Stracōne ślōnske miasta: Ôsobłoga

Naprzōd zacznymy z małym ôbjaśniyniym, aby mi za tyn titel żŏdyn morawski patryjot niy wklupoł. Zawitōmy dzisiŏ na Gōrny Ślōnsk, ale aji we tyn sōm czas na Morawy. Za piyrszõ strzedniowiecznõ ślōnsko-morawskõ granicã sie biere granicã miyndzy wrocławskōm i hołomuckōm djecezyjōm, kerŏ przebiegała czynściowo pozdel rzyki Cyny  a na pōłnoc ôd Baborowa i Gubczyc aże ku Prudniku. Dziepro we sztyrnŏstym stoleciu było Ôpawske Ksiynstwo z dynastycznych wzglyndōw skuplowane z Raciborskim i tym zaczła jego stopniowŏ integracyjŏ ze Ślōnskym, co trwała aże do siedymnŏstego stoleciŏ. Nale były sam take teryny, co aji potym były tajlōm Morawskigo Margrafszaftu, bo były majōntkym hołomuckich biskupōw. Idzie ô tak mianowane morawske ynklawy na Ślōnsku. Po piyrszyj ślōnskij wojnie jedna ś nich – miasto Kietrz i szejś dziedzin naôbkoło – trefiła do Prus, zbywajōnce piyńć ôstało sie przi Habsburgach. Nojwiynkszōm bōł prawie ôsobłoski krej, co sie ôstrŏ wciskŏ miyndzy Prudnik i Gubczyce ze sztyrnŏstōma gminami, a pojstrzōd nich miasteczkym Ôsobłoga – Hotzenplotz – Osoblaha. W modernych czasach, ôd roku 1783 aże do 1928, kej czechosłowiŏckŏ reforma zlikwidowała administracyjnõ ôdrymbność Ślōnska, te ynklawy fōngowały tak, iże były regiyrowane ôd ślōnskich amtōw, ale podug morawskich zakōnōw, i podatki wybieroł tyż ślōnski financamt, ale posyłoł je do Brna. Dzisiŏ majōm już znaczynie ino historyczne, no i jako dobry pretekst do haj ô ur-ślōnskość abo ur-morawskość tego czy ônego katastru.

Ôsobłoga była w dŏwnych wiekach małym miasteczkym, kere wyrōżniała przede wszyjskim żydowskŏ społeczność. W roku 1616 sam żyło 135 żydowskich familiji, w roku 1834 na trzi i pōł tysiōnca miyszkańcōw było 16,5 % Żydōw. Nŏleżały dō nich dōmy przi dwōch uliczkach we pōłnocnyj tajli miasta. Do naszych czasōw dochowoł sie kirkut ze 313 macewami, z kerych nojstarszŏ pochodzi z roku 1694 a ôdpoczywŏ pod niōm isty Meszulam Żalman, „syn Isaaka Marburga, wygnańca ze Widnia“. Fachmańskŏ literatura pisze ô tak mianowanym „ślōnskim typie“ żydowskich grobōw, co je idzie trefić tyż na smyntŏrzu w niydalekij Biŏłyj. Co je zajimawe, kōniec żydowskij społeczności Ôsobłogi niy prziniōs holokaust, ale ganc dobrowolnŏ ymigracyjŏ. Już w dziewiytnŏstym stoleciu miasteczko było „krajym świata“ bez perspektyw, z kerego sie uciekało za lepszym. Kej w roku 1834 miało trzi i pōł tysiōnca, to ô sto lŏt niyskorzij dwa tysiōnce sztyrysta, z tego już jyny trzinŏst ludzi izraelickigo wyznaniŏ. Demograficznego boomu typowego do stoleciŏ pary tukej żŏdnego niy było. Synagogã zbulali skuli jejigo złego sztandu w roku 1933, przōdzij niż wiynkszość mieszkańcōw zaczła welować Sudetoniymieckõ Partyjõ Konrada Henleina a na podzim 1938 sie radowała ze przikuplowaniŏ do Rzesze.

Jedzinym industryjalnym werkym zbudowanym we dziewiytnŏstym stoleciu była cukrownia. Jeji posiedziciele chcieli miasteczko skuplować ze pruskōm ajzynbanōm, bo dyć sztreka Nysa–Kandzierzin bez Rasławice kludzi ino piyńć kilometrōw stōnd, ale rakuske urzyndy sie na to niy zgodziły. W roku 1898 za to powstała banka z Ôsobłogi bez Rudolcice do Trzymesznyj, kandy kludzi sztreka Ôpawa–Karniōw–Guchołazy. Dzisiŏ je to jedzinŏ na cołkim Ślōnsku i jedna ze trzech w Czeskij Republice wōnskoglajzowych sztrek (rozchōd 760 mm), po kerych jeżdżōm regularne, a niy ino turystyczne, cugi. Podug latosigo farplanu kożdy dziyń sztyry tam i sztyry spatki, cesta ze Trzymesznyj trwŏ piyńdziesiōnt minut. Dziynki wiejskimu landszaftowi, malućkim stacyjkōm, co sōm czynsto jyny drzewianōm budkōm kajsi w polu i aże 102 skryntōm je fest malowniczŏ, chocia trza prziznać, że niy moc praktycznŏ. We kwietniowy pyńdziołek nŏs było we wagōnie, co przipōmino barzij tramwajkã aniżeli rychtyczny cug, wszyjskigo cuzamyn ze szafnerym trzech, a szafner prawiōł, iże aji w normalnych czasach bez tydziyń wiyncyj jak dziesiyńć ludzi trefiŏ rzŏdko. Autobus je niy ino gibszy, ale stŏwŏ przi dōmach, kedy stacyje banki sōm ôd cyntrum wiynkszości wsi doś daleko. Trasa ma przede wszyjskim turystyczne znaczynie. We sobotã i niydzielã bez lato idzie sie przejechać tyż blank turystycznymi cugami ciōngniōnymi dampfmaszynōm, co je ôrganizuje prywatnŏ firma Slezské zemské dráhy.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Banka i kirkut to sōm poprŏwdzie jedzine dwie atrakcyje Ôsobłogi do ańfachowego turysty. Nale joch niyma ańfachowy turysta a przijechołech sam prawie skirz tego, co chybiŏ. Rok 1945 ôbeszoł sie z miasteczkym ôsobliwie tragicznie. Je fest ciynżke dojś do tego, co gynau sie wtedy stało. To je wōbec problym siyły ślōnskich miast. Niydŏwno chciołech napisać artikel z takim porōwnaniym, kere miasta były ôzajst zniszczōne przi działaniach wojynnych, kere spoliła Czerwōnŏ Armijŏ już po „ôswobodzyniu“, a kere prziszły ô swoje historyczne cyntra niyskorzij przi demolicyjach blank niyzwiōnzanych z wojnōm. Snadno szło sie przewiedzieć, że do piyrszyj kategoryje nŏleży bez przikłŏd Głogōw, do drugij Ôleszno, a Lignica je kōmbinacyjōm drugij i trzecij. Jyny że czym głymbij żech we tyn temat wchodziōł, tym wszyjsko stŏwało sie wiyncyj zamotlane i niyjasne i pokŏzało sie, że abych poznoł prŏwdã tyż ô Namysłowie, Kietrzu abo Przewozie (Priebusie), to bych musioł dostać porzōndny grant i piyńć lŏt podszukować. Bezto żech pisanie artikla pociep i mōm terŏz nowy śnik – atlas miast zachodnich ziym z wynikami takigo podszukowaniŏ, co sie naprowdy z kerym miastym stało. Spatki ku Ôsobłodze. Lokalny historyk Rostislav Brada padŏ: „Sōm dwie wersyje, czamu to skończyło tak szpatnie. Podug piyrszyj sowiecke wojsko rozbombardowało Ôsobłogã przi powtŏrzajōncych sie nalotach i angrifach artyleryje. Podug drugij, jak sie frōnt przesuwoł tam i nazŏd, to przi jednym z rukcugōw krasnoarmiejcy miasto wypŏlili.“ Kajś indzij natrefiōm na informacyjõ, iże bitwa ô Ôsobłogã trwała dwa dni i były sam ciynżke walki uliczne, baji „czeski Stalingrad“. No, ô nic mōndrzejszy żech z tego niy je. Jedzinym istym faktym ôstŏwŏ, że 22 marca 1945 Ôsobłoga była wōbec piyrszym miastym na terynie Czechosłowacyje zajyntym ôd Czerwōnyj Armije. Istym faktym ôstŏwŏ tyż zdjyńcie lotnicze ze piyńdziesiōntych lŏt, na kerym cyntrum Ôsobłogi wyglōndŏ ganc choby Hiroshima abo Kostrzin.

Inakszy jak Polska, Czechosłowacyjŏ niy straciła żŏdne teryny, skany by szło wziōnś przesiedlyńcōw, bezto takzwane „dosiedlanie pograniczŏ“, co ś niego wypyndzili Niymcōw, było ôsobliwie ciynżke. Karniowski krys (potym siedzibã przeniyśli do Bruntalu), kaj leży Ôsobłoga, stoł sie po wojnie prawym kōnglomeratym nacyjōw. Prziszli sam czescy reymigranciŏ z Wołynia, Madziary z połedniowyj Słowacyje, kerych prōbowali „rozpruszyć po republice“ we akcyji podanyj na polskõ Akcyjõ Wisła, roztōmajci ôsadnicy z Czech i Moraw, co hladali szczyńście na „pōniymieckim“ abo byli kaj indzij niepożōndani z politycznych powodōw, a kōniec kōńcym tyż nojbarzij charakterystycznŏ myńszość – fluchciŏrze z greckij wojny dōmowyj. Walki miyndzy kōmunistycznymi partyzantami a prawicowym regiyrunkym podpiyranym ôd Wielgij Brytanije i USA wygnały z dōma sto tysiyncy Grekōw. Dwanŏst tysiyncy przijōna Czechosłowacyjŏ i rozlokowała przede wszyjskim we wyludniōnym pograniczu. We Karniowie tworzili swego czasu trzeciŏ czynść miyszkańcōw. Aji popularnõ Kofolã produkuje prawie tam firma greckij familije Samaras. Ô tukejszym miszōngu piyknie wypowiadŏ ôsobłoski kyrchōw przi kościele świyntego Mikołaja na pōłnocnym kraju miasteczka, kiejsi filjalnym, terŏz jedzinym. Typowo czeske miana jak Dobeš, Havlíček abo Červínková miyszajōm sie z pochodzōncymi ze Słowacyje (Gajdoš), madziarskimi (Karaczony), pisanymi polskim szrajbōnkym (Jasiok, Zawada, Wójtowicz), niymieckimi (Raiman, Schurmann, Kornfeld) i tymi fest egzotycznymi: Dimitris Liolias, Gironis Zisis, Varvara Liaku, Tachir Mendis. Je tyż grōb, w kerym społym ôdpoczywajōm Marie Tischlerová i Ilias Vlachopulos. Że by Niymka autochtōnka, co ôstała sam po wojnie i wydała sie za Greka? Bōł by to piykny symbol zamotlanyj historyje tego regijōnu. Ze terŏźnōm tajlōm kyrchowa przi samym kościele kōntrastuje ôd niego zbytek – srogi trŏwiaty areoł ze zaniydbanymi resztkami starych niymieckich grobowcōw.

Tak by tak sie ale Ôsobłogã nikej dosiydlić niy podarziło. Miast wiyncyj jak dwōch tysiyncy przed wojnōm miała w roku 1947 ino 421 miyszkańcōw. W roku 1961 – 770. 1980 – 828. Dzisiŏ miyszkŏ sam trochã wiyncyj jak tysiōnc ludzi. Po wojnie straciła ôficjalnie sztatus miasta. We szejśdziesiōntych latach ôdstrzelili ruiny starego kościoła, a kole rynku i ulice Hlavní (Głōwnyj) powstało szejś blokōw, kōnzum i dōm kultury – nowe cyntrum.

Stawiyń, co pamiyntajōm, jak miasteczko było formalnie miasteczkym podpisanym na kartach Hotzenplotz, ôstało sie gynau szejś. Piyńć prywatnych dōmōw w zadnich uliczkach i dŏwnŏ szkoła na Töpfergasse (ulica Hrnčířská – Garczarskŏ), nad keryj wchodem pyszni sie ganc friszny szyld MUZEUM i wapyn Ôsobłogi, ôziym keglōw. Niy było by w tym snŏdź nic podziwnego, keby niy to, że chałpa mŏ pozbijane ôkna, a godziny ôtwarciŏ (sobota i niydziela miyndzy 13 a 15) sōm naszkryflane na dźwiyrzach markerym aji z nōmerym telefōnu. Je pyńdziołek i covid, tōż sie niy dowiã, czy we tyj pajcie naprowdy jake muzyjum je. Za siōdme stawiynie szło by powŏżać dŏwny klŏsztōr, ale po przebudowie na altershajm w roku 1996 bezma nic ze swojigo starego kształtu niy mŏ. Jakimsi cudym ôstoł sie żydowski smyntŏrz, terŏzki piyknie ôdnŏwiōny i ôtwarty za darmo dlŏ nŏwiydzajōncych. Ôbtŏczajōm go zegrōdki. Ôkrōm zidlōngu przi rynku robi dŏwne cyntrum Ôsobłogi fest ajndruk przedmieściŏ. Zegrōdki, trochã dōmōw-kostek ze siedymdziesiōntych lŏt, wele szkoły-muzeum sie baji buduje jedyn taki nowy z katalogu…

Drugim cudym je żeliwnŏ fōntanna na postrzodku rynku ôdlotŏ na przełōmie 19. i 20. stoleciŏ, co wyglōndŏ we tym miejscu choby ze alternatywnego kosmosu. Po cołkim cyntrum sōm porozciepowane supki z wybladniōnymi historycznymi fotkami – aji zbłōndzōny turysta może sie snadno przewiedzieć, co ze fōntannōm, smyntŏrzem i szejściōma stawiyniami niy sztymuje, kaj sie straciōł ôd nich naturalny urbanistyczny kōntekst. Na kraju placu stoji drzewianŏ figura Rojbra Hotzenplotza. Miano sudetynlandzkigo miasteczka bezma dwie dekady po ônego rozsōndku śmierci przipōmnioł światu (abo aspōń Niymcōm) Otfried Preußler, lancmōn ze Liberca, kerymu sie za bajtla strasznie spodoboł klang zasłyszanego miana Hotzenplotz. Roki niyskorzij już jako majoryntny autōr ksiōnżek do dzieci spōmnioł sie na nie i w roku 1962 wydoł piyrszy part przigōd Rojbra Hotzenplotza (Der Räuber Hotzenplotz). Nale rojber ôkrōm miana nic z miasteczkym spōlnego niy mŏ, tōż chocia w Ôsobłodze sōm hyrni, w Niymcach sie żŏdnymu ś niōm niy kojarzi i turysty z Rajchu sam skuli literackigo bohatera niy przijadōm.

Trochã wiyncyj ryminescyncyji staryj Ôsobłogi nōndymy na dŏwnych przedmieściach Gogōweckim, Gubczyckim i Prudnickim i pozdel ulice Zahradní (Zegrodnij) w dolinie Lyśnego potoka, nad kerymi se na kopcu rozłożyło staronowe cyntrum. Niykere paradne bauerhofy z przełōmu dziewiytnŏstego i dwadziestego stoleciŏ naszły dobrych gospodŏrzy, inksze sie rozpŏdajōm. Ku Ôsobłodze nŏleży tyż Studnica abo Stubendorf. Ta leży na samiuśkim kraju czeskigo terytorjum przi ujściu Prudnika. We 1930 roku miała 25 dōmōw i 146 miyszkańcōw. Jeszcze na zdjyńciu z piyńdziesiōntych lŏt jã cołkõ widać. Pewnikym już ôpuszczōnŏ, bo w roku 1971 była wyszkyrtniyntŏ ze listy dziedzin. Latoś żech tam znod gynau dwa dōmy, kōncek ściany ôd trzecigo, jednã zegrōdkã, zabytkowŏ kapliczka świyntego Lyjonarda i ruinã waserturmu.

Ôsobłoske multi-kulti rozwinyło sie po roku 2010 we dości specyficznym rychtōnku. Bloki przi rynku i ulicy Głōwnyj kupiōł isty David Kotásek, jak padajōm Czesi: obchodník s chudobou, handlyrz chudoby. Do miasteczka zaczōni kupami przichodzić Rōmowie z cołkigo regijōnu. „Dobry pōn, ôn jedyn nŏs chcioł“ – kwolōm posiedziciela. Do socjalnie wykluczōnych je to czynsto jedzinŏ szansa na kwatyr, a do wōntpliwych biznysmynōw jak Kotásek fest szumny geszeft – bierōm lichwiarske kōmorne bez ôglōndu na to, że cisnōm chudobnych corŏz głymbij do paści dugōw, a we tyn sōm czas nadużywajōm systym miyszkaniowych dotacyji ôd sztatu. Zidlōng w cyntrum Ôsobłogi umiyniōł sie we, jak sie to ôficjalnie nazywŏ, „socjalnie wykluczōnõ lokalitã“, a w miasteczku rośniy napiyńcie miyndzy „minoritōm“ i „majoritōm“. Ôjcowie bajtli z majority zaczli ich przenosić na szkołã we Mieście Ôlbrachcicach, co ôznaczŏ dojyżdżanie po dwadziścia kilometrōw w jednã strōnã, a starzi miyszkańcy urzykajōm nad szyrzōncym sie złodziejstwym i narkōmanijōm (fachmōńske ôpracowania padajōm ô „moresach miejskij kryminality“ przinŏszōnych do podtela spokojnego wiejskigo strzodowiska ôd Rōmōw eksmitowanych z Ôstrawy, Karwinyj abo Karniowa), z kerymi policyjŏ sie niy poradzi, gor kej w gminie zlikwidowali policyjnõ wachã i nojbliższŏ je terŏz dziepro dziesiyńć kilometrōw dalij w Rudolcicach… czynnŏ w pyńdziołki i strzody ôd 7 do 15. Smutnym symbolym upŏdku „ôd Boga przepōmnianego“ regijōnu było, jak fojtowie swego czasu zbiyrali piniōndze na byncin dlŏ szandarōw, bo krysowŏ dyrekcyjŏ policyje uzdała, że niy majōm na to, aby tam jyny tak jeździli patrolować.

Do Ôsobłogi sjyżdżajōm reportery z cołkij republiki. „Pojakymu w Ôsobłodze niyma błogo“ (Proč v Osoblaze není blaze), „Ôsobłoga niy buduje, niy tańcuje, niy śpiywŏ“ (Osoblaha nebuduje, netančí, nezpívá), „Reportaż ze zdziczałyj ziymie: nojchudobnijszygo czeskigo kraju“ (Reportáž ze zdivočelé země: nejchudšího kraje Česka) – take title potym swojim tekstōm dŏwajōm. Do reportera je to fest wdziyncznŏ ôkolica – mało nōndymy miejsc z tak ôgrōmnym nagrōmadzyniym socjalnych problymōw jak tukej. I niy idzie ino ô rōmski zidlōng. Ôsobłoga dzierżi sie na wyrchu roztōmajtych negatywnych sztatystyk. 30 % miyszkańcōw starszych jak piytnŏst rokōw je w egzekucyji, z tego połowã ś nich ścigajōm za trzi abo wiyncyj dugōw. Bezrobocie w marcu 2021 wynŏszało 15,4 % przi cołkoczeskij strzednij sztyry procynta. Cołki ôsobłoski mikroregijōn, „ôsobłoski miech“ tak zmianowany skuli wciśniyńciŏ miyndzy Polskã, blyszczy sie nojćmawszymi farbami na mapach pokazujōncych „wielość ôsōb czerpiōncych pōmoc socjalnõ“, „nojmyńszy strzedni gehalt“ i tak dalij. Je sam tyż dycki jedna ze nojniższych we republice frekwyncyj przi welōnku a przi tym nojwiynkszŏ podpiyrka dlŏ populistōw. Nacyjōnaliści Tomiego Okamury dostali w Ôsobłodze w 2017 roku dwadziścia procynt sztimōw i byli drudzy hned po reskiyrujōncyj partaji ANO Andreja Babiša. Trzeci plac ze siedymnastōma procyntami podpiyrki nŏleżoł Kōmunistycznyj Partyji Czech i Moraw. Przedstŏwiciele liberalnyj proeuropejskij ôpozycyje – Piraciŏ, TOP 09, Zielōni abo Starostowie i Niyzawiśli – skōńczyli ze podobnym wynikym jak niszowe ekstrymistyczne efemerydy typu „Rozumni – stop migracyji i dyktatowi EU“. Dagmar Válková, fojtka niydalekij dziedziny Divčí Hrad, padała we wywiadzie z roku 2001: „granica sztatōw nŏs blokuje“. „Kej zlikwidujymy granice, zlikwidujymy pogranicze i bydymy choby interjor“ – ôbiecowała sie. Dwadziścia lŏt niyskorzij wiymy, że tak sie niy stało. Transgranicznŏ turystyka i to, że terŏzki styknie zajechać dwanŏst kilometrōw do Kauflanda w Prudniku miast trzidziści do Karniowa, losu mikroregijōnu niy ôdmiyniło. Ani po trzech dekadach sie niy podniōs po swojij drugij hekatōmbie – likwidacyji PGR Bruntal (Státní statek Bruntál), kery ôd roku 1960 do 1994 zatrudnioł wiynkszość miyszkańcōw.

Na spateczniõ cestã wybiyrōm autobus. We socjalistycznym pawilōnie wedla przistanku mieści sie szynk Nostalgie. Niy poradzã sie wyforsztelować trefnijszygo miana do szynku w Ôsobłodze. Z ôkyn autobusu zwiedzōm resztã ôkolice. W kożdyj dziedzinie mijōm ôpuszczōne zrujnowane statki, ciynżko pedzieć, kere tak stojōm już ôd wojny, a kere jyno trzi dekady. Spōminŏ mi sie wtynczŏs jeszcze jedna mapa, na keryj sie ôsobłoski miech hned ciepie na ôczy. „Rōżnica miyndzy wielościōm zameldowanych a naprowdy przebywajōncych“. Bo stela sie porzōnd uciykŏ, jak Żydy we dziewiytnŏstym stoleciu, jak w roku 1964, kej reporter Rudego práva napisoł: „wiynkszość modych twierdzi, iże niy chce w Ôsobłodze umrzić“. Historyjŏ przewalcowała tyn krej do imyntu, nale to jedno sie niy umiyniło. Osoblažsko – projekt ôd wiekōw fatalny.

Historyczne fotografije i grafiki pochodzōm z niymieckij Wikipedyje, zajty fotohistorie.cz i infotabulek rozmieszczōnych w Ôsobłodze, a terŏźne i historyczne lotnicze zdjyńcia ze zajty geoportal.gov.cz.