Latoś w zaczōntku siyrpnia było gorko jak pierōn – tōż pospōł z kōmratōma wymedykowali my, coby antlich wylyź z chałpy i ôbejzdrzeć kōńdek świata. Bez tyn knif wziōnli my sie do fest ôpowŏżnyj rajzy aże hań… na Gōrny Ślōnsk. Nale coby niy było tak blank ajnfach, to choćaby „szafnyli my” granicã ôd inkszego sztatu…

Jeźli my uż sōm przi „niywłŏsnych sztatach”, to mōm take ôbmyślyniŏ, iże Ślōnzŏk z ôpolskij tajle ślōnskigo Muterlandu mŏ sakramynckõ niyprzileżytość z włŏsnõ geograficzno-tożsamościowõ idyntyfikacyjōm. – Nō bo jak – bez bajszpil, miyszkŏ w Kandrzinie-Kojźlu (gynau w ôstrzodku Gōrnego Ślōnska), to na zicher niy podarzi mu sie tam znojś żŏdnyj instytucyje kultury i edukacyji, abo tyż cesty, baji choby blank kōmercyjnego ôbiektu, kerego miano było by swiōnzane ze Ślōnskym (bōł za kōmōny szynk „Gastronomia Śląska”, atoli niy było to haryndowe haute couture).

Za to bez ekstra prŏce trefi nōm sie w postrzodku Gōrnego Ślōnska chōr Echo Kresów, zepōł Kresowiacy, aji Festiwal Kultury Kresowej… Skirz tego ôstatnigo, to my kejś mieli kłopeć zgolymyj uciechy, bo jedyn mōj kamrat wymyślōł, iże w Kandrzinie to barzij trŏfne było by miano: „festiwal kresu kultury” –  nale to już je kwestyjŏ na blank inkszõ ôsprówkã. A dyć ta dygresyjŏ na razie ôstawiymy, nale przidymy ku nij, kej hned trefi sie dalszŏ przileżytość.

Tōż tak eli inakszyj, lŏ naszego wandru ôbrali my richtōng ku Ôpawie, kery to zŏcny grōd je przecã ze czeskij zajty: the capital of Upper Silesia. Atoli – możno trochã gańba – nale gibke porachowaniŏ pokŏzały, iże mōj piyrwyjszy byzuch w Ôpawie bōł tak cosikej kole 10 rokōw nazŏd (lŏ mojich towarziszy rajzy kalyndŏrz bōł eszcze barzij lagramyncki). Poniywŏż zajś prōmp do lŏt pamiyńć sie stŏwŏ – toć, corŏzki lepszŏ, nale tyż cosikej krōtszŏ, beztōź niy poradziyli my sie spōmnyć, jak to ta Ôpawa richtich wyglōndŏ.

Na przidŏwek miołżech ôwdy przileżytość wejzdrzeć na internetowy artikel ô rajzowaniu, kaj stoło, iże spostrzōd czeskich grodōw, niy je to miasto za moc piykne. Cóż – padōm do siã – „szału uniesiyń” niy bydzie, atoli nawiydzã trzecie za rajōm gōrnoślōnske głōwne miasto i zajś bez 10 rokōw byda mioł fraj…

A przecã ôkrōm tego dziōnek bōł piykny, słōnko grzoło, szmaterlŏki furgały, kopruchy niy furgały… Nō i antlich do tego wszyjskigo – w dōma nŏs niy było, a przecã – jak prawiōm usōndne ludzie – nojświyntszy spostrzōd świyntych je… świynty pokōj…

Nō i tak postrzōd roztomajtych ôbmyślyń dotrzali my bezma do cweku naszyj rajzy i piyrszŏ refleksyjŏ – jednakŏ u nŏs wszyjskich – była takŏ, iże na jakij krziżōwce na zicher musioł nōm sie pomŏtlać richtōng… Nō bo, kej Ôpawa pokŏzała swojã galantnõ ôbliczność, to zdało sie nōm, iże te miasto mŏ ze 200 tys. ludzi, a przecã podle ôficyjalnych narachowań, baji Kandrzin-Kojźle je srogszy ôd Ôpawy (i jak tak terŏzki siedzã w dōma i spoziyrōm za ôkno, to tego akuratnie, bez żŏdyn knif niy poradzã sie wytuplikować).

Nō ja… nale zasik coby niy ino durch po darymnicy gŏdać i ôsprawiać, to yntlich – jak to prawiōm – niych sie wypedzōm ôbrŏzki. Ôpawske landszfty zacznymy ôd cōuny podle Horní namesti – co w czeskij gŏdce ôznaczŏ miastowy wiyrchni ring.

Pokŏże nōm sie tukej szykowny budōnek, kaj mŏ swojã siydzibã zŏcnŏ placōwka – drugi nojstarszy tyjater na terŏźnych ziymiach czeskich (po tyjatrze w Pradze).

Uzdany ôstoł w 1805 r. i fungowoł bezmaś sztyjc do terŏzki. Przed I wojaczkōm bōł swiōnzany jyny z miymieckōm kulturōm, a potym – ôkrōm miymieckich – grano było tyż sztuki czeske. Nale trza spōmnieć, iże tyjater bōł grany w Ôpawie uż w postrzodku XVIII stoleciŏ, ino ôwdy ni mioł swojigo budōnku.

Bez ta przileżytość werci tyż wyklarować – pojakymu w ślōnskim krysie, kery na przestrzyństwie giszichty bōł swiōnzany s regyrōnkym czeskim, a niyskorzij austryjŏckim – gŏdōmy ô kulturze miymieckij. Ano kultura germańskŏ dōminowała w Ôpawie ôd XIII stoleciŏ, kej przikludziyli sie tukej zidlerzi z Frankōnije, Turyngije a Westfalije. Nikere źrzōdła eklerujōm, iże Westfalŏkami byli legyndarne rycyrze Herburty z Gōr Wezerskich, kerzi pospōł z rycyrstwym ślōnskim stŏwali w 1241 r. pod Lygnicōm przeciwko Mōngołōm.

A dyć niy mynij pomŏtlanõ gyszichtã mioł tyż sōm gmach tyjatru – nojprzōd skirz tego, iże budōnek wrażōno było w placu, kaj przōdziyj istnioł… cmyntŏrz. Ôwdy tyjater szafniōny bōł na muster klasyczny, niyskorzij formã tã ôstała pomiyniōnŏ na neorenesans, a skirz powziyńciu z postrzodka XIX stoleciŏ – gmach erbnył sznit neobarokowy. Antlich po II wojaczce czeski kōmōnistyczny ferwaltōng doimyntnie niy jednoł na to, coby na elewacyje ôstała sztukatura i kōnsztowne sznice swiōnzne z miymieckōm gyszichtōm i skirz tego doł przerobić ôpawske divadlo na socryjal. Dziepiyro na kōniec XX storoczŏ, budōnek dostoł nazŏd galantny neorenesansowy sznit, kery mioł piyrwyj w 1883 r.

Opawski tyjater mŏ tyż swoje miano: Slezské divadlo (ślōnski tyjater). Cōż, trochã niy za rajōm werci dopedzieć, iże w Ôpawie je mocka „ślōnskości wszelakij” – coby zmianować ino nojbarzij hyrske obiekty: Slezská univerzita (ślōnskŏ uniwerzitejta) i Slezské zemské muzeum (muzeum ślōnskij ziymie/krysowe). Je tyż Slezské gymnázium (ślōnskŏ gimnazyjŏ), a tukejszy lazaryt to je Slezska nemocnice.

Raduje tyż serce wejzdrzynie na elewacyjõ pōnad głōwnym wchodym, kaj w przestrzyństwie ôd frōntōnu je ślōnski oreł, a niy – bez tyn przikłŏd – czeski wapyn. Na przidŏwek oreł tyn niy je erbiznōm ôd „starego piyrwyj”, atoli bōł przidany na kōniec XX stoleciŏ, kej kludzōno było ôstatniõ przebudowã budōnku.

Jednkōż tukej gyszichtowym ôzprŏwkōm dōmy pauzã, bo to je perfectny momynt na kōntynuacyjõ dygresyje ô ślōnskości na polskim, a ôsobliwie – ôpolskim Gōrnym Ślōnsku. Ano spōmniołch wczaśnij, iże w Kandrzinie-Kojźlu podarymne je szukanie miana, kere skazowałoby, iże my sōm na Ślōnsku. A dyć styknie sie wykludzić do Czeskij Repōbliki, a rychle uvidime slezské divadlo, slezské muzeum, slezskou univerzitu. Beztōż świŏdōmy ôpolski Ślōnzŏk, gibko chyci, iże bez jakiś niyôbyczajle ôsobliwy knif – u siã je ôćby niywłŏsny, a w niywłŏsnym sztacie – barzij ôćby u siã…

Toć prŏwdom je tyż to, iże Czechy majōm za sobōm cołke lata wszeôbecnyj sorōńskij propagacyje czecho-słowŏckij kultury – sztucznyj i niywłŏsnyj do ôbu nacyji (Czechy i Słowŏki – choć to nacyje bliske – majōm blank inkszõ gyszichtã i kulturã, bo durch żywobyli w inakszych ojropyjskich sztatach i cōunach kulturowych).

A dyć nikerzi umiōm sie spōmnieć, iże kejsi w epoce Czechosłowŏcyje tamci szportowce byli „czechosłowŏkōma” (abo w skrōcie: „Czechōma”), a Słowŏki baj niy istniały… Przecã aji majōncy światowõ zŏcã – hokejista Peter Šťastný, bez cołke lata bōł „Czechym” i dziepiyro kej Słowacyjŏ zyskała niyzawisłość – pokŏzało sie, iże je ôn Słowŏkym, a jego praôjce bezmaś bez ôstatnie 1000 lŏt niy mieli z Czechōma imyntnie nic spōlnego…

Na przidŏwek, na przestrzyństwie czeskigo sztatu, ślōnskŏ kultura i gyszichta – niy doś, iże je zawłaszczōno bez Czechōw, to eszcze fest rozmytŏ w morawijskości i bez to pozbytŏ tożsamościowyj głymbie.

Skirz tego wszyjskigo, ôpawiŏki – z kerych na przidŏwek moc niy je stela, nale przekludziyła sie z inkszych tajlōw Czeskij Repōbliki – pewnikym niy poradzōm barzij „nachalnie” spokopić „ôpawskij ślōnskości”, aniżeli terŏźne miyszczany z Ôpŏlŏ – „ślōnskości ôpolskij”. Atoli bez to, iże wszyndy ôbtŏczajōm jejich ślōnske miana – majōm choćaby ta istość, iże sōm na Ślōnsku, a niy na „ôpawszczyźnie”.

A propos ślōnskich mianōw, to w bliży tyjatru mōmy tyż ôbiekt, kery możno za fest gryfny niy je (to je eufymizm) – nale za to mŏ miano Slezanka (Slōnzŏczka). Je ōn tukej ôd merskich czasōw „prawie łōńskich” i „ślōnske” miano mioł uż ôwdy.

Tukej widzymy kōńdek z prawyj zajty:

A tukej je niyblak widzialne miano:

Slezanka ze swojim małowiela gryfnym anturażym, tworzi przileżytość coby eszcze spōmnieć, iże ôpawske miastowe landszafty – choć ganc szykowne – majōm jednakōż dwa niyherske pōnkty. Ô jednyj kwestyji bydzie niyskorzij, a ta drugŏ swiōnzanŏ je akuratnie z placym, kaj terŏzki stoji ōw pawilōn. Ano do 1945 r. były tam galantne kamiynice, nale przi kōńcu II wojaczki kludzōne były w Ôpawie sroge boje, a potym siyła piyknych gmachōw była mierziōnŏ i ôbrōcōnŏ w niwerã bez ruskich ôkupantōw – tak ajnfach – snŏdź beztōż, iże miasto dycki było istōm ynklawōm miymieckij kultury i gyszichty.

Ledy jako, mocka zniszczałych budōnkōw ôstało ôdbudowanych, nale ôkrōm tego, prōznoty wzduż ciōngōw ôpawskich cestōw były sroge i plōmbiyrowane zaôbycz bez ajnfachowe bloki. Plus je taki, iże zgolymy kans tych budōnkōw je uż po rymōncie, co fest łagodzi w cołkości miastowõ estetykã.

Tela ô tyjatrze i roztomajtych „inkszościach”, bo terŏzki gibke wejzdrzynie na ôpacznõ zajtã placu ukŏże nōm ôpawski rathaus. Aspōń klōmpa budōnku zdŏ sie architektōnicznie spōjnŏ, atoli ryalnie – ôbiekt je slepiyńcym, a na przidŏwek jego ôsobne tajle były „słożōne” w imyntnie inakszych czasach. Beztōż rathaus mŏ gyszichta, bodej eszcze barzij pomŏtlano, aniżeli tyjater.

Bez ôpawiŏkōw niy je ôn baj mianowany za rathaus ino Hláska – i miano te tykŏ ino samego turmu. Je tak bez to, iże przōdziyj richtich bōł sam ino turm, a rest terŏźnego budōnku mŏ sie do ônego turmu, cosiekej jak „czeladnik” (ôficyna) do głōwnyj kamiynice… – Nale po leku…

Tōż ōw turm stoł uż w XIV stoleciu i piyrwyj bōł mianowany za: Stadtturm, Stadthausturm, lebo Schmetterhaus, abo z czeskigo za: Hláska (jak terŏzki), městská věž (miastowy turm) i hodinářská věž (turm ze zygŏrym). W XVI storŏczu (kej piyrwyjszy zgoroł) stanōł nowy turm pospōł z niysrogim budōnkym (Schmetterhaus), kaj gyszefty kludziyli ôpawske kramŏrze (take barzij sukynnice, aniżeli rathaus). Jednakōż i te stawiynie ôbalył ôkropiczny wiater i skuli tego w zaczōntku XVII stoleciŏ – gynau przed trzidziestoletniōm wojaczkōm – postawiōno było turm w renesansowym sznicie, kery ôstoł do terŏz.

W postrzodku XVIII stoleciŏ, rajn w budōnku – ôkrōm sztandōw ôd handlyrzy, była tyż bina tyjatralnŏ; potym eszcze mieściył ôn strażnicã, pōmiyszkaniŏ, amty, wiynziynie i… pokōj lŏ kata, a niyskorzij wkludziyło sie tam baji piyrsze ôpawske muzeum.

Nale tã formã ôbiektu, kerŏ widzymy dzisiok, była fertich dziepiyro skirz powziyńciu z 1903 r., kej do turmu dobudowano było galantnõ klōmpã neorenesansowego rathausu (podug projektu ôd Rudolfa Srntza), kerŏ miała za auftrag klapować z renesansowym sznitym turmu. – Ôwdy rajn w budōnku bōł bank, muzeum (te same, kerego erbym je terŏźne muzeum ślōnske) jak tyż kafyj Niedermayer.

W 1945 r. sowiecke wojŏki pōnoś niy fest zniszczyli rathaus, choć jedny z terŏźnych artiklōw powiadōmiŏ, iże uszczerbku doznały niektóre wnętrza, zwłaszcza kawiarnia Niedermeyer… Bez znanie subtelności i miyrność, z jakōm Sowieciŏ ôbchodziyli sie z podanymi ôbiektami na Ślōnsku, mogymy się forsztelować, jak tyż mōg wyglōndać tyn uszczerbek… Ô tym, iże rathaus musioł niy być poprzniōny ino drobulinkã, dŏwŏ tyż świadyctwo rymōnt przekludzōny w 2006 r., kery dziepiyro swrōciōł ôbiektowi sznit z 1902 r. i przisztimowoł go do funkcyje amtu ôd ôpawskigo regyrōnku.

Na ôpawski turm Hláska, kery mŏ bez 60 m, idzie wlyjź (zglyndnie wjechać), coby ôbŏczyć landszafty na miasto i ôkolicã, baji Gōry Ôpawske i dalsze tajle ôd Jesiōnikōw. My jednakōż niy wlejźli, bo idyjŏ sztreki naszego wandru była ôkropicznie ambitnŏ i byli my w sztandzie jã szafnyć ino blank gibko, a dyć przecã zygŏr w takich momyntach uwijŏ sie eszcze gibcij…

Ni mōm tyż zdjyńć rathausu an face, bo klara blindowała ôd tamtyj zajty ôćby gupiŏ, a na przidŏwek elewacyjŏ mŏ farbã nojbiŏlszyj biyle. Tōż ci, kerzi tyż fotografiyrujōm, poradzōm sie wyforsztelować, iże to by były zdjyńcia ze zorty: „jasno na biołym”, a przecã gynau niy ô to sie rozchodzi.

Mōm za to roztomajte sztelōnki ôpawskigo rathausu z ôpacznyj zajty:

Przi tyj przileżytości wacho dać pozōr na tã modernã „przilepiōnŏ” do rathausu ôd zadku.

Je ôna blank podanŏ na Dōm tekstylny Weichmanna z Glywic, kery postawiōny ôstoł podug idyje ôd fest wŏżōnego architekta Ericha Mendelssohna (tukej idzie ôbejzdrzeć tyn projekt we Glywicach: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Former_Weichmann%27s_Textile_House_in_Gliwice), tōż wziōna mie dociyrność, eli niy je to tyż projekt ôd Mendelssohna.

Jednakōż podug przistympnych wykŏzōw, w Ôpawie ni ma budōnkōw zrychtowanych bez Mendelssohna… Tynże Mendelssohn (miymiecki Żyd) bōł tyż cosiekj postaciom targicznōm. W 1921 r. bodej bez cud wygrŏł bōj z ôszkliwym rakym i potym zrychtowŏł Miymcom cołki glid hyrskich na cołki świat, modernistycznych budōnkōw, nale w 1933 r. ôstoł wychrōniōny z wszyjskich miymieckich akadymiji i naukowych ferajn, a pozbyty funkcyji jak tyż reszpektu i hyrskich tytułōw musioł sie wykludzić do Ynglije.

Tōż było uż ô forsztandzie i przibytku kultury, to terŏzki zajtã duchownõ i nojbarzij wŏżōny ôpawski ôbiekt z tyj dōmyny. Je ôn tyż widōmy na piyrwyjszych zdjyńciach, nale terŏz pudymy echt k niymu cestōm ô mianie Rybi Trh (Rybny Tŏrg), coby z bliskŏ wejzdrzeć na tyn piykny nale tyż zgolymy chrōm. A tak na kraju – to bodej ino przociele Czechy poradzōm zbajstlować słowo na trzi litery, kere ni mŏ żŏdnyj samogłoski…

Nō i sōm my wele ôpawskij katedrale:

Wacho przi tymu dopedzieć, iże polskŏ katedra, po ślōnsku mŏ tyż miano doum abo tum – podanie jak w gŏdce czeskij, kaj mianowanŏ je za dóm.

Ô ôpawskim doumie je kaj ino mocka informacyji, beztōż sam ino porã ôsobliwości. Ano kōnkatedrala Wniebowziyńciŏ Nojświyntszyj Maryje Panny (ôd dyjecezyje ôpawsko-ôstrawskij, kerŏ miała swoje sztartniyńcie w 1995 r.) stoła uż w strzedniowieku (XIV st.), choć piyrwyj chrōm mioł sznit rōmański i mōg być sam eszcze wczaśnij. Miano kościoła ôbznajmiŏ tyż ô jego fōndatorze, kerym bōł rycyrski Zakōn Nojświyntszyj Maryje Panny.

Je to snŏdź nojsrogszy gotycki ôbiekt na przestrzyństwie terŏźnyj czeskij tajle Ślōnska. Za to jego turm je nojwyższy na cołkim Ślōnsku. Pospōł z barokowym hełmym mŏ 102 m i to je ô 80 cyntymetrōw wiyncyj ôd katedrale ze Świdnice i ô meter wyżyj ôd chrōmu w Biylawie.

Do postrzodka kościoła szło wlyjź, nale niy wiym, eli skirz kludzōnyj kōnserwacyje tamtyjszych kōnsztownych dzieł, abo tyż sztyjc je tu taki zwyk. Tak eli inakszyj, podarziło sie szafnyć porã zdjyńć:

W prezbiteryji je barokowy ôłtŏrz i epitafijōm fyszta Karla vōn Liechtenstein, a zarŏz w bliżu wertownŏ kŏzatelnica. Epitafiōm zrychtowoł ôpawski sznicyrz Lehner, a ôłtŏrz i kŏzatelnicã – Josef Schubert, kerego kōnsztowne sznice idzie tyż trefić w Głogōwku i Rudach. Ôsobliwościōm ôpawskigo tumu je ôbrŏz Jōna Nepomuka, kery bōł piyrszym wizerōnkym tego świyntego na przestrzyństwie cołkigo Ślōnska.

Ze zadku budōnek katedrale spiyrŏ zgolymo grōmowitŏ podpora:

Teryn ino tukej nŏgle sie ôbniżŏ i podpora mŏ za auftrag zmocnić gysztel budōnku. W ôpacznym razie chrōm hned dostoł by miano: „ôbieżyty tum z Ôpawy”. Ôkrōm tego, podpora pospōł z roztomajtymi szkartami i ôbieżytościami architektônicznyj klōmpy katedrale je tyż źrzōdłym inspiracyje do ôsobliwych fotograficznych sztelōnkōw.

W niżach ôd tumu ôstało moc epitafijōw z grōftōw zŏcnych ôpawiŏkōw, swiōnzanych zaôbycz z ôpawskim sacrum. Bez bajszpil jedna z tabul poświyncōnŏ je Karolinie von Weissenbach z dōmu Renard. I tu zasik dociyrność – eli je to ta sama cosikej tajymnŏ familyjŏ Renardōw, kerŏ ôd zaczōntku XIX stoleciŏ była posiedzicielym Strzelec Wielgich (Strzelce Opolskie). Podug roztomajtych powiarkōw rōd tyn mioł swojã zŏcã erbnyć skirz cosikej dziwackich „miyłosnych” relacyji wyzgernego Augusta Mocnego z cerōm warszawskigo handlyrza winym, kery mioł sie potym pokŏzać herskõ persōnōm masōneryje, bydōncõ w masōńskij greduacyji baji wyżyj ôd krōla.

Dalszŏ tabula spōminŏ ksiyndza – ôpawskigo dziekana Kirniga. Kej 6 mŏja 1860 r. była w Rzimie beatyfikacyjŏ ôd Jana Sarkandra, to mioł ôn zŏcã być postrzōd 10 duchowych kerzi niyśli relikwie – pewnikym beztōż, iże Sarkander bōł tyż fest swiōnzany z Ôpawōm.

I jeszcze inksze epitafijŏ przi ôpawskim tumie:

Do ôpawskich chrōmōw eszcze niy rŏz przidymy na byzuch, a terŏzki styknie sie ôbrōcić na zŏchōd i przyjś 100 m, coby utrefić (ze ôpacznyj zajty szosyje) rechtōrat ôd Ślōnskij Uniwerzitejty. Ôstoł ôn zbudowany w 1914 r. podug idyje ôd Alfreda von Stutterheima i bezma 90 lŏt spotrzebowany bōł na siydzibã wojskowyj komyndy.

Nale przi wandrowaniu ôd tumu cestōm Rybi Trh, a potym cestōm Čapka, snadno dać pozōr na dōm z wysznicowanym reliefym nad ajnfartym, kerym kludzi spōmnianŏ cesta. Modernistyczny sznit kamiynice skazuje, iże ôstała zbudowanŏ w latach 20. lebo 30. XX storŏczŏ (choć może to być architektōnicznŏ przerōbka), nale niy znŏd żech na gibko żŏdnych nowin ô jeji gyszichcie, ani tym kōnsztownym sznicu.

Kōńdek dalij pokŏże nōm sie srogi, nale tyż ganc szykowny gmach kasy szporowaniŏ i życzaniŏ, w sznicie miymieckigo neorenesansu. Postawiōny bōł skuli powziyńciu kludzōnymu w rokach 1900-1902, podle projektu ôd Karla Kerna. Fasadã budōnku zdobiōm statuy ôznaczajōnce bauerstwo, rzymiosło i handel – sznicowane bez wiedziyńskigo kōnsztlera Franza Baumgartnera. W 2004 r. gmach przeszoł gyneralny rymont.

Nō to jakby sebrać do kupy, szafnyli my uż byzuch w magistracie; w tyjatrze mieli my tref z kulturōm, w tumie my porzykali, a na starōnek ô nasze synapsy przidajnŏ była uniwerzitejta. Ôkrōm tego, w kasie życznyli my pijōndze i bez to zdatny bōł by yntlich starōnek zglyndym ciała, coby sie – bez bajszpil – galantnie ôblyc. Przileżytość je wybornŏ, bo wedla katedrale i rechtōratu je hyrski ôpawski kaufhaus Breda.

Je ôn inkszy ôd ôstałych budōnkōw, kere mōm sie dotela podarziło trefić, bo tyż je to ôbiekt niyôbyczjle ôsobliwy. Nojbarzij widziany dŏwny ôpawski kaufhaus bōł postawiōny w rokach 1927-1928 podug projektu ôd wiedziyńskigo hyrskigo architekta Leopolda Bauera (rodzōnego jednakōż w Ôpawie), na muster sznitu chicagowskigo – zgodliwie z idyjōm ôd Henry’ego Sullivana (ajnfach idzie pedzieć, iże je to cosik miyndzy secesyjōm a modernōm). Elewacyjŏ mŏ dojś surowõ formã, i trochã kojarzi sie z brutalizmym – dōmynōm ôd moderny z ôsobliwym sznitym. Jego posiedzicielami byli handlyrze: Max Breda i David Weinstein, atoli jejich gyszefty fungowały w Ôpawie uż ôd 1898 r.

Tukej widać kōńdek tabule, kerŏ stanyła wedla Bredy, skirz 150. gyburstagowi ôd Leopolda Bauera – projektanta kaufhausu. Atoli bez ta naszã permamyntnõ uwijaczkã, ani my tyj tabule nie dojzdrzeli i dziepiyro w dōma mi sie kōncek pokŏzoł na zdjyńciu:

Kaufhaus Breda bōł tyż snŏdź nojsrogszy i nojbarzij moderny w cołkij tamtyjszyj Czechosłowŏcyji, zaś na przestrzyństwie Ślōnska podanie zgolymy bōł ôwdy ino kaufhaus bratōw Barasch we Wrŏcłŏwiu. Breda je tyż budōnkym niyôbyczjnie luksusowym w postrzodku, kaj zadziwiŏ szykownym, nale tyż ôsobliwym sznitym (deczko na muster Galeries Lafayette we Paryżu) – blank inakszym, aniżeli grōmowitŏ i cosikej hroznŏ elewacyjŏ.

Postrzōd II wojaczki ôbiekt niy bōł poprzniōny, nale w 2004 r. w postrzodku niyblank zgoroł i w 2012 r. ôstoł zawarty. Kej wydŏwało sie, iże ôbrōci sie imyntnie w niwerã, powołano było ferajn dlŏ jego retowaniŏ, a potym ôpawski regyrōnek kupiōł ôbiekt i napoczōn sie już jego rymōnt.

Werci eszcze spōmnieć, iże w 2012 r., kej Breda ôstała zawartŏ, w bliży stanył blank nowy kaufhaus, kerymu dano było miano Weintein&Breda, snŏdź skirz komemoracyje dŏwnyj Bredy. A dyć paradoksalnie – prawie bez tyn nowy kaufhaus, dŏwny gmach niy bydzie już po rymōncie placōwkōm kludzōncõ handel i trza znojś inkszy knif na jego funcjōniyrowanie.

Nō ja, jeźli my sie ôblykli, to terŏzki szło by spatrzeć cosikej do jodła, atoli coby baj niy robić propagandy nikerym (a nikerym niy), to herop tyn rozwiōnżymy bez inkszy knif. Ano na Horni namesti podarziło nōm sie bez cufal trefić zŏcnego starszego Pona, kery pokŏzoł sie przocielym i badŏczym tukejszyj gyszichty. Poradziył porã gŏdkōw – miyndzy inkszymi po polsku; wiedzioł mockã ô Gōrnym Ślōnsku, choć czuł się barzij Czechym (wiedzioł tyż, iże miyszko na Gōrnym Ślōnsku) i bōł fest drużny lŏ Ślōnzŏkōw. Prawie tyż szrajbuje ksiōnżkã ô dŏwnych haryndach, gospodach i kafyjach, kerych na kraju XIX i XX stoleciŏ było w Ôpawie… bez 200! (tela podarziło mu sie ôpisać).

Przi tyj przileżytości ôbznajmiył nōm tyż, iże w ôdpołednie w miejskim parku bydzie latowy fest. Piyknie my podziynkowali, nale za moc nŏs tam niy cisło, bo przecã niy trza ekstra eklerować, jakõ ôprawã muzycznõ mŏ u nŏs zgolymŏ wielość podanych fajerōw. Atoli, tak eli niy, ôpacznie do naszego zastrojyniŏ, ku parkowi tymu prziwiŏdła nŏs głōwnŏ ôpawskŏ cestã lŏ piechciŏrzy ô mianie Ostrožná. Jednkōż zatym przijdymy na fest, to nojprzōd szpacyr spōmnianym chodniczkym, postrzōd kerego dōmy pozōr na porã dalszych wertownych ôbiektōw.

Tōż zajś przekludzōmy sie na zadek rathausu i idymy ku ceście Ostrožná.

Tukej z lewyj zajty za krzōma idzie dojzdrzeć jedna z nojbarzij zŏcnych czeskich fyrmōw:

A tukej, bez wejzdrzynie do postrzodka cesty ô mianie Hrnčířská (ryalne do wypedzyniŏ ino do Czechōw) – toch imyntnie poczuł klima z inkszyj powiarki…

Ô co sie rozchodzi?… Ano niy wszyjscy wiedzōm, iże kubizm – bazowo przinŏleżny kōnsztlerōm malyrzōm – bōł tyż ôd 1910 r. w architekturze, atoli jyny na przestrzyństwie niyskorniyjszyj Czechosłowŏcyje. Jednakowōż czeske architekciŏ wymyślyli eszcze na przidŏwek rōndo-kubizm. Ô wiela w przipŏdku budōnkōw kubistycznych skirz przijyntyj formie i szpilōm światła na ôsobliwyj sztukaturze elewacyji, idzie mieć wrażynie, iże cołki budōnek dyrgŏ, to przi rōndo-kubiźmie elewacyjŏ na przidŏwek kłŏdŏ sie w ôsobliwe wele.

Postrzōd ôpawskich kamiynic niy trefiōłch ani kubizmu, ani tyż rōndo-kubizmu (możno przed 1945 r. były take dōmy), nale na eku cestōw: Hrnčířská i Ostrozna je taki kōnt moderny z galantnym budōnkym z pōłkolitōm ekōm, a w głōmbie – dōm kery radszyj ftoś wymyślōł naschwol, coby udŏwoł moderna.

Je ôn na tela ôsobliwy, iże spōmnioł mi cołkõ tã kwesyjõ z rōndo-kubizmym. Toć, ni ma w architekturze sznitu ô mianie „rōndomodernizm”, atoli keby bōł, to tyn budōnek stoł by sie na zicher jego ikōnōm – poniywŏż bez te „rōndo-balkōny” z ôbdalŏ zdŏwŏ sie, iże elewacyjŏ richtich weluje.

A dyć cołkŏ ta miastowŏ cōuna mŏ cosikej niyôbyczajnõ launã (możno bez słōnko, palmy, lebo tyn zygŏr w ôsobliwym sznicie) i przi ôdpednij dŏwce fantazyje (tukej fest przidajne je trochã czeskigo piwa) bez jakiś tajymny knif idzie tu dojzdrzeć erzac erzacu i posłyszeć blank ciche szkamry – bez tyn bajszpil – ôd Barcelōny, a ōw dōm z kolitymi balkōnami mōg by robić (nale tu uż piwo je na zicher musowe) za Villa Casa, kerŏ zbajstlŏwoł niyjaki Gaudi.

Po prŏwdzie palmów je w Ôpawie zdolymo srogość – zarŏz cowiek wiy, iże je na byzuchu w połedniowych landach… ôd Gōrnego Ślōnska 🙂

Atoli kej przeszli my niewielkõ delkã – z lewyj zajty pokŏzoł sie jedyn z barzij urodnych kōntōw w cołkij Ôpawie. Uliczka U posty kludzi sztram prōmp ku aleje Masarykowyj, kerŏ bituje zgolymŏ wielość wertownych obiektów (nale tam pudymy niyskorzij).

Prawie tukej werci tyż spōmnieć ōw drugi herōp z ôpawskimi landszaftami, bo prawie bezspoziyranie w uliczkã U posty szło by ôbmyśleć kwestyjõ, kere tajle w tym przestrzyństwie niy blank sztimujōm. Ano trza pedzieć, ize szildy i inksze chwŏlidła wyglōndajōm w Ôpawie zaôbycz ôćby krasiaty, wystry i żadny erzac.

Tōż blank dziwuje, katać w czeskim mieście w jego galantnyj cōunie ni ma starōnku ô przestrzyństwo reklamowe, ani tyż zastrojyniŏ, coby poskludzać ta niyprzileżytość – bo tyż na isto, faktōr tyn fest psuje wzizerōnek miasta.

I tukej trza spōmnieć, iże w niykerych miastach na terynie Polski, prawie tyn herop podarziło sie sprawić (bez bajszpil – bōł żech kejś fest udziwniōny, jak ôdpednie i szykowne sōm hned wszyjske szildy i chwŏlidła w zabytkowyj cōunie w Żŏrach), zajś ôpawske byamtry mogły by sie karnōńć do mŏrawijskigo Olmicu, kery w tyj kwestyji idzie wziońć bezma za muster.

Cōż, jeźli na kōńcu uzdali my, iże jednakōż szildōw ôpawiŏkōm syjmować niy bydymy, tōż eszcze gibke wejzdrzynie w ôpacznõ zajtã:

Nō i postrzōd zatymczasowyj mankulije idymy dalij.

Zarŏzki tyż z lewyj zajty na poprawã launy mōmy dwie gryfne kamiyniczki, a dalij – plōmba, co do keryj jednakōż mōm cosikej miyszany gyfil, nale jak to gŏdajōm – mōgło być gorzij. W dalszyj kamiynicy je Památník Petra Bezruče (Izba spamiynci ôd Petra Bezrucza), bydōncŏ jednã z szejściu part Ślōnskigo Muzeum.

Ōw Petr Bezruč (1867-1958) je w Ôpawie perzōnōm wszeôbecnie pamiyntanõ, bo tyż tukej bōł urodzōny. Bezruč stoł sie widzianym dichtrym, jyny skirz tōmu gedichtōw Slezske pisne (Ślōnske śpiywki). W Czechach je to musowŏ lektura w szule, atoli w Polsce była hned zakŏzanŏ skirz fragmyntōm, kere prawiyły ô kludzōnyj z drukym na czeskim Ślōnsku – frechownyj i herskij polōnizacyje (nale tyż germanizacyje).

Petr Bezruč je tyż perzōnōm cosikej tajymnōm, bo richtich mioł miano Vladimir Vašek i po prŏwdzie je niyblank zicher, eli richtich to ôn je autōrym spōmnianych gedichtōw, kere dały mu tak godny hyr.

Juzaś z ôpacznyj zajty na szryjg, mōmy szaufynster z nojbarzij widzianymi czeskimi szpecami ôd bajstlowaniŏ, a deczko dalij siedzi na trynku „chop” zrychrowany ze zgolymyj wielości żelŏznych wyrflōw. Ôpawiŏki i jejich byamtry muszōm mieć radzi u siã take dingsy, bo je tukej dojś srogo modernych kōnsztownych instalacyji (zaôbycz wszyjske z metalu).

W tyj samyj raji kamiynic stoji skrōmny budōnek, atoli z fest hyrskōm gyszichtōm. Dŏwnieć bōł tu lazaryt i klŏsztōr ôd fratrōw francmanōw. Jednakōż tabulka na murze jak tyż miano cesty (Beethovenova), kerŏ tworzi winkel z Ostroznōm – powiadōmiŏ, iże miyszkoł tukej Ludwik van Beethoven, bydōnc w Ôpawie w 1806 r.

Tukej żech sie tak fest skupiył na tych roztomajtych tabulkach, iżech zapōmniŏł  sfotografiyrować budōnku, i beztōż ino same tabulki:

Na dōmu je tyż tabula z keryj idzie sie wywiedzieć, iże w tym placu bōł niy ino klŏsztōr, nale tyż chrōm św. Barbary, atoli niy dojzdrzołch tam żŏdnego budōnku podanego do chrōmu. Warto dopedzieć, iże wszyjske zabytkowe budōnki w Ôpawie majōm jednake szykowne tabule – metalowe gusy na jedyn muster (snŏdź je to brōndza, abo miydź) ze szkryftym gyszichty ôbiektu.

Delka 100 m dzieli nŏs terŏzki ôd placu, kaj cesta Ostrozna mŏ swōj kraj i tym knifym zakludziyła nŏs do parku, ô kerym spōminali my wczaśnij bez przileżytość tego latowego festu, na kery zaproszoł nŏs zŏcny znajōmek z wiyrchnigo ringu.

Tōż wejzdrzynie do zadku „na zoomie” i zajś mōmy szlak ślōnskości.

Toć – jak my pisali – tyn fajer w parku kojarzōł nōm sie (snadnie) ze jakim „czesko-disko”, nale forsztelōnki srogo nŏs utropiyły. Chachnyli my sie do kna, bo miast śpiywek na muster disco-polo, luft w przestrzyństwie parku wypołniały zŏcne noty swingujōncych szlagrōw i ôsobliwŏ launa dŏwnych amerykańskich festōw, a perfectnie groł jazzowy zespōł na muster amerykańskich bandōw z postrzodka miniōnego storoczŏ.

Toć – de gustibus non disputantum, i beztōż niych sie niy gorszōm ci, co majōm w zŏcy te zorty muzyki, kerych my w zŏcy ni mōmy, nale takŏ je nasza muzycznŏ uraźliwość i niy bydymy cyganić, iże je inakszyj…

Nō i co eszcze – piwo było kaj ino, a na isto – ani jednego ôżyrŏka, kery by szterowoł inkszych… Cōż, możno my tak utrefili, nale cosikej mi sie zdŏwŏ, iże w Polsce niy było by za fest snadnie tak utrefić…

Sōm park pokŏzoł sie urodnym placym lŏ kludzyniŏ rekreacyji i wywczasu, ze starymi strōmami i zgolmyõ wielościōm roztomajtych flancōw.

Atoli ô parku porã słōw za chwilã, bo nojprzōd eszcze co ino ô szykownym gmachu, kery mijali my echt przi kōńcu cesty. Je to ôbiekt we sznicie neobarokowym z tajlami neoklasycznymi i neobidermajer. Bōł zbudowany w 1918 r. podle projektu ôd architekta z Wiedźniŏ, Rudolfa Eislera – bydōnc ôwdy partōm ôd jednego z wiedziyńskich bankōw.

Terŏzki budōnek mŏ miano Obecní dům (dom miejski) i je paradnõ siedzibōm Ôpawskij Ôrganizacyje Kultury. Rajn sōm tyż kafyje, muzeum tykające gyszichty Ôpawy (inksze niż Muzeum Ślōnske), galeryjŏ i dalsze ôbiekty.

Przi gmachu je fōntana i kōnsztowny brōndzowy gus statuy ôd boginie Ceres, a ze zadku widać kōncek budōnku dŏwnego klŏsztōru przi ceście Beethovena.

Przi uliczce Beethovena stoji tyż srogi gmach z 1842 r. zbudowany podug idyje ôd fraterskigo architekta Antōna Onderki. Nojprzōd bōł tam klŏsztōr, kaj z uzdaniŏ Zŏkōnu Rycyrzy Miymieckich (krziżŏkōw) siostry Nojświyntszyj Maryje Panny w Jerozolimie kludziyły siyrociniec. Po II wojaczce statek kościelny przejōn czeski sztat, a w 1990 r. budōnek ôstoł ôddany kongregacyji Siōstr Miyłosierdzia Zakōnu Miymieckigo Nojświyntszyj Maryje Panny w Jerozolimie i ôwdy napoczła fungowanie jedynŏ szkoła ze tyj dōmyny w cołkich Czechach – Církevní konzervatoř Německého řádu (kościelnŏ kōnzerwatoryjŏ zakōnu miymieckigo).

Niydaleko, w richtōngu prōmp ku ôpawskimu katedralu, je dalszy srogi budōnek, kery anszlus budowy mioł w 1859 r. Ôwdy gmach bōł tyż spotrzebowany na szkołã, a terŏźnie na strzedniõ szkołã medycznõ (Střední zdravotnická škola v Opavě). W drugim krzidle ôbiektu je szkoła szpecyjalnŏ.

Tyn sōm budōnek widzialny ôd cesty Beethovena i landszaft z wejzdrzyniym na turm ôd ôpawskij katedrale.

Bez tyn knif znŏdli my się zajś postrzōd miastowyj zielynie i beztōż porã słōw ô parku, a tak richtich ô pŏru parkach, kere kludzōm bŏgynym ôd połedniowyj zajty ôpawskigo cyntrum. Dŏwnieć w tym palcu były mury ôbrōnne, kere ôstały rozjōnte w XIX storŏczu. W Polsce zielyń pokludzonŏ sztrekōm dŏwnych miastowych murōw mŏ zaôbycz miano „planty”, atoli planty tworzōm zewarty piestrzyń, zajś w Ôpawie sōm ône potajlowane na kōncki, kere tworzōm ciōng ôsobnych parkōw. Majōm spōlne miano Sady (słowo te w czeskij gŏdce ôznaczŏ zestŏw, glid słożōny z podanych do siã tajlōw), atoli tukej kŏżdy tajlik parku (Sady) ekstra upamiyntniŏ eszcze zaôbycz jakõś perzōnã (zaôbycz sōm to widziane kōmpozytory).

Tam, kaj wandrujymy terŏz – ôd zŏchodu, sōm Dvořákovy sady, atoli dynkmala ôd Antōnina Dworzaka niy podarziło sie trefić, za to dynkmal ôd – a jakō by inakszyj… Petra Bezruča – jak nojbarzij.

Wedla tego gusu je kolōnada, kerŏ mianujōm: ôpawskŏ promenada. Stawiynie je słōnczōne s murym budōnku ôd kōmpleksu terŏźnego siyrocińca, nale niu podarziło mi sie znojś informacyje, co piyrwyj było w tych budōnkach i jakõ funkcyjõ wykōnowała kolōnada.

Wiym ino tela, iże blank niydŏwno bōł to „kultowy” plac i azil do tukejszych bezdōmnych. Po przekludzōnym rymōncie dopóki co – bezdōmne sie kajś straciyli, a za to na filŏrach ukŏzały sie tabulki na muster kōmiksōw, kere ôzprawiajōm ô gyszichcie i roztomajtych perzōnach swiōnzanych z ôpawskim landym.

Przi tyj przileżytości gibke wejzdrzynie spod kolōnady ku turmowi ôd ôpawskigo dōumu:

Kej my prziszli na głōwny parkowym chodniczek, to zarŏz trefiyła sie nōm ôsobliwŏ pogodynka – baji gryfniyjszŏ, aniżeli te z telewizōra. – Drzywniannŏ krzinka meteorologicznŏ z 1913 r. je narychtowanŏ w sznicie secesyjnym i mŏ ôryginalny ajnrichtōng: termōmeter i barōmeter.

Tela stopni w ciyniu było tak kole sztwierć na jedynŏstõ

Terŏzki uż ôbiyrōmy ôpaczny richtōng, bo inakszyj zajś by my prziszli ku Horní namestii – i w tyn knif sōm my nazŏd w pōnkcie, kaj bōł fest.

Ino tyn tajlik parku ni mŏ miana swiōnzanego z jakõś perzōnōm, bo nazwany ôstŏł – Sady Svobody, co idzie snadnie przetuplikować za Park Wolności.

Kajś tak na rōwni z cestōm Ostroznōm (na jeji przedugszyniu) je wrażōny w tretuarze żelŏzny elemynt z wysznicowanym szkryftym, kery powiadōmiŏ, iże gyanu tukej była w dŏwnych miastowych murach fōrta (Hradecká brána) – rozjōntŏ w 1829 r.

W postrzodku tyj cōuny je szykowne parkowe rōndo z kwiŏtkōma i bankōma do wywczasu, a w jeji ôstrzodku – fontana i postamynt ze statuōm kobiycyj figury, bydōncyj symbolym ôdrodzōnyj Ôpawy.

Wczaśnij bōł sam dynkmal zasużōnego do miasta burmajstra Schösslera, potym statua kajzra Jōzefa II, a ôd roku 1922 do lŏt piyńćdziesiōntych – dynkmal dichtra Friedricha Schillera. Ōw dynkmal – krōm tego, iże stanył uż w czasach Czechosłowŏcyje – jednakōż czeskij ôszkliwyj kōmōny niy strzimoł.

Ôsobliwym detajlym tego kōnca parku je tyż niy fest srogŏ kympa ô mianie Ptačí vrch (ptŏsi berg). Miano te je erbiznōm po wolierach lŏ ptŏkōw, bydōncych sam do lŏt 90. XX storoczŏ. Zajś sama kympa to ôstałość po ôstatnim kōncku umocniyń – Szōńcy Lüttermanna.

Jak pokazŏwały ôbrŏzki z festu, trŏwa na beszōngu ôd kympy (jak tyż w cołkim parku) niy je ino coby rosła, nale tyż do wywczasu lŏ ludzi. Jednakōż, ani przi feście na trŏwie, ani nikaj przi wandrze po Ôpawie, niy widzieli my abfalōw, poprzniōnych bankōw i krōb na abfal… Nō, a jak wyglądōndajōm polske miasta w niedzielã rano po „gorōnczce sobotnij nocy” – lepij niy spōminać.

Na ôcyplu kympy je budōnek na muster parkowyj altany

Zajś kōńdek dalij – niyôbyczjle ôsobliwe gusy trzech ptŏkōw. Jejich autōrym je tukejszy sznicyrz Kurt Gebauer, urodzōny kole Ôpawy w Hradcu nad Moravicí – miasteczku widzianym skirz dwōch piyknych zōmkōw, we sznicie derek ôćby z bojki.

Ôsobliwość żelŏznych ptŏkōw polygŏ na tym, iże majōm ône w postrzodku maszineryjŏ, bez kerõ poradzōm ôbrŏcać gowy. Jak w przeglōndarce ôtwrzicie te dwa podane zdjyncia za rajōm (drap jedne po drugim), to bydziecie mieli przileżytość ôbejzdrzeć tyn „kōnsztik” z ptŏsiõ gowōm.

Niy wiym na zicher bez jaki impuls włōnczŏ sie ta maszineryjŏ, nale ptŏki ôbrŏcały dziubki, kej podeszoł żech bliżyj nich.

Tak po prŏwdzie dziynkujã tyż Pōnbōckowi, iżech sie ô tych ptŏkach przewiedzioł wczaśnij, bo keby taki ptŏk narŏz ôbrŏcił ku mie tyn żelŏzny dziub – kej robiŏłch zdjyńcia przi rancie tyj ôbieżytyj kympki – to na zicher bych ze strachu s tego beszōngu ślecioł.

Kej my już sōm na wiyrszku ptŏsij gōrki, to eszcze wejzdrzynie na połednie. Za szosyjōm Nádražní okruch – kerŏ skazuje kroj ôd nŏjstarszyj talje ôpawskigo grodu – pōmiyndzy strōmami idzie dojzdrzeć kōncek szykownego klasysystycznego miejskigo pałaczu. Mŏ tam siydzibã bibliŏtyka ôpawskigo muzeum ślōnskigo (Knihovna Slezského zemského muzea), keryj tradycyje siōngajōm zaczōntku XIX stoleciŏ.

Ôbieżytość po ôpacznyj zajcie kympy przinŏleży już do parku Pavla Křížkovskigo – ślōnskigo ksiyndza i kōmpozytōra, kery pochodziył z pobliskich Holasovic (w postrzodku miyndzy Ôpawōm a Krnowym), kaj je tyż muzeum wsi ślōnskij. W parku je brōndzowy gus ôd Křížkovskigo.

Lajtōng naszego wandru po parkach bydymy na zicher kludzić dalij, nale po niywielkij pauzie, bo terŏzki slezymy z parkowyj sztreki i szafnymy szpacyr alejōm Masarykowõ, kaj je zgolymŏ siyła zŏcnych ôbiektōw przinŏleżnych do statku ślōnskij kultury i gyszichty

Jedyn z nich widać uż wybornie z wirchu ptŏsij kympy – tyż bez to, iże je ôn naprŏwdã barzo srogi:

Bydzie to dō nŏs piyrszy cwek, atoli najprzōd „landszaftowe” wejzdrzynie na cołkõ alejõ.

Chrōm św. Ducha i przinŏleżōncy ku niymu klŏsztōr minorytōw (francmanōw) idzie wrazić postrzód place, kere derek wōniajōm gyszichtōm. Piyrszŏ wersyjŏ tego kōmpleksu stoła uż w postrzodku XIII w. Potym gyszichta tego placu była – rŏz hyrskŏ, a kej indzij imyntnie merskŏ, bo tyż klŏsztōr porzōnd bōł mierziōny i goroł skuli porzōnd kludzōnych na Ślōnsku spiyrkōw i lagramynckich wojaczkōw. Beztōż terŏźnie budōnki klŏsztoru majōm już z wiynksza sznit barokowy.

Podug roztomajtych źrzódeł w grōftach na przestrzyństwie klŏsztoru majōm być pochowane zŏcne perzōny z familyje ôpawskich Przemyślidōw, syn Georga z Podiebradōw i mocka inkszych. Powiarkã, kerŏ jednakōż je wielce prawdopodobno – ôbznŏjmiŏ tyż, iże mŏ tu być pochowany nojbarzij widziany polski alchymik – Michał Sędziwój, kery umrził w 1636 r. w Krawarzach wele Ôpawy. Jednakōż kej chrōm zgorzoł w 1790 r., grōfty pod spodkym ôd prezbiteryjōm ôstały zasute.

Tak eli inakszyj – plac tyn musioł mieć piyrwy srogõ zŏcã, jeźli w 1473 r. ôdbōł sie sam sjŏzd trzech krōlōw: czeskiego Władysława II Jagiellōna, polskigo Kazmira IV i  hōngaryjskigo Macieja Korwina. Je tyż powiarka, kerŏ głosi, iże Beethoven bōł zaproszōny na kōncert symfōniczny w chrōmie Świyntego Ducha, kaj wykōnowano było widzianŏ mszŏ tego hyrskigo kōmpozytora. Snŏci majstrowi Beethovenowi niy za fest sie widziało, bo pōnoś sōm chyciył za batutã i w tyn knif – na kōniec bōł ôn na tym kōncercie za kapelnajstra, a niy za gościa.

Te zdjyńcie pokazuje, iże przi tym ôbiekcie tyż je kludzōny rymōnt:

Po ôpacznyj zajcie aleje stoji pałacz Sobkōw z 1733 r. Postrzōd szykownyj barokowyj sztukatury idzie tyż dojzdrzeć polski akcynt – wizerōnek Matki Boskij z Czynstochōw, kery je wrażōny na elewacyji na muster medaliōnu.

Atoli spoziyrōmy zajś na drugõ zajtã cesty, bo kōncek za klŏsztorym je godnyj srogości gmach Ślōnskij Uniwerzitejty w Ôpawie z wydziałami filozofije i nauk przirodniczych. To już drugi utrefiōny bez nŏs budōnek ôd uniwerzitejty, bo tyż ôbiekty te sōm porozkłŏdane w pŏru placach na przestrzyństwie Ôpawy.

Za gmachym ôd szule je dalszy wielce szumny budōnek pałaczu Blüchera z 1737 r., kery ôstoł zaprojektōwany w sznicie barokowym na muster wilōw wiedziyńskich.

Jego posiedzicielym ôd 1800 r. była hyrskŏ na Gōrnym Ślōnsku familijŏ Larisch-Mönich, a terŏźnie budōnek funkcjōniyruje za depozytaryjōm Ślōnskigo Muzeum. Je to jedyny trefiōny bez nŏs zabytkowy ôbiekt w Ôpawie, kery mŏ zniszczałõ elewacyjõ.

Kej przi pałaczu wejzdrzymy zajś na ôpacznõ zajtã trochã na szryjg, to pokŏże nōm sie srogi modernistyczny gmach poczty, nale je tam tyż skryty – cosikej rajn, ôsobliwy ôbiekt – dwie prōżne niże bez dźwiyrzy po dŏwnych budkach telefōnicznych.

Iże były to budki – ôbznajmiŏ szkryft nad niżami, nale ciekawe je, iże je to szkryft miymiecki, a na przidŏwek pod spodkym je tyż miymiecke miano miasta: Troppau i datōm 1929 r. To mi sie wydŏwŏ na isto niy richtich, bo przecã Ôpawa ôd 1918 r przinŏleżała uż do tamtyjszyj Czechosłowŏcyje. Atoli eszcze barzij dziwacke je to, iże bez cołkõ kōmōnã, żŏdyn tego szkryftu niy wychrōniōł.

Kej my uż w tym placu sōm, to gibke wejzdrzynie w uliczkã U posty, na kerŏ spozierali my tyż ôpacznie – ôd cesty Ostrozna:

Terŏzki widać, iże kōnt tyn mŏ richtich fajnõ launã, atoli widać tyż niyôbyczajle krasiatõ kamiyniczkã na ece. Cōż, swojij chałpy bych takõ fabōm niy szafnył, atoli tukej baji to sztimuje do sznitu i scyneryje tego ôsobliwego kōnta.

Tōż stela – tela, a terŏzki idymy nazŏd do parku – drap ôbiyrōmy richtōng na weschōd i majōnc po lewyj grōmowite budōnki kłŏsztōru ôd francmanōw i kościoła św. Ducha, dojdymy prōmp do krziōżōwki drōg.

Tukej Sady Křížkovskigo majōm swōj krys, nale wacho eszcze wejzdrzeć na budōnek stojōncy na winklu szosyjōw: Janskij i Nádražní okruch. To je dŏwny gmach Izby handlowyj i ekōnōmicznyj z 1910 r. (terŏźnie Dōm Kultury Petra Bezruča), postawiōny w sznicie neoklasycznym, podle idyje ôd widzianego wiedziyńskigo architekta rodzōnego w Ôpawie – Leopolda Bauera (bōł ôn tyż projektantym hyrskigo kaufhausu Breda).

Podanie jak ōw kaufhaus, bōł tyn gmach ôwdy jednym z nojbarzij modernych budōnkōw izbōw ekōnōmicznych w cołkij mōnarchije Austryjo-Hōngaryjskij. Idzie tyż pedzieć, iże ôba ôpawske projekty ôd Bauera, choć blank roztomajte, sōm jendnakōż cosikej podane skirz patetycznyj fōrmy i mōnumyntalnych miŏr.

Ôsobliwościōm fasady budōnku sōm sznice ôd kōnsztlera Josefa Obetha – 16 figurkōw ôd dziyciŏ, kere majōm za auftrag ukazywać 16 miast ślōnskich (z cołkigo Ślōnska), kerych miana były szkryfniynte na sznicowanych tabulkach pod figurkōma. Dociyrnie było by wiedzieć, kere miasta sie tam chyciyły, nale mianōw uż ni ma, a źrzōdła podŏwajōm, iże ôstały skute bez II wojaczkã. Przōdzij żech się forsztelowoł, iże to zrobiyli Rusy, a dyć na zdjyńciu, kere je szafniōne przed 1945 rokym, tych mianōw uż tyż ni ma – tōż musiało to być za Hitlera. Nale zajś niy poradzã sie wytuplikować pojakymu nazisty ôd Hitlera miałyby tak uzdanie niy jednać na te sznice i skuwać miana miastōw, kere były tam naszrajbowane po miymiecku bez ôpawskich Miymcōw?

Tak eli inakszyj mianōw ni ma, a bōł by to piykny dowōd na to, iże bez zglyndu na roztomajte granice sztatōw, Ślōnsk bōł jednaki i ta świadōmość mieli tyż downe miyszkańce Ôpawy.

Tukej gmach na spōmnianym dŏwnym zdjyńciu z lŏt trzidzestych XX storoczŏ ze zajty: https://www.okpb.cz/web2005/mdkpb.html i wiyrchniŏ tajla fasady na terŏźnyj fotografiji:

Trŏzki, bezprzechodzynie cesty: Praskovõ, wchodzymy na teryn parku Smetanowy sady, kaj toć – stoji tyż dynkmal Bedřicha Smetany.

Nale zarŏski s kraja je tyż niywielki kościōłek św. Jōna Krzciciela, kerego gyszichta siōngŏ postrzodka XIV stoleciŏ.

Ôd zaczōntku przinŏleżoł ôn do rycyrskigo zakōnu jōanitōw – nojprzōd była to kōmandoryjŏ z Grobnikōw i Głubczyc, nale eszcze w XIV storŏczu jōanickõ kōmandoryjõ uzdano było tyż w Ôpawie. Chrōm siyła razy goroł, a w 1945 bōł aji niyblank sfalōny, bez co jego terŏźny wizerōnek, to je po prŏwdzie czyńściowo ôdbudowanŏ wersyjŏ barokowŏ z kōńca XVII w.

Jōanicke akcynty sōm tukej durch widzialne, bo – bez bajszpil – w chelni wisioł taki ubiōr, a przipniyntŏ archa ôbznŏjmiała, iże bezkupowanie go za 300 czeskich korōn spōmōgymy ôchrōnã zabytku.

Kej pożegnōmy jōnowy kościōłek – niysrogõ delka ôd nŏs bydzie wielgi gmach, kery możno zdŏ nōm sie cosikej podany do budōnku szule, kery my utrefiyli na kraju parku Dworzaka.

Po prŏwdzie – bydymy mieli recht, bo ôba gmachy sōm do siã echt podane. Je tak beztōż, iże we drugij tajle XIX stoleciŏ, we austryjackij monarchije bōła moda na kludzynie powziyńć swiōnzanych z gmachôma ôd szulōw podle jednakigo architektōnicznego prawidła, kere Czechy mianujōm w przimie za CK (sznit cysarskokrōlewski). Jednakōż gmachy budowane ôwdy w tajli Ślōnska przinŏleżnyj do Miymiec – tyż sōm blank podane na te opawske, szafniōne bez Cysarŏkōw.

Tak eli inakszyj, w 1870 r. było tukej szartniyńcie fungowaniŏ gimnazyje, kerŏ była erbym ôd piyrwyjszyj ôpawskij hyrskij gimnazyje (kolegium) funkcjōniyrujōncyj przi chrōmie św. Wojciecha. Szlus fungowaniŏ bōł na podzim 1944 r., nale po II wojaczce gmach tyż bōł spotrzebowany do cwekōw edukacyjnych. Terŏzki funguje tukej strzedniŏ szula industryje i kōnsztu (Střední škola průmyslová a umělecká).

Ôd szule biygŏ chodniczek, kery hnet zakludzi nŏs w bliż jednego z nojbarzij zŏcnych i galantnych obiektów w cołkij Ôpawie. Nale bez dochodzynie w tyn plac, pōdarzi nōm sie minōnć porã tabul stojōncych wzduż naszyj sztreki. Dojzdrzymy tam stare wizerōnki ôpawskigo zōmku. Richtich – to je gynau cōuna, kaj do 1898 roku stoł (ôwdy bōł uż niwerã) zōmek ôd ôpawskich fysztōw (w XVIII stoleciu przerobiōny na pałacz), a tabule prawie spōminajōm jego gyszichtã.

Nale coby niy było doimyntnie mersko skirz rozjōńciŏ zōmu, to drap powiadōmiōmy, iże prawie w jego placu je terŏźnie spōminane bez nŏs porzōnd ôpawske muzeum ô mianie: Ślōnske Muzeum Ziymske/Krysowe (Slezské zemské muzeum). Ôstało ône uzdane w 1814 r. i je nojstarszym muzeum na terŏźnych ziymiach czeskich.

Toć, muzeum było piyrwyj w innych budōnkach, bo terŏźny galantny gmach postawiōno było dziepiyro po rozjōńciu ôpawskigo zōmku w 1895 r. (podle projektu ôd wiedziyńskich architektōw: Johanna Scheiringera i Franza Kichlera). Terŏźnie muzeum ślōnske w Ôpawie mŏ 6 partōw w mieście i porã poza Ôpawōm i je trzecim nojsrogszym w Czeskij Repōblice. Wiynksze sōm ino muzea w Brnie i Pradze.

Muzeum prziwiōdło nŏs na kroj parku Smetany, nale ôstŏła eszcze ôstatniŏ tajla ôpawskij miastowyj zielynie w ciōngu dŏwnych murōw ôbrōnnych, kerŏ mŏ miano Janáčkovy sady.

Idymy tam kōncek cestōm Komenského, przi keryj – zarŏz wele parku Smetany – stoji zgolymy i szykowny gmach terŏźnyj gimnazyje, kerŏ to szula je erbym ôd piyrszyj ôpawskij echt czeskij gimnazyje.

Beztōż iże austryjacki sztat i ôpawske miymiecke byamtry niy były drużne tyj idyje, szula zaczła fungować dziepiyro w 1883 r. (w inkszym gmachu). Do terŏźnego urodnego budōnku z drugij tajle XIX stoleciŏ (kaj wczaśnij funkcjōniyrowała zyminaryjŏ do rechtorōw) – czeskŏ gimnazyjŏ przekludziyła sie po I wojaczce. Szula mŏ terŏźnie za patrōna Gregora Mendla, kery bōł fratrym augustiōnym, atoli ôkrōm tego bōł tyż ś niego hyrski wyuczōny i badŏcz – twōrca modernyj genetyki.

Toć niy je to bajszpil, iże ôbiekt co je akuratnie tukej, mŏ miano ôd Mendla, nale ku tymu przidymy za chwilã, a terŏzki cofnymy sie eszcze 100 m w richtōngu ôpacznym do głōwnyj sztreki naszego wandru, bo w dalszym szumnym budōnku neoklasycznym je inkszŏ gimnazyjŏ, kerŏ w 2002 r. dostała miano Slezské gymnázium i choćby tyn szkryft na murze wartało ôboczyć. Terŏźnie mŏ ôna gradus gimnazyje skuplowanyj ze ślōnskōm uniwerzitejtōm.

Stōnd ni mōm zdjyńciōw, bo gynau tukej doimyntnie mi sie zaszperowoł zoom w aparacie (nale potym bez cufal popuściyło), beztōż ino dwa z dōmyny publicznyj z czeskij Wikipedyje.

Linki do zdjynciōw: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/24/Budova_Slezského_gymnázia_v_Opavě.jpg

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5e/Fotografie_školy.jpg

Nō, nale to je richtich derek niymożebne, wiela terŏźnych i dŏwnych szulōw je w Ôpawie. Na przidŏwek, doimyntnie bezma wszyjske fungujōm w srogich i galantnych gmachach, kere nadŏwajōm sie do ôzdoby w kŏżdym placu Ojropy. Nikej na isto, idzie mieć wrażynie, iże w Ôpawie sōm ino chrōmy, klŏsztory i szule…

Jednakōż terŏzki wrŏcōmy sie uż na właściwõ drōgã i idymy ku Janáčkovym sadōm, nale po drōdze zdało by sie dać gowã na lewo i wejzdrzeć na przestrzyństwo ze zadku muzeum, kaj je  niydŏwno ôdrymōntowany niysrogi ôbiekt – dōm ôd Müllera. Atoli jego posiedzicielym niy bōł chop ô mianie Müller ino richtich müller, to znaczy młynŏrz. Toć bōł sam tyż młyn, kery stoł przi bystrzinie kludzōncyj ôd rzyki Ôpawy i majōncyj uchōd do zŏmkowyj fosy.

W 1726 r., kej młyna uż niy było, dōm dostoł terŏźnõ formã i ôd 1726 r. bōł tajlōm ôd pałaczu Liechtensteinōw, kery bōł ajnfach nowõ wersyjōm dŏwnego zōmku. Nō i bez to, iże budōnek je ôstatniõ ôstałościōm ôd ôpawskij zōmkowo-pałaczowyj rezydyncyje – je to ôbiekt fest wertowany. Gynau tak uzdŏł tyż ôpawski forsztand i dziynki przekludzōnymu niydŏwno rymōntowi – ôbiekt fukcjōniyruje za dalszõ partã slōnskigo muzeum.

A dyć yntlich prziszli my do pōnktu, kaj krziżōwkã majōm szosyje: Praskova i Komenského. Idymy na szryjg i bez tyn knif zŏdli my sie już w ôstatnim parku na zielōnyj sztrece naszego wandru. Zarŏz tyż pokŏże nōm się eszcze jedyn srogi gmach, w kerym terŏzki je Archiwum Ziymske (trzecie nojstarsze i trzecie nojsrogsze w terŏźnych Czechach).

Jednakōż pryndzyj było tukej zgolymo hyrske ôpawske kolegium, kaj uczōł sie spōmniany Georg Mendel i mocka inkszych zŏcnych perzōn. – Nō i tukej tyż wyklarowało sie, skirz czymu patrōnym pobliskij ôpawskij gimnazyje je prawie ōw Georg Mendel.

Dŏwne kolegium, kere zaczōntek miało w XVII stoleciu, kludzōne było bez fratrōw jezuitōw. Kej w 1773 r. zakōn na przestrzyństwie Austryje ôstoł rozwiōnzany, jezuity sie wykludziyły (nikerzi ôstali i byli za rechtorōw), nale szula fungowała dalij. W zaczōntku XIX w. kōmpleks barokowych budōnkōw dostoł sznit klasycystyczny, a w 1820 r. miyszkoł tukej cysŏrz Franz I, kery bōł ôwdy na Kōngresie Ôpawskim.

Tukej tyż była piyrszŏ siydziba ôd ôpawskigo muzeum. Nale nojbarzij ôsobliwy hyr miało ôpawske kolegium po 1861 r., kej Ślōnsk ôstoł w austryjackim sztacie ôddzielōny ôd Morawije. Ślōnski land dostoł ôwdy godnõ folgã i gradus swobodnego krysu. Beztōż uzdany bōł ślōnski sejm ziymski, kery mioł wysiady gyanu w gmachach dŏwnego ôpawskigo kolegium.

Na murze budōnku je tabula, kerŏ ôbznajmiŏ fto bez tyn przikłŏd uczōł sie w tyj zŏcnyj szule.

Kej ôbyndymy budōnki ôd terŏźnego archiwum to znojdymy sie na Dolni namesti (spodni ring). Nale podwiyl ô tym placu, to eszcze krótkŏ ôsprŏwka ô chrōmie Świyntego Wojciecha, kery bez cołke stoleciŏ, bōł skuplowany w jednyj architektōnicznych klōmpie z kolegium i klŏsztorym ôd jezuitōw.

Dzisiej chrōm mŏ sznit barokowy z 1681 r., nale przōdziyj bōł tu kościōł gotycki – filijŏ ôd fary przi katedralu – tyż kludzōny bez Zakōn Nojświyntszyj Maryje Panny (krziżŏkōw). W latach reformacyje wanieliki pomiyniyli miano chrōmu na św. Georga, nale po klynsce Czechōw i Slōnzŏkōw zaŏz na zaczōntku trzidzieściletnij wojaczki w 1620 r., flyjga nad chrōmym, kerymu prziwrōcōno było patrōna Wojciecha – przejōnli jezuity.

Ōwã formã barokowõ, podle idyje, kerŏ ôbmyślili italijańske architekciŏ – Mikołaj i Jakub Brasch – ja szafniōnŏ na muster rzimskigo chrōmu Il Gesu. Jednakōż bez II wojaczkã kościōł bōł zbōmbardyrowany i beztōż terŏźny głōwny ôłtŏrz pochodzi z klŏsztoru kapucynōw w Fulnek, a ôstało tajla ôbiektu była rymontowano bez inwestcyjŏ przekludzōnŏ w 1995 r.

Przi chrōmie św. Wojciecha je tyż kolōna morowŏ – ôsobliwŏ lŏ połedniowyj tajle Ślōnska i Morawije.

Toć i chrōm i kolōna stojōm przi spodnim rynku (Dolní náměstí), kery mŏ barzij kameralny karakter, aniżeli ôpawske Horní náměstí. Przestrzyństwo ôd dolnego rynku je tyż cosik ôbieżyte i skłōniŏ sie w richtōngu na pōłnoc.

Po ôpacznyj jego zajcie je dziwacke metalowe stawiynie terŏźnego czeskigo kōnsztlera z grupy Tvrdohlavi – Františka Skáli, kere mŏ miano Opavski špion. – Ajnfach je to dynkmal… ôd szpijōna (śpiyga), choć jŏ tam nojprzōd ujzdrzoł zwiyrza pancernika (abo wszyjsko inksze) – podwiylch sie wyklarowoł, iże je to śpiyg…

Zatym my sōm eszcze na dolnym rynku, to wizerōnek dŏwego kolegium ôd strōny cesty.

Na zdjynciu tym widać tyż, iże ôpawske budōnki przi głōwnych ciōngach kōmunikacyjnych ciynżko sfotografiyrować, coby niy było widać przewodōw ôd eleksztryki.

Je tyż tak wele spodnigo ringu, bo szosyjōm Sněmovní kludzi sztreka ôd trolyjbusōw.

Przi tyj przileżytości wacho dopedzieć, iże w miastach na przestrzyństwie Ślōnska, trolyjbusy sōm tyż we Ôstrawie i w Tychach. Kej tela się gŏdo ô ôchrōnie strzodowiska, bedynōng miastowyj transportacyje ze spotrzebowaniym trolyjbusōw wydŏwŏ sie trŏfnõ idyjōm. W Czechach sznōrze trolejbusowe sōm w 13 miastach, a w Polsce – kerŏ je sztatym przeszło sztyry razy srogszym – sōm ino trzi miasta z trolyjbusōma (Gdynia, Lublin i Tychy), choć po II wojaczce (zaôbycz do lŏt 70.) trolyjbusy były w 11 polskich miastach.

Tukej eszcze takŏ impresyjŏ ze trolyjbusym i gmachym – snŏdź na muster socryjalu – kerŏ przi kupie fantazyji, mōgła by udŏwać Warszawã ze filmu: „Nie lubię poniedziałku”.

Wedla Dolní náměstí, przi ceście Mezi trhy, kerŏ łōnczy spodni i wiyrchni ring, je dōm Pod murzinym (U Mouřenína) – jedna z nojstarszych i nojbarzij wertownych ôpawskich kamiynic z barokowõ fasadōm z 1730 r. Zabytek tyn mŏ gradus czeskigo dynkmala gyszichty.

Ôd dolnego ringu idymy cestōm ô mianie Mnišská, kerŏ zakludzi nŏs do ôstatnigo ôbiektu na sztrece naszego wandru. Bydzie to chrōm św. Wacława i dŏwny klŏsztōr dōminikŏnōw, kery terŏźnie funkcjōniyruje za Dōm kōnsztu (Dům umění).

Podug ôpowŏżnyj hipotyzy chrōm św. Wacława mŏ być nojstarszym placym swiōnzanym z ôpawskim sacrum, bo baji w terōźnym budōnku sōm eszcze szlaki rōmańskich blin ôkynnych.  Atoli potwiyrdzōny datōm, kej bōł sam uż na zicher chrōm i klŏsztōr to 1291 r. Potym budōnki porã razy trŏwiōł ôgyń, bez co durch były ône rymōntowane i dostŏwały nojprzōd gotycki, potym renesansowy i yntlich – sznit barokowy.

W 1786 r.  ôstała tukej ôdbytŏ dotela ôstatniŏ mszŏ w gyszichcie chrōmu św. Wacława i potym świōntynia i klŏsztōr ôstały zlikwidowane, a jejich budōnki spotrzebowane na wojskowy skłŏd (wojsko było tyż posiedzicielym dŏwnego klŏsztoru bez lata piyrszyj i drugij wojaczki). W tych czasach tajla dŏwnych ôbiektōw sakralnych ôstała rozjōntŏ i poprzniōnŏ.

Po II wojaczce ferajn Jednota staroł sie ô rymont chrōmu i kŏsztoru, nale kōmōnistyczny regyrōnek na to niy przistoł i obiekty durch sużyły za skłŏd roztomajtych sztofōw, a potym budōnki dŏwnego kłŏsztoru miały być doimyntnie zburzōne. Nale w rokach 60. XX stoleciŏ ukŏzała sie idyjŏ przisztymowaniŏ historycznych ôbiektōw na instytucyjõ kultury ô mianie Dōm kōnsztu. Ôwdy zaczōn sie tyż imyntny rymōnt (w latach 1967-74), dziynki kerymu podarziło sie uretować i ôbtoczyć flyjgōm ôstane historyczne i kōnsztowne ôbiekty abo jejich tajle. Terŏźnie gospodŏrzym geleryje Dům umění je Ôpawskŏ Organizacyjŏ Kulturalnŏ.

Przed wchodym do budōnku je statua ô mianie: Uciykajōncŏ dzioucha, sznicyrza Kurta Gebauera, kery wykōnoł tyż metalowe ptŏki na Ptačím vrchu.

Tukej zadniŏ tajla dŏwnego chrōmu św. Wacława i gus uciykajōncyj dziouchy:

Beztōż, iże bōł to ôstatni chrōm na naszyj sztrece – werci dojzdrzeć, iże wszyjske bezma ôpawske świōntynie majōm fest dugõ gyszichtã. Idzie to poznać po tym, iże majōm ône miana swiōnzane z zaczōntkym krześcijaństwa na tych ziymiach ôdwołujōnce sie do Ducha Świyntego, Maryje Panny i świyntych starożytnych abo z wczesnego strzedniowieku.

I eszcze jedna dygresyjŏ skirz ôpawskigo sacrum. Ano prŏwdōm je iże Czeskŏ Repōplika je nojbarzij lajickim sztatym w Ojropie (choć Ślōnsk i Morawijŏ sōm relatywnie nojbarzij krześcijańske) i beztōż kej my tu jechali, to nikerzi z nŏs trŏpliyli sie, iże możno wszyjske ôpawske chrōmy ôstały przestrojōne na skłŏdy z meblōma abo galeryje.

A dyć w Ôpawie zobŏczyli my pŏrã kościołōw i ino jedyn bōł przerobiōny na galeryjŏ, nale za chrōm przestoł ôn przecã fungować już w XVIII stoleciu, a inksze durch spotrzebowane były na cweki kultu. Ôkrōm tego, porã chrōmōw było uż po rymontach, a w inkszych take powziyńciŏ kludzōne były terŏzki. Po prŏwdzie – chciołbych coby na Ślōnsku sakralne zabytki były tak ôpatrŏwane jak w Ôpawie, choć przecã kościoły i tak sōm u nŏs nojbarzij zadbane, bo ô ôstanyj erbiźnie kulturowyj – szkoda gŏdki.

W tyn knif nasz wander mŏ swōj szlus, a kej my szli do autoka to na zistka eszcze takŏ kameralnŏ secesyjnŏ maszketka ôćby z marcypōnu.

I wejzdrzynie, na cestã kludzōncõ ku spodnimu rynkowi.

A dyć tak doimyntnie na kōniec muszymy spōmnieć eszcze ô wielce wertownym ôbiekcie, do kerego my niy dotrzeli – ani niy bez to, iże bōł blank daleko, nale barzij bez ta dobrŏ, atoli krōtkŏ pamiyńć, kery to faktōr je ubocznym ôbjŏwym farōńsko zdradliwyj choroby o mianie peselioza. Takōż spōmli my sie o nim już bez rajzã nazŏd – tak cosikej za Raciborzym. Beztōż ino porã słōw ô tym zŏcnym placu i dwie fotografije z pōblicznyj dōmyny z tyj zajty: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Opava,_Marianum#/media/File:Čelní_pohled_na_klášterní_kostel..JPG

Ôbiekt powstoł skirz powziyńciu kludzōnymu w latach 1907-1909, bez baumajstra Aloisa Geldnera i architekta Adalberta Bartela. Mŏ ôn dwa krzidła przedzielōne pseudorōmańskōm kaplōm we sznicie na muster bazyliki. W jedym krzidle kludzōno była flyjga nad starzikami, a drugŏ spotrzebowanŏ była do dziołchōw szukajōncych w Ôpawie roboty. Bōł tyż siyrociniec, szula lŏ siodłŏczek dōmowych, a niyskorzij – przitułek do usōndkowo niymocnych dziyciŏ. Bez I wojaczka światowŏ był sam tyż lazaryt do wojŏkōw, kerych bez cołki czas wojaczki przeszło bez Marianum bezmaś 10 tysiyncy.

Wszyjske te powziyńcia kludziyło uzdane we Wiedźniu w 1868 r. Zgrōmadzynie Siōstr Cer Miyłości Bożyj. Po II wojaczce karakter ôbiektu sie niy pomiyniōł i Marianum było ôwdy nojsrogszym instytutym flyjgi społecznyj na przestrzyństwie tamtyjszyj Czechsłowŏcyje. W kapele dojzdrzymy na ścianach wertowne – bodej jedyne w cołkich Czechach, malowidła na muster bizantyjski, we sznicie ze szule beurōńskij – szafniōne bez kōnsztlera benedyktyna – Antonina Vrbka w latach 1923-1930.

POST SCRIPTUM

Kej my sie ôbiyrali do rajzy nazŏd, to chyciyła nŏs mankulijŏ… – Niy ino beztōż, iże nasz ausflug mioł swōj szlus, nale tyż bez to, iże – niby jadymy z trochã myńszego do srogszego miasta i ôba sōm na Ślōnsku, nale tukej w Ôpawie bezma na kŏżdym kroku je tabulã, ôbiekt, miano, plakat, kery ôbznajmiŏ, iże sōm my na Ślōnsku, a przecã w Kandrzinie-Kojźlu tamtyjsze mieszczōny, a drugdy tyż niykere miastowe byamtry durch niy poradzōm tego spokopić…

Nō bo w Ôpawie je uniwerzitejta, co mŏ porã srogich gmachōw, a baji party zamiejscowe; bo je tu trzecie nojsrogsze muzeum w cołkich Czechach, z pŏrōma partōma i bibliōtykã z bez 200 rokami tradycyje… Bo sōm sam eszcze inksze muzea, dōmy kultury, galeryje, muzyczne kōnzerwatoryjōm… Bo yntlich je tu drugi nojstarszy w Czechach tyjater… Bo je tu siyła zabytkōw z kerych doimyntnie żŏdyn niy je niwerōm, a 90% miało niydŏwno imyntny rymōnt…

Jadymy zajś do baji cosikej wiynkszego miasta, kaj uniwerzitejta i tyjater bydōm możno przi szczynsnych wiatrach za jake 100 lŏt; – kaj je jedne muzeum (cołke w jednym budōnku); jedyn dōm kultury i jedna bibliōtyka w pŏru partach… Kaj zgolymŏ wielość zabytkōw je ôbrōcōnŏ w niwerã, kaj ô hyrskõ i ôsobliwõ gyszichtã ôd miasta żŏdni zapowiedzialni ludzie ni majōm imyntnego baczyniŏ – tak ôcby richtich brali pijōndze ino za to, iże sōm i wōniajōm… Na isto – niy je to przileżytość do mankulije i fest merskich ôbmyślōnkōw?…

Ftoś może pedzieć, iże Opawa to jednakōż było kandyś sroge, herske i tyż hyrske miasto… Toć, atoli przecã na przestrzyństwie ôd terŏźnego Kandrzina-Kojźlŏ tyż była siyła hyrskich placōw i ôbiektōw. Przecã Koźle to tyż było  głōwne miasto ôd fyszta, a w czasach hōngaryjskich baji siydziba ôd gōrnoślōnskigo landrata. Tukej był jedyny gōrnoślōnski festōng, a ôd zaczōntku XX stoleciŏ jedyn z nojsrogszych portōw strzōdlōndowych w Ojropie. Je tyż Kłodnica z najstarszym ślōnskim kanarym żeglownym; je Kandrzin, kery bōł kandyś bezma nojsrogszym wynzłym banowym na cołkim Gōrnym Ślōnsku; je Blechhammer, kaj w XVIII w. fungowała nojwiynkszŏ hutniczŏ couna na przestrzyństwie Gōrnego Ślōnska. Antlich sōm Sławyncice – bydōnce kejś jednōm z piynciu nojbarzij galantnych miejscowości rezidyncjalnych na cołkim Ślōnsku, ze zōmkym, pałaczym, z hyrskōm zanatoryjōm – kaj podszukowaniŏ kludziył nobista, Robert Koch i ze lasōma, kaj na gōny przijyżdżali aji cysŏrze Miymiec i Rusyje.

Na isto – to je derek niymożebne, iże bez 70 lŏt – kojzielske, kandzrzińske, a po 1975 r. – kandrzińsko-kojzielske byamtry (toć spiyrani bez ôpolski i warszawski forsztand) – cołki tyn potyncjoł poradziyli ôbrōcić w niwerã (ôkrōm zabytkōw nawiōnzujōncych do powiarki ô „odwiecznej polskości Śląska).

I jeszcze jedna dygresyjŏ… Jeźli ślōnskość to je ino inakszŏ forma polskości, to jako to je z tym slezskim divadlem, slezskim muzeum, slezskou univerzitou… Ône tyż sōm ino inkakszym przejŏwym polskości???… Możno trza by to pedzieć Czechōm, bo cosiekej mi sie zdŏwŏ, iże na zicher ô tym niy wiedzōm…

Nō to już terŏzki doimyntnie wszyjske powiadōmiyniŏ z byzuchu w Ôpawie. Mōmy nadziejã, iże tyn dojś dugi szpacyr wirtualny, choć aby nikerych spostrzōd Czytelnikōw zachynci do byzuchu i ryjalnego szpacyru po ôpawskich drōgach i drōżkach, bo je to grōd doista wielce urodny, ôsobliwy i wŏrt tego, coby go lepij poznać.

Tekst i wszyjske fotografije (ôkrōm majōncych podszkryflaniŏ) autōrstwa ôd Piotra Zdanowicza.

Piotr Zdanowicz – pasjonat oraz badacz historii, kultury i przyrody Górnego Śląska. Dziennikarz, autor lub współautor książek i reportaży, a także kilkunastu prelekcji, kilkudziesięciu artykułów prasowych oraz kilkuset tysięcy fotografii o tematyce śląskiej. Pomysłodawca rowerowych i pieszych szlaków krajoznawczych na terenie Katowic, Mysłowic i Tychów oraz powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego. Poeta, muzyk i plastyk-amator. Z zawodu elektronik, budowlaniec oraz magister teologii.