Sigismund – śląski Gubernator Indii Zachodnich

26 września 1600 r. na uniwersytecie w Padwie zapisany został Sigismund ab Scopp, Silesius. Pojawił się potem w maju 1601 r w zapiskach uczelni w Bolonii i w Sienie. Wszędzie towarzyszyli mu dwaj inni Ślązacy: Ernst ab Axt i Christoph ab Lestwitz. Na marginesie zapisu padewskiego jest notatka: „mortuus Alexand. et Cairo 1602” (zmarł Alexand. i Kair), którą być może należy rozumieć „zmarł [w czasie podróży do] Aleksandrii i Kairu”. Podobna notatka jest na marginesie zapisu Ernsta: zmarł w Jerozolimie w 1602.

Skopp¹ są jednym z najstarszych śląskich rodów szlacheckich. W źródłach pisanych pojawiają się w 1320 r: Johannes Skopp jest świadkiem na dokumencie wystawionym przez ostatniego wrocławskiego Piasta Henryka VI Dobrego.

Najstarszą znaną siedzibą rodu był zamek „na wodzie²” Wohnwitz (Wojnowice – zachowany jest dokument Karola IV Luksemburskiego, przekazujący zamek Johannesowi Skoppowi). Rodowa legenda herbowa głosi, że w czasie bitwy pod Legnicą w 1241 r. zginęli wszyscy męscy przedstawiciele rodu za wyjątkiem dwóch młodzieńców – zakonników. W celu utrzymania starego już wówczas rodu otrzymali dyspensę, jednak zostało to uwiecznione w znaku rodowym: w złotym polu czerwony lew z dwoma ogonami, ubrany w czarny (brązowawy) habit mnicha, trzymający czerwoną kulę na każdej przedniej łapie (opis z 1429 r, na grafice herb w formie z XIX wieku, z kolekcji Adolfa Matthiasa Hildebrandta)

Jak przystało na taką legendę herbową, Skoppowie często pojawiali się na średniowiecznych polach bitewnych. Walczyli wraz ze swoimi własnymi oddziałami pod Grunwaldem. Kilkakrotnie zanotowani są jako dowódcy wojsk księstwa legnickiego lub żagańskiego, oraz przede wszystkim wojsk wrocławskich.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Jednym z najbardziej znanych był Christopher Skopp³ z Heintzendorf (Jędrzychów)⁴, który dowodził wojskami Wrocławia w wojnach z Jerzym z Podiebradu. Jego potomkowie tytułowali się panami na Krebsberg (Raków), Heintzendorf, Groß-Kotzenau (Chocianowiec) i Kaiserswaldau (Okmiany).

Do dzisiaj w kościele św. Bartłomieja w Jędrzychowie zachowały się ich liczne epitafia i płyty nagrobne tej gałęzi rodu. Jedną ze starszych z nich jest płyta nagrobna Christophera (wnuka budowniczego zamku w Auras), zmarłego w 1548 r. Co ciekawe, przetrwało znakomicie więcej takich pamiątek po kobietach tego rodu⁵, być może jest to smutnym świadectwem tego, że wojownicy rzadko umierają w swoich domach (grafika: płyta nagrobna Christophera von Schkoppe, zm. 1548 r).

Prawnukiem tego Christophera był właśnie Sigismund, który – wraz z dwoma kolegami z sąsiednich majątków – w czasie studiów w Padwie wybrał się na wycieczkę na Bliski Wschód i zginął tam (lub zmarł) w 1602 r, a jego z kolei bratankiem był następny Sigismund, który znaczeniem i sławą przerósł wszystkich wcześniej i później urodzonych von Schkopp.

Sigismund – było to jedno z najbardziej częstych imion w rodzie – von Schkopp, urodził się 10 marca 1613 r. w Parchau (Parchów). Jego dzieciństwo i wczesna młodość przypadły na tragiczny i ponury okres wojny 30-letniej. Wychowany w rodzinie ewangelickiej i anty-habsburskiej chłopiec wyjechał do Niderlandów – kraju, którego skuteczna walka z Habsburgami była wzorem dla licznych śląskich patriotów początku XVII wieku. W 1629 r, zatem mając zaledwie 16 lat, wypłynął z armią niderlandzką na podbój portugalskich kolonii w Ameryce Południowej. Zawiązana nieco wcześniej unia personalna hiszpańsko-portugalska umożliwiła nałożenie przez Hiszpanów blokad handlowych na egzotyczne i poszukiwane w całej Europie przyprawy korzenne z Dalekiego Wschodu i południowoamerykańskiego cukru, będące podstawą niderlandzkiego handlu. W odpowiedzi powstała niderlandzka Kompania Wschodnioindyjska – finansująca wojnę z Portugalczykami w ich koloniach azjatyckich oraz, nieco później, Kompania Zachodnioindyjska – dążąca do przejęcia kontroli nad portugalskimi koloniami w Ameryce Południowej, ale także zakładająca własne w Ameryce Północnej i na Karaibach.

Ekspedycja składająca się z 67 statków i 7000 żołnierzy piechoty morskiej (w tym młodziutkiego Sigismunda) pod dowództwem admirała Hendricka Loncka⁶ i pułkownika Diedericka van Weerdenburgha dotarła do na początku 1730 r. do wybrzeży Pernambuco, najbogatszej prowincji Brazylii. Sigismund – zuchwały i pomysłowy, kochany przez podwładnych i z bitewnym szczęściem prawie zawsze po swojej stronie, bez względu na okoliczności zawsze próbujący doprowadzić do wygranej⁷ – zrobił zawrotną karierę: w pierwszych notatkach, w których pojawia się w 1630 r. był już kapitanem, a trzy lata później – w wieku 20 zaledwie lat – pułkownikiem dowodzącym całą lądową armią niderlandzką w Brazylii. W tym czasie brał m.in. udział w bitwach pod Maranhão (zdobycie São Luís, Maranhão), w zdobyciu wyspy Itamaracá i bitwie pod Guararapes (Recife – grafika: obraz Victora Meirellesa de Lima: Batalha dos Guararapes, 1879 r.), w inwazji na Porto Calvo (Alagoas), w zdobyciu fortów Santa Catarina i Cabedelo (Paraíba) i inwazji na Rio de Janeiro. Wtedy też, w nieznanych okolicznościach, zdobył uznanie, szacunek i wieczystą przyjaźń plemienia Tapajó⁸, zamieszkującego wówczas większość terytoriów opanowanych później przez Holendrów. Będą później jego najwierniejszymi i niezawodnymi sojusznikami. W podboju północnych kapitanatów i zachodniej części Pernambuco uczestniczył polski podwładny von Schkoppa: pułkownik Krzysztof Arciszewski. Jego relacje z tych wydarzeń, aczkolwiek w wielu wypadkach silnie subiektywne i mało wiarygodne⁹, są obok relacji brazylijskich (zatem relacji wojennych przeciwników) głównym źródłem informacji na temat dokonań Sigismunda.

Sigismund wraz z admirałem Janem Corneliszoomem Lichthartem zawarł słynny sojusz z Domingosem Fernandesem Calabarem¹⁰ – wielkim plantatorem trzciny cukrowej, brazylijskim Portugalczykiem – który pozwolił na dalsze niderlandzkie zdobycze terytorialne i ustabilizował pokojowe trwanie niderlandzkiej kolonii w Brazylii, tzw. Nowej Holandii, na następne kilka lat.

Ogromny obszar tej kolonii – sporo ponad milion kilometrów kwadratowych¹¹ – oraz bogactwo związane z produkcją cukru powodowało, że gubernatora tego kraju można było stawiać w jednym rzędzie z władcami największych ówczesnych krajów europejskich. Na mapce można zauważyć miasto Maurisstaad i wyspę Itamaraca, które jeszcze pojawią się w tej historii. Charakterystyczny dla wcześniejszych portugalskich rządów jest podział na jednostki administracyjne: kapitanaty, będące dziedzicznymi władztwami pierwotnych kolonizatorów. Ówcześni mieszkańcy Nowej Holandii to przede wszystkim portugalscy Brazylijczycy (potomkowie pierwotnych kolonizatorów, często Metysi lub Mulaci), rdzenni mieszkańcy – Indianie, nieliczni nowi koloniści, pochodzący głównie z Niderlandów, ale także Włosi, Niemcy, Żydzi czy Anglicy, oraz liczni niewolnicy pochodzenia afrykańskiego. Bez aprobaty potężnych plantatorów trzciny cukrowej właściwie nie można było rządzić tym krajem, szczególnie posiadając jedynie ograniczone możliwości uzupełniania stanu osobowego armii. Doskonale rozumiał to von Schkopp – stąd wynegocjowany sojusz z Calabarem tworzący podstawę pokojowego współistnienia – doskonale rozumiał to również Mauritz Johan hrabia von Nassau-Siegen¹², od 1636 r. gubernator kolonii.

W 1638 r. pułkownik Sigismund von Schkoppe – zaledwie 25-letni weteran wojenny – wrócił do Europy. Zamieszkał prawdopodobnie w zamku Cuylenburg w Niderlandach, gdzie poznał swoją przyszłą żonę Margaretę Elisabeth van Calcum (ród wywodzący się z Calcum – obecnie Kalkum, dzielnica Düsseldorfu).

Rozpad Unii Iberyskiej – Portugalia ponownie stała się przeciwnikiem Hiszpanii – i traktatowe rozwiązywaanie sporów niderlandzko-portugalskich na Dalekim Wschodzie spowodowało, że Kompania Zachodnioindyjska utraciła wsparcie polityczne Niederlandów, a wojna morska z Anglią uniemożliwiła wsparcie militarne amerykańskich kolonii. Kończący się kontrakt hrabiego Nassau-Siegen gwarantujący mu pełną swobodę decyzyjną także w kwestiach finansowych, spowodował zmianę finansowania wojsk i administracji Nowej Holandii. Dążące do maksymalizacji zysków władze Kompanii obcięły wydatki na wojsko i służbę publiczną, a co gorsza, wyśrubowały odsetki od pożyczonych plantatorom trzciny cukrowej kapitałów, czyniąc je praktycznie niemożliwymi do spłacenia, co doprowadziło do wybuchu powstania anty-holenderskiego. Wezwano na pomoc Sigismunda.

W 1644 r. został kolejnym generalnym gubernatorem Nowej Holandii i naczelnym wodzem, z bardzo szerokimi pełnomocnictwami, jednak za wyjątkiem decydowania o kluczowych kwestiach finansowych kolonii. Destrukcji, rozpoczętej chciwymi decyzjami Rady Kompanii, nie można jednak było już zatrzymać. Po swojej stronie Sigismund miał jedynie ciągle buntujące się, z powodu obcięcia żołdu, wojsko i wiernych mu Tapajó. Grafika: obraz „Widok na Itamaracá i miasto Schoppestad” (Johannes Vingboons, Gezicht op Tamaricca en Schoppestad, 1665 r, Holenderskie Muzeum Narodowe); budowę miasta rozpoczęto ok. 1635 r, nazwane tak na cześć Sigismunda, obecnie miasto Vila Velha, mające niecałe 0.5 mln mieszkańców. Von Schkoppe okazał się być nie tylko wybitnym wojownikiem. Zaprojektował i zbudował również (w ciągu zaledwie 3 miesięcy!) most łączący Schoppestad z fortem Orange na wyspie Itamaracá, co skróciło wcześniej ponad 20 km dystans między tymi miejscowościami do zaledwie 2.5 km i tym samym zwiększyło znaczenie skromnej wcześniej, wiejskiej osady. Drewniany most przetrwał prawie do końca XIX wieku. Jego projekt (nazwany Trilha dos Holandeses) stał się wzorem dla późniejszych licznych brazylijskich projektów.

Być może jedynym wizerunkiem Sigismunda jest rysunek holenderskiego oficera „Sigismund von Schkoppe nadzorujący egzekucję powstańców”.

Wiadomo, że jego przyjaźń z „dzikusami” była, z nielicznymi wyjątkami, całkowicie niezrozumiała przez współczesnych mu zarówno Holendrów jak i Portugalczyków, a jego bezwzględne traktowanie wrogów wojennych zostało odnotowane przez obie strony tego konfliktu (wg zapisów brazylijskich samo jego pojawienie się na polu walki budziło grozę u jego przeciwników). Grafika jednak raczej mało rzeczywista: wiadomo z kilku zapisów, że Tapajó nigdy nie zabijali kobiet i dzieci (kobiety i dzieci pokonanych wrogów “adoptowali”; na grafice widzimy Indianina podrzynającego gardło kobiecie z małymi dziećmi), a właśnie mordy ich kobiet i dzieci dokonane przez „cywilizowanych” Europejczyków uczyniły z nich nieprzejednanych wrogów Portugalii i religii, w imię której te mordy były dokonywane. Mimo wszystko jest to być może jedyna znana podobizna Sigismunda.

18 kwietnie 1648 r. von Schkoppe, wobec zaciskającej się wokół Recife pętli wojsk powstańców, zdecydował się zaatakować ich siły w Guararapes. O jego porażce zadecydowało kilka czynników: decydująca bitwa toczyła się na zalesionych, ale bagnistych terenach, uniemożliwiających przeprowadzenie ataku wszystkimi siłami i wykorzystania przewagi ogniowej, taktyka lepiej znających teren Portugalczyków, umożliwiająca im ataki z niespodziewanych kierunków poprzez przejścia przez bagna, oraz powszechnie buntujące się, nie opłacane wojsko holenderskie. Stosunek zwykłych żołnierzy do ich dowódców w tym czasie obrazują odnotowane przypadki zabójstw holenderskich oficerów przez własnych żołnierzy w czasie trwania bitwy. Z kolej Sigismund, jak zwykle prowadzący swoich żołnierzy do natarcia w pierwszej linii, ciężko ranny w czasie ataku, nieprzytomny, został z tych bagnisk wyniesiony na plecach żołnierzy. Była to bitwa, która zadecydowała o braku przyszłości dla brazylijskiej „Nowej Holandii”. Kolejna wielka bitwa, stoczona niespełna rok później (Sigismund nie brał w niej udziału, wciąż jeszcze jego rany z poprzedniej nie były zaleczone) i kolejna porażka, potem prawie 2-letnie oblężenie Reclife… 26 stycznia 1654 r. Sigismund von Schkoppe podpisał kapitulację¹³.

Schorowany Sigismund wrócił w końcu na Śląsk, do rodzinnego Chocianowca (Groß-Kotzenau, powiat polkowicki. Zamek zbudowany w XIV wieku na miejscu starszego, wzmiankowanego w 1299 r. Przbudowywany w XVI i XVIII w. Nie używany od 1955 r. popada w ruinę). Po drodze jeszcze niderlandzki Sąd Wojenny uniewinnił go z zarzutów o bezpodstawną kapitulację, którymi próbowała obciążyć go Kompania Zachodnioindyjska. Zmarł 3 października 1654 r. w wieku zaledwie 41 lat i pochowany został w kościele w Trzebnicach (Seebnitz).

Bardzo niewiele znamy faktów z życia tej fascynującej postaci. Większość informacji mamy z relacji Arciszewskiego lub notatek portugalskich. Być może ktoś kiedyś zdecyduje się przeszukać bogate archiwa holenderskie i lepiej, dokładniej opisze losy Sigismunda. Skalę przekłamań na jego temat w dostępnej w języku polskiej historiografii obrazuje absurdalny wpis w Encyklopedii PWN¹⁴.

Do uzupełnienia historii rodu trzeba jeszcze wspomnieć, że tak jak matkami von Schkoppów były córki najstarszych śląskich rodów, tak córki von Schkoppów były poszukiwanymi synowymi nowobogackiej śląskiej szlachty z habsburskiego nadania. Znajdziemy je np. wśród matek von Donnensmarcków czy Richtohofenów (w tym, oczywiście, słynnego „wojownika”, asa lotniczego Czerwonego Barona).

W jednej z gałęzi rodu von Schoppe przetrwała legenda, że ich przodek potajemnie w przebraniu dotarł do Kaaby – świętego kamienia muzułmanów, miejsca, do którego wyznawcy innych religii nie mają dostępu, a ich obecność była i jest świętokradztwem karanym śmiercią. To tylko legenda, która chyba nigdy nie znajdzie potwierdzenia. Jednak zadziwiająco pasuje to do awanturniczo-wojennej żyłki mężczyzn tego rodu i do tajemniczego zgonu „w czasie podróży do Aleksandrii i Kairu” Sigismunda, od którego zaczęliśmy tą opowieść.