Piotr Zdanowicz: Odra #1. Na podzim u ślōnskij hercoginy

Jest mnóstwo rzeczy typowo śląskich, które kojarzymy wyłącznie ze śląską tradycją, kulturą, tożsamością… Tak się jednak składa, że istnieje też pewna „rzecz”, która – chociaż nie związana wyłącznie ze Śląskiem – dotyka samej istoty Śląska i śląskości. To dzięki niej jeden Śląsk jest „dolny”, a drugi -„górny”. To ona, stanowiąc geograficzny kręgosłup Śląska, była niegdyś jego główną arterią komunikacyjną… To jej nazwa pojawia się w wielu opowieściach dotyczących śląskiej historii, przyrody, geografii…

No właśnie, ogromna większość terenów Górnego Śląska i cały Śląsk Dolny leżą w dorzeczu Odry, zwanej czasem księżną śląskich rzek. Nad Odrą lub którymś z jej dopływów położone są niemal wszystkie większe śląskie miasta. Odra służyła obronności, kiedy pośród jej rozlewających się wód i mokradeł budowano warowne grody i twierdze; służyła też gospodarce, gdy na Śląsku powstawał jeden z największych śródlądowych portów Europy, a nieco wcześniej – najstarszy śląski kanał łączący rzekę z górnośląskim przemysłem.

Nad Odrą mieszkały też całe pokolenia śląskich mataczkŏrzōw, łodziŏrzōw, rybŏrzōw i przewoźnikōw, a rzeka była wyznacznikiem rytmu życia dla mieszkańców swej doliny, stając się dla nich błogosławieństwem, ale często też przekleństwem…

Dzisiejsza Odra, odarta ze swego majestatu, wydaje się być hercoginã na pynzyji. Ucichły już bowiem pieśni mataczkŏrzōw, gwar nadodrzańskich tawern, skrzypienie portowych dźwigów. Od dawna nie ma nad Odrą kąpielisk… Znikają promy, barki towarowe, i nawet statków wycieczkowych jest kilkakrotnie mniej, niż jeszcze kilkadziesiąt lat temu.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Na Wachtyrzu tematyka odrzańska czasem się pojawia, ale też chyba niezbyt często, a przecież Odra to „temat rzeka”. Spróbujmy więc w kilku odsłonach przypomnieć sobie, co działo się w minionych stuleciach w nadodrzańskiej krainie. Na początek proponuję trajler w konwencji nostalgicznego bajdurzenia, ale w następnych odcinkach będzie już zdecydowanie bardziej merytorycznie…

Na podzim u ślōnskij Hercoginy

Fest żech je kōntynt skirz tego, iże Ślōnskŏ Hercogina mŏ swōj dwōr ino bezma sztyry kilōmetry ôd placu kaj miyszkōm. Jak na gradus a srogość swojigo narodzyniŏ, to niy je ôna dziwokŏ ani fest wynŏkwiatŏ, i beztōż fto chce może kej ino przijś ku nij na audiyncyjõ. Bez lato abo na jŏr, kej cołki świat je taki gryfniuśki, ôćby bōł już jednã szłapōm u Pōnbōcka, to na hercoginowym dworze je zaôbycz festelny harmider… Atoli niyskorzij, kej słōnko poleku wandruje ku Godōm, ślōnskŏ Hercożka ôstowŏ doimyntnie sama i dyrekt ôwdy rŏd ôbiyrōm sie ku nij na byzuch, a sztrekã mōm akuratnie ganc urodnõ, bo zadnimi cestōma: bez gŏj, pola… wele srogich strōmōw…

Dej pozōr tyż:  Gdzie szumi Opawa… cz. 2

A dyć już dości dugo ze Jejich Wysokościōm gŏdōmy sie za jedno, bo tyż bydzie ze sztyrdziyści rokōw tych mojich audiyncyjōw. Beztōż ôbznajmiyła rŏz Hercogina: niy gupiyj synek ze tōm „wysokościōm”, ino gŏdej mi „Starka Ôdra”… Przecã już żŏdyn mie tak niy mianuje… Jak to sie u wŏs gŏdŏ – dewaluacyjŏ autorytetōw…

Tedyć ze herskij hercoginy stŏwała się poleku Ôdra mojã kamratkōm. Beztōż terŏzki, kej ino sie trefiymy, to permamynt klachōmy ô cołkim pōnbōckowym świecie: ô żywobyciu co take blank pofyrtane, ô ludziach kerzi durch lŏcōm, a przecã zowdy a wszyndy sōm za niyskoro… Jednakōż bodej nojwiyncyj ôsprawiōmy ô tym, jako to było za „starego piyrwyj”.

Drugdy, kej przidzie tyż na Starka Hercożka teschno launa, to spōminajōm ôwdy ô tyj swojij ślōnskij erbiźnie, ô kerõ już bez tela stoleci majōm sztyjc staranie. – Gŏdŏ mi bez tyn przikłŏd powiarki ô utopkach, wodnych pannach, Meluzinach i ôstanych straszkach, kere sie już na amyn stōnd wykludziyły. Nale uzdanie rada tyż ôsprawiŏ ô ślōnskich łodziŏrzach aji mataczkŏrzach, kerych dŏwnij było na bystrzinie, tela ôćby tych blyckajōncych iskrōw ôd słōnka.

Meluzina, utopica i utopek ze Dziyrgowic – kaj prziwandrowały godno lŏt nazŏd, skuli plyneru do sznicyrzy (foto – Piotr Zdanowicz)
Łodziŏrze na Ôdrze pod Kojźlym przed II wojaczkōm

Krōm tego spōminŏ tyż Hercogina ô rokach szumnych, kej ludzie jōm bogosławiyli, bo dŏwała polōm urodzaj a geltak przewoźnikōm, kerzi na ferach a łōdkach przekludzali inkszych na drugõ zajtã wody… Spōmŏgała baji tych, kerzi żli prōńciy, a potym plytli krōbki, wiynciyrze i kōmolce; yntlich tyż rybiŏrzōw, co skirz swojigo gyszeftu, cołkimi dniōma rychtowali z wiyrbiny kłōnia, wiyrsze, a ôkrōm tego tyż nece i saki do chytaniŏ alōw, kaprōw, szczukōw aji rakōw…

Ôdrzańskŏ fera miyndzy Przewozym a Dziyrgowicōma. Fotografijŏ ze kraju lŏt 30. i 40. XX stoleciŏ. Źrzōdło: Coseler Heimatkalender 1939.
Przeprawa na Ôdrze podle kozielskigo portu (Cosel Oderhafen), dlŏ fabrykŏrzi ze tamtyjszyj papiōrni. Fotografijŏ je snŏdź ustawiōnŏ, na przileżytość jakigoś trefiyniŏ abo festu (archiwōm autōra)

Ginter Ryborz z Przewozu przi łodzi kerõ robiōł na muster ze postrzodka XIX storoczó dlŏ muzeum w Kojźlu. Poradzi ŏn tyż plyść krōbki i nece dŏwnymi knifami (fot P. Zdanowicz)

Zajś inkszy rŏz, Starka Hercożka patrzōm kajś hań i ôwdy richtich słyszōm zasik ôćby śpiywki ôd łodziŏrzōw, kerzi ôd Raciborza mataczkujōm prōmp ku Kojźlu, Krapkowicōm, na Ôpole, abo i „sōm Pónbōcek wiy kaj”… Kej indzij gŏdo zajś, co w lufcie furgo smōnd ôd wynzōnych fiszōw aji necōw, co sie dŏwnij suszōły w roztomajtych tukejszych dziedzinkach i zŏwsiach na sztachetkach ôd płotŏw. Trefiło sie tyż latoś, abo możno łōńskigo roku, kej Hercożce zdało sie, iże słyszōm te szpaśne larmo z grzesikowyj haryndy, kero stoła na beszōngu ôd dziyrgowickij zajty Ôdry…

Barki plauerki z żaglym na Ôdrze (archiwōm autōra)

Franc Ryborz ze swojã ślubnōm wele dōmu na Jamach (fotografijŏ ze 1895 r.) jak tyż ze synami w ôbyńściu przi necach w 1916 r. (ze kolekcyje ôd Gintera Ryborza)
Łōdź zrobiōnŏ bez Gintera Ryborza już we muzeum w Kojźlu (foto – Piotr Zdanowicz)

Atoli przidōm tyż drugdy mōmynta, kej zŏcnŏ Starka majōm narŏz we wejzdrzyniu tela mankulyji, choby byli kajś we doimyntnie inkszym świecie… Ôwdy bezma dycki bywuje ino ciszyna… Jednakōż niy je gańba, coby rŏz za kej i Hercogina sie kōmu wygŏdali. Tōż ôsprawiajōm tedy Starka, iże widzōm te roki ôszkliwe, kej wody łōmały strōmy, zalywały cesty, brały gospodŏrzōm grōnty, gadzinã, budōnki, baji cołkõ nadziejã, a bywowało, iże wziōnły tyż ludzke żywobycie…

Dej pozōr tyż:  Bułgarskie reżyserki uczą, jak przestać zamiatać sprawy pod dywan
Potop we Wrŏcłōwiu z 1854 r. na szkryfōnku z cajtōngu „Ilustrirte Zeitung” z 1855 r.
Potop w 1997 r. we Kłodnice (tajla ôd Kanderzina- Kojźlŏ). Fotografijŏ ze archiwōm ôd familije Stobrawe.
Wielgi potop ze 1997 roku. Wyglōndŏ, iże landszaft na fotografije pokazuje jeziōr, atoli richtich sōm to pola miyndzy Starym Kojźlym a Brzeźcōma w krysie kanderzińsko-kojzielskim (foto – Piotr Zdanowicz)

Pedzieli tyż Starka Hercożka, co niy poradzōm sie wytuplikować, po jakymu przi tyj przileżytości – choć przecã przeszło już bez 130 rokōw – sztyjc majōm przed ôczami tã nojbarzij merskõ ôdrzańskõ gyszichtã… – Tyn mŏjik i zielōność, i ciszyna we ôdpołedniu… i tych trzidziyści kōmōnijnych dziyciōw, co prawie były we sławikowskim kościele…

Krys nŏbożyństwa bōł możno trzi ćwierci na szōsto… Szło posłyszeć gŏdka i śmiych, i błozna… Jakŏś Hetwiśka, abo Lyjnka czuła już możno w lufcie wōniajōncy chlyb, co go mamulka rychtujōm na sfaczyna; możno poradziyła posłyszeć jak fater rōmbiōm holc, a burek szczekŏ na tych rojbrōw, co pomiyszkujōm dwie chałpy dalij….

Landszaft na duklã Ôdry ze kościelnyj kympy w Sławikowie gynau w richtōngu na plac, kaj w 1890 roku straciły żywobycie 43 ôsoby (foto – Piotr Zdanowicz)
Kościōł je w Sławikowie już kelaset lŏt i godno razy bōł przebudowany, nale w 1890 roku mioł już akuratnie takõ formã ôćby terŏźnie (foto – Piotr Zdanowicz)

Możno z takigo katyjmusu uczyły sie religije i ze takich ksiōnżkōw rzykały dziycia, kere Ôdra wziōna do siã w 1890 roku (ze kolekcyje ôd Alojza Ketzlera)
Fera w Przewozie (ôwdy krys kojzielski) na brifkarcie z lŏt 30. XX stoleciŏ

Kej siadły do łōdki, to ôbmyślōnkym siōngały już hań, kaj na drugij zajcie bystrziny byli starka, mamulka, bracik… nale się niy podarziło, bo dyrekt ôwdy, we ôka mrziku prziszeł tyn mōmynt echt jankuryjski i hned nad cołkōm duklōm Ôdry stoł sie ino lankor – taki lagramyncki i zgolymy, kerego ani wczaśnij, ani we niyskorniyjszych czasach sam niy było…

Tabula ze Turzŏ, na keryj sōm zmianowane wszyjske ôfiary tregedyje z 1990 roku
Dynkmal podle kościoła w Sławikowie postawiōny w 2015 r.

No ja… a dyć kej czŏs je ździybko lepszy, ni ma ślōnkwy i niy łōmie we kostyrach, to bywuje, iże przidzie tyż ku nōm tyn wielgi ślōnski grajzik, co bezmaś ôd dycki mŏ miano Prastarzik… Nale ôn je durch cicho; ino sie zicnie kaj z kraja a jyny sucho… Pytołch sie kejś Starki, katać nic niy ôzprawiŏ, przecã cołke stoleciŏ z wiyrchu spoziyrŏ na ślōnskõ dziedzinã i beztōż tela by nōm mōg eklerować… – Snŏdź mu sie zmierzło gŏdanie – padajōm Starka – bo te, co godno wiōm, mynij gŏdajōm, a durch beblajōm ino te, co akuratnie psińco majōm do ôbznajmiyniŏ…

Tak tōż, kej sie już poleku zećmi, Prastarzik idōm fōrt i wandrujōm gibko borŏk we tyj mgle, hań ku zŏchodowi, kandy wczaśnij skryło sie słōnko, i zajś ze Starkōm Hercożkōm ôstŏwōmy same. Antlich my tyż gŏdōmy do siã: z Panym Bogym i zbiyrōm sie ku chałpie.

I kej tak idã po ćmŏku bez tyn mōj pogorzelecki las, to tyż mi się zdŏ, co we lufcie wōnio wiecerzŏ… Kajś dalij słyszã szczekanie ôd psōw i autoki, i cugi co klupiōm ô szryngi… I tak sie prōbujã ôpowŏżnie wyforsztelować, co przecã i ku mie przidzie tyn dziyń… niy wiym – we lipniu abo w grudniu – kej się ôstatni rŏz trefiã ze starkōm Ôdrōm… I przidzie tyż wieczōr, kej moja wieczerzŏ tyż bydzie ta ôstatnio…

Dej pozōr tyż:  Gdzie szumi Opawa… cz. 2

Nō cōż, ejźli już prziszło na take teschne ôzprŏwki, tedyć możno na kōniec trochã ôdrzańskij poezyje… Nojprzōd ô Ôdrze a tych, co ledwa idōm ku żywobyciu. Snŏdź patosu możno deczko za moc, jak na ta przileżytość, atoli poezyjŏ uzdanie zŏcno a wŏżōnŏ, bo ôd samego frajchra Eichendorffa, kery przecã za bajtla aji modego karlusa bez godno lŏt żōł na kraju Ôdry…

Drugi gedicht bydzie ôpacznie ô tych, kerzi poleku stŏwajōm we inkszyj raji, skōnd się już spoziyrŏ barzij na tã drugõ zajtã. Jednakōż Frajchrowi Zeflowi niy podarziło sie naszrajbować takigo gedichtu, coby krōm tego bōł tyż ô Ôdrze. Beztōż ze pokorōm wielgōm wciepna swōj szkryft – bo żech go tyż prawie szafnōł bez byzuchu u Hercożki… A dyć niy spomna się już, eli to na Starka prziszoł ôwdy jaki festelny lankor, abo mie chyciyły merske ôbmyślōnki… abo ino wczaśnij bōł jaki fest…

Muszã tyż rzeknōńć, co Starka Ôdra, ledy jako je już śnij istŏ babetka, to permamynt sōm ôni fest galantnŏ i radzi majōm sie porzōnd strojić. Beztōż łońskigo roku na podzim, kej ino żech prziszoł ku Starce na byzuch, toch jōm dycki utrefiōł we blank inkszych szatach… – Ôbejzdrzijcie się same…

Byzuch #1

Byzuch # 2

Byzuch # 3

Byzuch # 4

Byzuch # 5

Byzuch # 6

Byzuch # 7

Doimyntnie wszyjske fotografije przirody zrobiōno było we pogorzeleckim lesie miyndzy Kanderzinym a Brzeźcōma, jak tyż w dukli Ôdry na przestrzyństwie Brzeźcōw, Kanderzina (Pogorzelca) i Kojźlŏ.

Autōr wszyjskich terŏźnych fotografijōw: Piotr Zdanowicz

Piotr Zdanowicz – pasjonat oraz badacz historii, kultury i przyrody Górnego Śląska. Dziennikarz, autor lub współautor książek i reportaży, a także kilkunastu prelekcji, kilkudziesięciu artykułów prasowych oraz kilkuset tysięcy fotografii o tematyce śląskiej. Pomysłodawca rowerowych i pieszych szlaków krajoznawczych na terenie Katowic, Mysłowic i Tychów oraz powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego. Poeta, muzyk i plastyk-amator. Z zawodu elektronik, budowlaniec oraz magister teologii.

Społym budujymy nowo ślōnsko kultura. Je żeś z nami? Spōmōż Wachtyrza

Piotr Zdanowicz – Górnoślązak narodowości śląskiej urodzony w Raciborzu, mieszkający w Kędzierzynie-Koźlu, duchem – katowiczanin. Pasjonat i badacz historii, kultury i przyrody Górnego Śląska oraz popularyzator krajoznawstwa i turystyki pieszo-rowerowej. Dziennikarz, publicysta, muzyk, poeta, fotograf. Autor reportaży, książek i filmów o tematyce śląskiej. Pisze w języku śląskim, polskim i czeskim.

Śledź autora:

Ôstŏw ôdpowiydź

Twoja adresa email niy bydzie ôpublikowanŏ. Wymŏgane pola sōm ôznŏczōne *

Jakeście sam sōm, to mōmy małõ prośbã. Budujymy plac, co mŏ reszpekt do Ślōnska, naszyj mŏwy i naszyj kultury. Chcymy nim prōmować to niymaterialne bogajstwo nŏs i naszyj ziymie, ale to biere czas i siyły.

Mōgliby my zawrzić artykuły i dŏwać płatny dostymp, ale kultura powinna być darmowŏ do wszyjskich. Wierzymy w to, iże nasze wejzdrzynie może być tyż Waszym wejzdrzyniym i niy chcymy kŏzać Wōm za to płacić.

Ale mōgymy poprosić. Wachtyrz je za darmo, ale jak podobajōm Wōm sie nasze teksty, jak chcecie, żeby było ich wiyncyj i wiyncyj, to pōmyślcie ô finansowym spōmożyniu serwisu. Z Waszōm pōmocōm bydymy mōgli bez przikłŏd:

  • pisać wiyncyj tekstōw
  • ôbsztalować teksty u autorōw
  • rychtować relacyje ze zdarzyń w terynie
  • kupić profesjōnalny sprzynt do nagrowaniŏ wideo

Piyńć złotych, dziesiyńć abo piyńćdziesiōnt, to je jedno. Bydymy tak samo wdziynczni za spiyranie naszego serwisu. Nawet nojmyńszŏ kwota pōmoże, a dyć przekŏzanie jij to ino chwila. Dziynkujymy.

Spōmōż Wachtyrza