Na tym idzie budować tożsamość.

Myśla, że tożsamość to niy ma coś zwartego. Tożsamość ślōnsko, polsko – co to znaczy? Trza by pōmyśleć – kaj sōm moje kōrzynie? Że ône sōm w tych postawach ôd dziadkōw, babek, ciotek. W nich jo sie ôdbijōm, tam sōm moje źdrzōdła. To ôni ôbiyrali – świadōmie abo niyświadōmie, dobrze abo źle. Jejich dylematy to było: Einz-zwei – wypieprzaj; Drei, vier – Bleibst du hier. Abo Auschwitz, abo Ostfront. Jak jo bych sie zachowoł w takij sytuacyji – niy wiym! Jakim prawym jo mōm ôcyniać tych ludzi? Woloł umrzić na Ostfroncie, a niy w Auschwitz, bez przikłod. Co to je za wybōr w ogōle? Jakie sōm kryteria ôcyny?

Może tak godōm, bo żech tyż je pedagogiym. To sōm rzeczy, z kierych trza wyciōngnōńć wnioski. Do siebie, na teroz.

Dziynki wielkie za wywiad!

Foto: A. Szymula