Stracōne ślōnske miasta: Ôrłowŏ
„Wiycie, tyn kościōł, to ôn stoji na takij twardyj skale, że sie niy ôbali ani kej już sam niczego inkszego niy bydzie“, padŏ chop, kery mie widzioł fotografować mōnumyntalnõ neogotyckŏ świōntyniã, co sie wznŏszŏ na kopcu nad rynkym we Ôrłowyj. Kościōł ze dwiyma ôstrymi wieżami, co mu gŏdajōm niykerzi „ślōnske Hradczany“, powstoł miyndzy rokami 1903 a 1906, nale swojim spusobym przipōminŏ dŏwnijszõ sławã tego miejsca. We trzinŏstym stolyciu sam prziszli benedyktyny z Tyńca kole Krakowa, złōnaczyli klŏsztōr a Ôrłowŏ stała sie cyntrum jejich działalności na Cieszyńskim Ślōnsku. Działalności, z kerōm sōm skuplowane poczōntki wielu ôsad, bo braciŏ mieli aktywny udzioł we wtedy przebiegajōncyj kolōnizacyji regijōnu. Poki ich niy wygnoł protestancki ksiōnżã Wacław III. Adam w roku 1561. Zbyła jednakowōż jedna pamiōntka ôpackich tradycyji: aże do drugij światowyj wojny sam bōł farŏrzym zŏwdy gdosi ôd benedyktynōw.
Z tym kościołym i ôd niego prziszłościōm mioł ale pōn, zmianujmy go Petr, niy tak ganc recht. Chocia na twardyj skale stoji, to beztak trzicet rokōw i milijōny korōn zabrało, coby mōg stŏć dalij. Wielgi rymōnt aji ze zabezpieczyniym statyki twoł od 80. lŏt do roku 2013. Bo Ôrłowŏ sie zapŏdŏ, znikŏ. Je cołkŏ podfedrowanŏ, jak sam godajōm: „poddołowanŏ“. Na rynku to jeszcze tak niy widać. Fōrt sam stoji gryfny ratusz z 1928 roku, wedla niego podobnŏ siydziba polikliniki, przi stromych słodach do kościoła sie za rubōm warstwōm efoju skrywŏ perła funkcjōnalizmu – dzisiŏ ôpuszczōnŏ dŏwnŏ szparkasa wybudowanŏ tyż w 1928 roku, z kerōm niy wiedzieli co zrobić roztōmajci prywatni posiedziciele ani tego niy wiy miasto, co jã ôdkupiyło trzi roki tymu. Niyma połedniowyj pierzeje, nale jij nigdy niy było. Niy mieli by my sie forsztelować starõ Ôrłowõ choby jakiesi szumne miasteczko z klasycznym altsztadym – do 19. stolyciŏ to była ańfachowŏ dziedzina, a potym jã w epoce gwałtownyj industryjalizacyje zabudowowali dojś chaotycznie. Ani rynek niyma rychtyczny rynek: do 1939 roku sie tyn plac magistrat musioł na rōzne akcyje… wynajmować.
Nojwiyncyj zwartyj miejskij zabudowy było pozdel ulice Cingra, co kopiuje dŏwnŏ wiejskŏ cestã z Ôstrawy do Frysztatu. Zmiany jejigo miana pokazujōm gyszichtã miasteczka w kostce: naprzōd to była ańfach Głōwnŏ ulica, Hauptstraße. Potym za jyno trzi dekady zaliczyła wszyjskich wtynczŏs nojmodnijszych „liderōw“: Masarykova třída, ulica Piłsudskiego, Adolf-Hitler-Straße a Gottwaldova. Terŏz sie mianuje Petra Cingra podug przikludziŏrza tukejszyj socjaldemokracyje na przełōmie 19. i 20. stolyciŏ, kery nŏleżoł do grupy sztyrnŏstu piyrszych socjalistōw, co sie im podarziło dostać do rakuskigo parlamyntu. Siedym dōmōw, co przi ulicy Cingra dwiesta metrōw za rynkym porzōnd stoji, to je tyż dzisiŏ nojwiynkszy zachowany kōncek staryj Ôrłowyj. Trefiōm prawie rymōnt nojparadnijszego ś nich, miyndzywojnowyj kamiynice ze trzyma piyntrami, tōż możno jeszcze trochã postojōm.
Siedym dōmōw. Dalij już głōwnŏ ulica miasta kludzi bez las i krzŏki, ażby za nŏstympnych porãset metrōw sie narŏz ôbjawiōł wanielicki kościōł. Kiejsi niy stoł sōm. Wedla była, jak symbolicznie, synagoga, po ceście ku niymu mijało sie Dōm Robotniczy i czeske gimnazjum. Niy ôstoł sie pō nich żŏdyn ślad. Gimnazjum, ô kere sie swego czasu czescy „budziciele“ wadziyli z polskimi – rywalizacyjŏ miyndzy polskim i czeskim nŏrodowym ruchym była nojsiylniyjszŏ prawie tukej, kaj przi kŏżdym cynzusie wychodziyły inksze wyniki (ôficjalnie w 1880 i 1900 roku wiynkszość tworzili „Polŏcy“, a w 1890 i 1910 „Czesi“) – zbulali w roku 1981. Kōnkuryncyjne polske gimnazjum zrōwnali ze ziymiōm szejś lŏt niyskorzij. Dōm Robotniczy dotwoł jyno do roku 1979. Wanielicki kościōł prziszoł dran w roku 2004. Po dugich negocjacyjach podarziło sie ale przeświadczyć bauamt, coby ôd dymolicyje ôdstōmpiōł.
Z ulice Cingra idzie skryńcić w ulicã Palackigo. Przi krziżōwce widzymy typowy elymynt ôrłowskigo lanszaftu – jedyn z wielu ôdwiertōw do ôdgazowaniŏ, bo ziymia fōrt pracuje. Polōł sie tu kiejsi tak mianowany „wieczny ôgyń“. Gorejōnce podziymne gazy wywiedli w 1925 roku jednōm rułōm na wyrch i zrobili z tego atrakcyjõ miasteczka. Musieli jã zlikwidować za drugij światowyj wojny skuli zaciymniyniŏ. Ulica Palackigo to sōm trzi budōnki – zadbany husycki zbōr z piyknōm zegrōdkōm, ôpuszczōnŏ dŏwnŏ poczta, kaj jeszcze porã rokōw tymu działała jakasi prywatnŏ firma, i richtig urbexowŏ funkcjōnalistycznŏ kamiynica ôd istego dochtora Aufrichta, zymbŏcza. Ślad po szildzie ônego praktyki idzie sie jeszcze na horrorowym dōmie bez ôkyn ôboczyć.
Na ulicy Husa ôstoł sie jyno beszōng. Jeździyła po nim kiejsi banka do Karwinyj. Cołki ôstrawsko-karwiński rewir był połōnczōny necōm wōnskoglajzowych miyndzymiastowych sztrasbanek, cuzamyn szejś liniji, z tego trzi przechodziyły bez Ôrłowõ. Zlikwidowali je stopniowo miyndzy rokym 1960 a 1973. W 1967 roku pōmiyniyli tyż przebieg koszycko-bogumińskij bany, powstała nowŏ sztreka bez Karwinōm (znaczy sie bez Frysztat i ôd niego nowe zidlōngi) i Dziećmorowice, skirz czego je terŏz Ôrłowŏ nojwiynkszym miastym we Czeskij Republice bez ôsobowych cugōw. À propos, nojwiynksze take miasto w cołkij Strzodkowyj Europie tyż niyma daleko – je to Jastrzymbie. Bez dŏwny ôrłowski banhof, z kerego zbyła jakasi jedna ceglōnŏ budka, przejyżdzajōm jyno czas ôd czasu lastcugi do ôstatnij fōngujōncyj gruby w regijōnie, czyli na ČSM we Stōnawie. Na terynie samyj Ôrłowyj ôstatniõ szachtã – Lazy – zawarli trzi roki tymu.
Eli sie chcymy przewiedzieć, jak miyszkała kiejsi wiynkszość Ôrłowianōw, trza nōm wysiednōńć dwa trzi przistanki wczaśnij, w Pietwołdzie. Iś na Maryjōnkã (Marjánka) abo Pod Glajzami (Pod Tratí). W sōmsiednim miasteczku, moc niy dotkniyntym ôd „poddołowaniŏ“ i masowych dymolicyji, dobrze widzymy prawõ twŏrz dŏwnego Ôstrawska: kolōnije. Tukej sie niy stawiało tela familŏkōw jak w GOPie, podstawowym typym bergmōńskich pōmiyszkań były parterowe dōmki do sztyrech familiji, co ułożōne we regularne raje tworziły „kolōnijõ“. „Dobrze sie miyszkŏ“, pado pōn, zmianujmy go Marek, z kolōnije Pod Glajzami, „ino keby ôni ô to dbali. Jo prawiym, jo sie to już nastrzykōm, te wykōńczyniowe roboty zrobiã, ale dyć popynkanyj ściany sōm niy zreperujã.“ Gdo to sōm ôni? Ôni to sōm Heimstaden. Bezma mōnopolista na tukejszym rynku niyruchomości. 43 tysiōnce pōmiyszkań we Ôstrawie, Karwinyj, Hawiyrzowie, Ôrłowyj, Pietwołdzie… Kiejsi wszyjske nŏleżały do OKD (Ostravsko-karvinské doly), państwowego przedsiymbiorstwa, co kludziyło wszyjske gruby. W 2006 roku ś nij wydzielili spōłkã ôd pōmiyszkań, kerõ potym kupiyła niderlandzkŏ korporacyjŏ RPG Property, niyskorzij sie do tego przimieszoł czeski milijarder Zdeněk Bakala, jakiesi firmy z Luksymburga i USA, hedgefondy, no a terŏz je to wszyjsko majōntkym szwedzkigo Heimstaden. „Przōdzij my byli pod Erpege a terŏz, jak sie to mianuje, na Ha jaksikej“ – ani Marek niy je isty, komu gynau płaci kōmorne i ôd kogo by chcioł, aby mu zreperowali popynkanõ ścianã. Niy dziwujã sie, dyć w tych posiedzicielskich powiōnzaniach sie jyno juristy mogōm wyznać.
„Co gdo sōm poradzi, to sie tak poleku przi chałpie robi, ale porzōdnego rymōntu sie niy idzie dopytać“, dodŏwŏ. Potym wymiyniŏ, gdo znajōmy sie z kerego ceglŏka już ôdkludziōł. „Jo tu dożyjã, ale to wszyjsko na zatracynie idzie.” Prŏwda, jak tak szpacerujã po pietwołdzkich kolōnijach, to wiynkszość dōmkōw sōm terŏz, przijdzie pedzieć, pōłdōmki – zamiyszkanŏ je jyno szćwiertka, czasym połowa chałpy. Ôd tyj prōznyj sie rōzni wszelijak poprzerŏbianymi gōnkami, przistawiōnymi laubami, szopami i roztōmajtym ździorbym, co niszczy ôryginalny architektoniczny kształt. Z drugij strōny – te dōmki nigdy niy miały być gryfne, zŏwdy miały prymarnie użytkowõ funkcyjõ i możno prawie dziynka tym przerōbkōm mogymy aji poczuć prawego ducha kolōnije, żywego ôrganizmu.
We Ôrłowyj były trzi zidlōngi bergmōńskich ceglŏkōw. Z nojstarszyj kolōnije Mühsam (podug gruby tego miana) miyndzy wanielickim a husyckim kościołym zbulanyj miyndzy rokami 1984 a 1989 – sztyrycet dwa dōmy dlŏ 168 familiji – niy ôstało sie blank nic. Wielgo prōznŏ łōnka. Klŏsztōrnŏ kolōnijŏ (sztyrycet sztyry dōmy) umiyniła sie w 90. latach we getto do Rōmōw i była zlikwidowanŏ w roku 2004 i 2005 po tym, jak sie ô nij zrobiyło gośno skuli epidymije gelbzuchtu. Ślad dŏwnych ulic porzōnd widać, łōnka na lekim zboczu pod ôrłowskim smyntŏrzym je przeciyntŏ siedmiōma asfaltowymi ceściczkami, co kludzōm znikōnd nikaj. Je stōnd piykny widok na „ślōnske Hradczany“ i na husycki zbōr, co z tyj perspektywy wyglōndo choby italski zōmek. Trzeciŏ była Pogrzebiōnka (Pohřebjanka) na pōłnocno-wschodnim kraju miasteczka. Szejśdziesiōnt dōmōw. Stojōm jeszcze gynau dwa.
Na smyntŏrzu, co sie roztopiyrzŏ nad łōnkōm po Klŏsztōrnyj kolōniji, nōndymy siyłã grobōw, na kerych napisane miana wybornie pokazujōm skōmplikowane etniczne perypetyje tego regijōnu – czynsto na jednyj tafli miyszŏ sie polski i czeski szrajbōnek, we jednyj familiji je jedyn z czeskim mianym pisanym z polskimi buchsztabami, drugi z polskim naszrajbowanym po czesku i tak dalij. Je sam grōb sztyrech modych ludzi zastrzelōnych ôd policyje przi strejku w 1925 roku z podpisym Žalujeme! czyli Skarziymy! a aji żydowskŏ tajla. Snŏdź nojwiynkszōm zajimawościōm ja ale Pomník padlým za Těšínsko – ôryginalny w 1928 roku ôdsłōniynty dynkmal czeskich ôfiar bojōw ô Cieszyński Ślōnsk i ôźmiu „za plebiscytu podstympnie zabitych“. Niydŏwno bōł szumnie ôdnowiōny, a na rok 2021 planujōm zrekōnstruować figurã ślōnskigo adlera, co go zdobiōł piyrsze dziesiyńć rokōw, a potym bōł zniszczōny po aneksyji „Zaôlziŏ“ ôd Polŏkōw.
Po drugij światowyj wojnie nastoł głōd pōmiyszkań, a ôdpowiedź na niego prziszła z pōłnocy. Parterowe dōmki do dwōch familiji mōntowane z przedrychtowanych drzewianych elymyntōw. Gŏdajōm na nie fińske dōmki abo finiŏki, chocia naprŏwdy pochodzōm ze Szwecyje. We 40. i 50. latach rosły jak grziby po dyszczu w cołkim ôstrawsko-karwińskim rewirze. Tyż ułożōne we regularne raje, co tworzōm „kolōnijõ“ abo „ôsadã“. Miały być prowizorycznym rozwiōnzaniym na dwacet rokōw, nale jak to prowizoryczne rozwiōnzania… Do dzisiŏ tworzōm charakterystyczny elymynt ôkolicznego lanszaftu, a we Ôrłowyj sie jejich proces znikaniŏ zaczōn nojniyskorzij. Prawie na naszych ôczach przebiegŏ.
Naprzōd idã do ôsady przi ulicach Bukowyj i Granicznyj. Chocia „ulica“ je siylne słowo – te dziurawe szczyrkowe cesty wyglōndajōm choby na ukrajińskij dziedzinie. Leży ganc na kraju administracyjnych granic Ôrłowyj, ôdciyntŏ lasym ôd tego, co zbyło z cyntrum miasteczka. Szyroko daleko nic. Żŏdnego gyszeftu, żŏdnego aby paketomatu. Las, łōnczki, przelotowŏ drōga z boku i ôziymnŏście fińskich dōmkōw. Piytnŏście lŏt tymu ich było jeszcze 36, przed dekadōm 24 – pokazuje mi Google Earth. Jedna trzeciŏ wyglŏndŏ bez wōntōw na ôpuszczōnõ. W niykerych miyszkajōm Rōmowie. Te sie dosłownie „dzierżōm jyno na łasce pańskij“ i sōm wybornōm ilustracyjōm do czeskigo czasownika vybydlet. Tak jak idzie wy-pić wodã, tak idzie wy-miyszkać chałpã. Heimstaden pozbyło sie problymowych kwatyrnikōw z blokōw w Karwinyj abo Hawiyrzowie i wyciepało ich sam na kōniec świata, coby wymiyszkali tak by tak przeznaczōne na ôdpis dōmki wiecznyj prowizorki. „Dugo sam miyszkacie?“ pytōm miyłe rōmske dziouszki, co wierzã fest chciały, ażbych sie z nimi pogŏdoł, bo piyńć razy dō mie wołały dobrý den ze strōmu, na kery wlazowały. „Niyma dugo. Łōńskigo roku żeśmy prziszli z Karwinyj.“ Los tukejszych Rōmōw to je czynsto take moderne koczownictwo: z Karwinyj do Ôrłowyj, z Ôrłowyj do Witkowic, z Witkowic do Ôsobłogi, z Ôsobłogi do Karwinyj abo za ōnklym do Koszyc, ôd eksmisyje do wymiyszkaniŏ chałpy i spatki, rok, dwa, pōł. Żyjōm tukej aji „biołe“ czyli niy-Rōmy, jak pani Ana i Barbora, co przekopujōm swojã piyknõ zegrōdkã. Urzykajōm nad tym, że „kiejsi-to-było-erpegeczko-terŏz-niy-pamiyntōm-jak-sie-mianuje“ niy chce do dōmkōw nic inwestować, nale ôkrōm tego sie im sam podobŏ i niy myślōm ôdejś.
Możno bydōm ôstatnimi Mohikanami jak pōn, zmianujmy go Milan, z ôsady przi ulicy Cingra. Ze 31 finiŏkōw, co je widać na fligrowym zdjyńciu z 50. lŏt, zbyło w roku 2004 dziewiyńć, a ôd piyńciōch lŏt ôstoł sie jyno jedyn. Widziołech samotne stawiynie z czerwōnym dachym na Google Earth i idã sie terŏz tego robinsōna ôboczyć. Kōnsek muszã iś po poboczu, bo tretuar na ulicy Cingra sie kōńczy wele wanielickigo kościoła – dyć dalij już żŏdyn piechty niy chodzi. „Dzieprŏ terŏz sie tu zrobiyło echt piyknie! Cicho, spokōj. Sŏrniki, hazŏki lŏtajōm… Kery mŏ take luksusy?“ Milan mie ze szyrokim uśmiychym na gymbie i grasmyjerym w rynce przeświadczŏ, iże sie nikaj niy wybiyrŏ i we swojim dōmku dożyje. A mŏ jeszcze dobre trzicet rokōw przed sebōm! Nikaj sie tyż niy wybiyrajōm przedôstatnie miyszkańcy ulice 17 Listopada i tyż prawiōm, że dziepro kej wszyjske sômsiady stōnd ôdeszli, to sie zrobiyło yntlich piyknie. Spokojnie i przi naturze. Na placu stojōm trzi auta. „No ja, bez tego tu niy idzie.“ Chciołech iś dalij, nale mapy i satelitowe zdjyńcia mie ôszydziyły: dalszŏ tajla ulice już niy istnieje. Tōż mōmy tracynie sie we żywyj transmisyji, ani modernŏ kartografijŏ za tym niy zdōnżŏ.
Wrŏcōm sie do głōwnyj drōgi. Znaki ôstrzegajōm: Pozor! Důlní vlivy. Gōrnicze wpływy. Na autobus niy muszã dugo czekać. Jedno trza Czechōm niechać: baji po takich wyludniōnych „zadupiach“ jedzie autobus rŏz za godzinã. Jadã do nowyj Ôrłowyj. Do 1958 roku ôbalyło sie już tela stawiyń, że prziszła decyzyjŏ: miasta niy idzie uretować. Przikuplujymy niydalekŏ dziedzinã Gōrnŏ Lutynia i tam postawiymy moderny zidlōng do 25 tysiyncy ludzi. Przeniysymy Ôrłowõ na bezpieczny grōnt. Piyrsze bloki powstały w roku 1963, ôstatnie na tak mianowanym „piōntym etapie“ były dokōńczōne już po upŏdku kōmuny. Miyndzy tym sie starŏ tajla miasta traci poleku i stopniowo: przed wojnōm miała wiyncyj jak 10 tysiyncy miyszkańcōw, w roku 1961 – 7400, w 1980 – 3964, a dziesiyńć lŏt tymu już jyny 1 312.
Nowŏ Ôrłowŏ robi na piyrszy blik dobre wrażynie. Socjalistyczne bloki zaprojektowali tak, że te nojwiynksze stojōm pozdel szyrokij głōwnyj aleje, a z ôbōch strōn po zboczach slazujōm te corŏz myńsze. Je tu mocka zielynie, kajnikaj sie zachowały resty ôd Gōrnyj Lutynie (kapliczki, krziże, porã wiejskich dōmkōw do kōntrastu ze sztokowcami), farbiate dziwy architektury z 90. i 2000. lŏt tyż idzie strzimać. Erōm nowyj Ôrłowyj je dekōnstruktywistyczne gimnazjum, co w 1996 roku dostało czeskõ nadgrodã Grand Prix. Na szpilplacach połno bajtli, w parkach ludzie korzistajōm z jednego z mało dni latoś w mŏju, kej niy padze. Widać, iże miasto żyje. Je tyż ale drugŏ strōna medalije. We indeksie kwality żywobyciŏ za rok 2020 je Ôrłowŏ na ôstatnim – dwiesta szōstym – miejscu pojstrzōd wszyjskich podszukowanych czeskich gminōw. Mierzili na skali ôd nule do dziesiyńciu trzi aspekty. W kategoryji Zdrowie i strzodowisko ôcynili miasto na 0. Materyjalne zabezpieczynie i bildōnek – 0,3. Ôbywatelske relacyje i usugi – 1,3. Dodejmy, że sztyry nojgorsze gminy podug tego indeksu leżōm na Ślōnsku: drugŏ je Karwinŏ, trzeci Witkōw, a sztworty Karniōw. Pomału ale isto sie wyludniŏ aji nowy zidlōng. Ôd roku 1990 straciyła cołkŏ Ôrłowŏ wiyncyj jak dziesiyńć tysiyncy ludzi abo jednã sztwortõ miyszkańcōw.
Gdo wiy, możno za porãdziesiōnt lŏt podzieli nowŏ tajla miasta los tyj staryj. Możno bydymy hladać ôstatnie sztokowce jak hladōmy ôstatnie ceglŏki i finiŏki. Możno sławne gimnazjum uretowane ôd dymolicyje bydzie stoło w pustym polu choby tyn wanielicki kościōł. Je w tyj ziymi cokolwiek na zŏwdy?
Artykuł niyma spōnsorowany, nale keby sie kery do Ôrłowyj wybiyroł, polecōm zajtã i aplikacyjõ Zapomenutá Orlová, kaj nōndziecie po czesku siyłã informacyji ô istniejōncych i stracōnych ôbiektach staryj tajle miasta. W ramach tego projektu tyż powstoł w terynie w kwiytniu 2021 turystyczny szlak ze dwanŏstōma infotabulami.