Piotr Zdanowicz: Polske bojki i powiarki #2 – „Ślōnskŏ gŏdka to je jynzyk ôd Reja i Kochanowskigo”
Teza, iże gŏdka Slōnzŏkōw je ôbstareźnym jynzykym polskim na muster mŏwy ôd Reja i Kochanowskigo, znŏdła sie w polskij propagandowyj narracyje dojś niydŏwno, kej postrzōd ôszyd sztalowanych przeciw prawyj ślōnskości krōm „kija” pokŏzały sie „markewki”. Pomału ustało agresywne widzynie ślōnskij mowy za cyrkuśnõ charwã ôd ślōnskich ôrgŏli i ôstała ôna szacym polskij kultury – reliktym ze czasōw ôd Reja i Kochanowskigo.
Bez tyn knif Ślōnzŏkōm niy fest świadōmym swojij tożsamości, atoli niyradym s atakiyrowaniŏ jejich mŏwy, mōgło sie zdŏwać, iże ślōnskŏ gŏdka doczkała sie reszpektu i zocy ôd polskigo sztatu. Jednakōż na isto widzynie charwy ślōnskij za skansen polskij gŏdki, miało radszyj skazować, iże ślōnskość w cołkości tyż je zastarzałõ polskościōm – atoli trochã inkszōm skirz miymieckich „abfalōw” erbniyntych bez lata germanizacyje.
Toć powziyńcie coby ukazŏwać ślōnskość za ôsobliwã zortã polskości (z kulturowõ pauzōm na germanizacyjõ) zdŏwo sie a priori niyblank wyzgernõ idyjōm. Bez bajszpil ślōnskŏ fana i wapyn były przecã inksze ôd polskich i miymieckich dugo przed Rejem i Kochanowskim, a na przidŏwek malowidła tegōż wapyna niy utrefiymy na murze doumōw w Gnieźnie abo Trewirze, ale w czeskij katedrale św. Wita na Hradczanach.
Ślōnski wapyn funkcjōniyruje tyż wdycki pospōł z wapynami czeskim a morawijskim za tajla ôd ymblymu Republiki Czeskij, a ôkrōm tego we preambule do czeskij (a niy polskij abo miymieckij) kōnstytucyje – idzie przeczytać (w przekładzie): My ôbywatele Czeskij Republiki, kerzi miyszkōmy w Czechach, Morawije i Ślōnsku (…) .
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Skuli propogacyje tezy, iże ślōnskość je ino partōm ôd polskości, srogim tajymstwym stŏwŏ sie tyż ôbecność w czeskij Ôpawie uniwerzitejty, tyjatru, muzeum, gimnazyje, lazaretu i dalszych placōwek, kere majōm w mianie przimiotnik ślōnski abo ślōnskŏ. – Ôzajist mōm festelne wōnty, eli je to richtich emanacyjŏ pradŏwnyj polskij kultury, lebo przejŏw owyj miymieckij „pauzy” postrzōd tyj kultury.
Zołwizoł wykŏzanie faktorōw polskości swiōnzanych ze ślōnskõ uniwerzitejtōm w czeskij Ôpawie założōnyj bez miymieckich zidlerōw, trza ôstawić polskim forszerōm, kerzi w dōmynie Ślōnska poradzōm wykŏzać wszyjsko i na przidŏwek srogo wiyncyj. Za to wrōcymy sie do kwestyji gŏdkowych, s kerymi je na zicher myńszŏ ontycznŏ utropa.
Ano trza prziznać, iże w ôsobnych dialektach gōrnoślōnskich aji terŏźnyj gŏdce ślōnskij, kerŏ dostała swōj gysztel po powziyńciach swiōnzanych ze standaryzacyjōm, je kans dŏwnych wyrazōw wziyntych z dialektōw lechickich. Bez bajszpil spōjnik atoli, społniajōncy tã samã funkcyjõ w polskij i ślōnskij gŏdce, durch funkcjōniyruje we ślōnskij mŏwie, a we polszczyźnie je uwŏżany za archajizm.
Jednakōż imyntne rōwnanie terŏźnyj gŏdki Ślōnzŏkōw z ôbstareźnõ polskõ mŏwōm je naszpanowane ôćby hŏzyntregi maszketnego starzika – bez bajszpil choćby skuli ślōnskich wyrażyń: dać pozōr, rŏd mōm, śniŏdać abo galoty, kere doimyntnie spōminajōm: dát pozor, mam rad, snídat czy kalhoty, a blank niy spōminajōm szkryftōw ōd Kochanowskigo, ani słōw miymieckich, kere – podug „fachmanōw” – winne sōm jyny tych rōżnic miyndzy ślōnskõ gŏdkōm a dŏwnõ polszczyznōm.
Antlich, keby mŏwa ślōnskŏ i gŏdka ôd Reja a Kochanowskigo miały być jednake, to przecã bezczytanie Fraszkōw lebo Figlikōw winnimy słyszeć cosik na muster melōnowego Hanusika, a „przecie – prze Bóg – nie słyszymy!”… Ano klarowołch sie, iże możno felernie suchōm, albo snŏci żech je za gupi coby spokopić to, co lŏ polskich gŏdkowych forszerōw je blank ajnfach. Tōż coby do kna stracić belerne wōnty, wyforsztelowołch sie idyjõ, coby przełożyć na ślōnskõ gŏdkã „cosikej” ôd Reja i Kochanowskigo i przirōwnać eli to przistŏwŏ do ôryginalnego mustra.
A dyć coby uniknōńć urzykaniŏ, iże wersyjŏ ślōnskŏ je inkszŏ ôd dŏwnyj polskij ino bez spōminane germańske „abfale”, starołch sie coby niy spotrzebować słōw (ze korpusu ślōnskij gŏdki) bydōncych kopijōm z miymieckij mŏwy. – Atoli kej trefiŏ sie przileżytość, werci tyż polskim perzōnōm kludzōncym podszukowaniŏ w dōmynie ślōnskij gŏdki, co radzi majōm owe germanizmy, jak Katōn rŏd mioł Kartaginã – iże w mŏwie polskij je terŏźnie 3000 germanizmōw w sztoku leksykalnym, a krōm tego siyła miymieckich prawideł gŏdkowych z dōmyny frazeologije i składnie.
Starołch sie tyż użyć możebnie srogo ślōnskich słōw widzianych za barzij dŏwne, ale durch funkcjōniyrujōnce w przestrzyństwie żywyj ślōnskij gŏdki – coby zasik niy było przeciepki, iże gŏdka ślōnskŏ je do kna sztucznŏ i ôstała zrychtowanŏ „na wartko” bez „ślōnskich separatystōw” ze jakichś psojdo-neologizmōw.
Zawczasu tyż dlŏ przigody skuli ewyntualnego wajaniŏ, iże przekłŏd niy je szafniōny akuratnie, chciołbych spōmnyć, iże przekłady literacke robi sie tak, coby ôddać głōwnõ idyjõ, i coby przistŏwały do ôryginału, kej idzie ô przesłanie, syns i ymocyje. Toć ôbiecujã, iże przekłŏd dosłowny z dōmyny Reja i Kochanowskiego zrobiã, kej byda mioł przileżytość utrefić kaj bez bajszpil ugŏdã kupu-przedeju Nagłowic lebo Czarnolasu.
Tōż tela stypmu, a terŏzki już zaproszōmy do graczki „znojdź rōżnicã”.
CO ZE TRZECH IAY SIEDM UCZYNIŁ
Chłop dał syna do szkoły, wiele go kosztował
Potym go wziął do domu, aby go sprobował,
Przyniesiono trzy iaia na stoł uwarzone,
Chłop rzekł umiesz wżdy ty iakie sztuki nauczone?
Ten rzekł: iż to ukażę, iż tu iay siedm będzye
U mnie dwie u ciebie dwie, wey co ich przybędzye,
Chłop wziąwszy trzy y rzecze, ia na tych przestawam
A już tobie z nauki ty czterzy dawam
———————————————–————-
Chop doł synka do szkoły, srogo go kosztowoł
Tōż niyskorzij mu zdŏwka w chałpie prziszykowoł
Prziniesiōno było trzi jajca na stōł, uwarzōne
Rzōńdzi chop – snŏć kōnsztiki znŏsz jake uczōne?
Tyn pado: chnet dowiedã, co siedym jajcōw bydzie
U mie dwa i dwa u wŏs, na isto przibydzie
Atoli chop trzi wziōn jajca – tōż mie tela styknie
A te sztyry „uczōne” ciebie dŏwōm piyknie…
Mikołaj Rej. Figliki (wersyjŏ z 1574 r.)
Przekłŏd ślōnski – Pyjter Zdanowicz
TREN I
Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i skargi Symonidowe
Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania
I żale, i frasunki i rąk łamania,
Wszytki a wszytki zaraz w dom się mój noście
A mnie płakać mej wdzięcznej Dziewki pomoście
Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła
I wszytkich moich pociech nagle zbawiła
Tak więc smok upatrzywszy gniazdo kryjome
Słowiczki liche zbiera, a swe łakome
Gardło pasie, tymczasem matka szczebiece
Uboga, a na zbójcę coraz się miece
Prózno, bo i na samę okrutnik zmierza
A ta nieboga ledwe umyka pierza
„Prózno płakać” — podobno drudzy rzeczecie.
Cóż, prze Bóg żywy, nie jest prózno na świecie?
Wszystko prózno; macamy, gdzie miękcej w rzeczy,
A ono wszędy ciśnie: błąd wiek człowieczy
Nie wiem, co lże: czy w smutku jawnie żałować
Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować
———————————————————–
Wszystek żŏl, wszyjske płaczki Heraklitowe
lamynty, urzykaniŏ te Symonidowe
Cołkŏ świata merskość, a wszyjske wzdychaniŏ
Jankōr, mankulijŏ – rōnk załōmŏwaniŏ
Wszyjske niych sie do dōm mojigo wkludzajōm
Po Dziołszce mojij miyłyj płakać pomŏgajōm
Z kerōm śmierć ôstudnica mie roztajlowała
A wszyjske w ôka mrziku pociechy zabrała
Choby drach, kej utrefi gniŏzdko aji skryte
Ceskowe ptŏszki biere, a garło pragliwe
Pasie; jyn Mamulka durch świyrgŏ borŏka,
cołki truc sztaluje na lagramyntnika
– Atoli podarymnie, zabijŏk bez miary
Tōż i niyborŏczka ledwa sie ôcali…
„Prōżno je urzykać” – usōndni gŏdajōm
Ja, dyć – na Pōnbōczka! cōż sam ludzie majōm
Tōż mataczkujymy kaj snadnij na świecie
A dyć wszyndy rōwno – szwōng losu nŏs gniecie
Tymu cōż… teschny lankor wdycki w sercu nosić
Lebo sie ô życie ciyngym wadzić s losym
Jan Kochanowski Treny
Przekłŏd ślōnski – Pyjter Zdanowicz
Tekst w języku polskim:
Piotr Zdanowicz: Polskie baśnie i legendy # 2 – „Mowa śląska to język Reja i Kochanowskiego”
Teza o mowie Ślązaków jako prastarym języku polskim pojawiła się w polskiej narracji propagandowej stosunkowo niedawno, gdy w zakłamywaniu prawdziwej śląskości obok „kija” zaczęto stosować także „marchewki”. Zwolna znikało agresywne ośmieszanie „gwary śląskiej”, więc przestała być prymitywnym jazgotem śląskich „troglodytów”, stając się jakże cennym reliktem polskiej kultury – językiem Reja i Kochanowskiego.
W ten sposób Ślązakom niezbyt świadomym swej tożsamości, lecz odczuwającym dyskomfort z powodu ataków na śląską mowę, mogło się zdawać, że gŏdka doczekała się w Polsce afirmacji. W istocie chodziło o to, aby postrzeganie mowy śląskiej jako skansenu polszczyzny, wpisywało się w narrację czyniącą również ze śląskości w sensie ogólnym archaicznej wersji polskości, tyle że „zachwaszczonej” latami germanizacji.
Jednak próba ukazania śląskości jako szczególnej wersji polskości z germanizacyjną wyrwą historyczno-kulturową nie jest specjalnie błyskotliwą ideą. Na przykład flaga śląska i jego herb były inne od polskiego i niemieckiego na długo przed czasami Reja i Kochanowskiego. Ponadto owego herbu nie znajdziemy na ścianach świątyń w Gnieźnie czy Trewirze, ale katedry św. Wita na Hradczanach, gdzie widnieje w eksponowanym miejscu obok herbu Czech i Moraw.
Herb Śląska jest też jednym z elementów państwowego godła Republiki Czeskiej, a preambuła – nie polskiej lub niemieckiej – ale czeskiej konstytucji zawiera frazę: my obywatele Czeskiej Republiki, żyjący w Czechach, Morawach i Śląsku (…).
Wobec lansowania tezy o śląskości jako odmiany polskości, wielce tajemny staje się też fakt istnienia w czeskiej Opawie uniwersytetu, teatru, muzeum, gimnazjum, szpitala i kilku innych instytucji mających w nazwie przymiotnik śląski/śląska. – Raczej wątpliwe, by były one emanacją kultury polskiej lub też przejawem germańskiej „wyrwy” w tejże kulturze.
W każdym razie dowiedzenie „polskości” uniwersytetu śląskiego w czeskiej Opawie założonej przez niemieckich osadników zostawmy polskim badaczom, którzy nie takich rzeczy w kontekście historii Śląska potrafili dowieść – sami zaś powróćmy do ontycznie mniej skomplikowanych kwestii językowych.
Oczywiście prawdą jest, że poszczególne dialekty górnośląskie oraz język śląski, który zyskał obecną formę po procesie standaryzacji i kodyfikacji – zawierają wyrażenia typowe dla dialektów lechickich. Na przykład spójnik atoli mający identyczne zastosowanie w języku polskim i śląskim, we współczesnej polszczyźnie jest już postrzegany jako archaizm, a w języku śląskim wciąż funkcjonuje.
Jednak teza o tożsamości współczesnej mowy Ślązaków i dawnej polszczyzny wydaje się a priori naciągnięta jak „szelki łasucha” – choćby ze względu na śląskie wyrażenia: dać pozōr, rŏd mōm, śniŏdać czy galoty, które jako żywo przypominają zwroty: dát pozor, mam rad, snídat czy kalhoty, a wcale nie przypominają strof Kochanowskiego oraz germanizmów, które według „znawców” stanowią tę jedyną różnicę pomiędzy mową Ślązaków i dawnym językiem polskim.
Zresztą, gdyby mowa śląska miała być tożsama z polszczyzną Kochanowskiego czy Reja, to czytając Fraszki lub Figliki powinniśmy słyszeć melonowego Hanusika, a „przecie – prze Bóg – nie słyszymy!”… Pomyślałem zatem, że może źle słucham, albo za głupi jestem by zrozumieć to, co dla autorytetów polskiego językoznawstwa jest oczywiste, więc by rozwiać swe „upierdliwe” ignoranckie wątpliwości postanowiłem przełożyć na współczesny język śląski „coś” z Reja i Kochanowskiego i po prostu porównać.
Ponieważ jednak chciałem uniknąć sugestii, jakoby wersja śląska miała się różnić od staropolskiej jedynie z powodu „zanieczyszczenia” wspomnianymi już germanizmami, więc starałem się w ogóle nie używać śląskich słów (z korpusu mowy śląskiej) będących kalką z języka niemieckiego. Oczywiście warto przy tej okazji wytłumaczyć polskim „fachowcom językowym”, mającym zazwyczaj do germanizmów stosunek podobny do tego, jaki Katon miał względem Kartaginy, że współczesny język polski zawiera przeszło 3000 germanizmów na poziomie leksykalnym oraz bardzo wiele germańskich schematów językowych na poziomie frazeologii i składni.
Starałem się też w miarę możności korzystać ze śląskich słów, które są postrzegane jako dawne, ale funkcjonują jeszcze w przestrzeni żywego języka śląskiego – aby z kolei uniknąć zarzutu, że współczesny język śląski to sztuczny twór wymyślony naprędce przez „śląskich separatystów” na bazie jakichś pseudo-neologizmów.
Uprzedzając też na wszelki wypadek ewentualne zarzuty, że tłumaczenie nie jest dokładne, chciałbym przypomnieć, że przekładu tekstów literackich nie dokonuje się w sposób dosłowny, ale tak, aby oddać główną myśl autora, a także przesłanie, sens oraz emocje zawarte w utworze. Tłumaczenie jeden do jednego z tematu Reja i Kochanowskiego obiecuję zrobić, kiedy będę miał na przykład dostęp do umów kupna-sprzedaży Nagłowic albo Czarnolasu.
