Ojgyn z Pniokōw: Wilijŏ starki Klary….
Wiela je? Cosik chebach dzisiŏj zaspała. Niy ma co gnić we prykolu ino trza stŏwać. Ôstatnio cosik niy poradza bez noc spać, ciyngiym ci ino gawca na buksiok, piyrszŏ, drugŏ, poł trzecij a jŏ jesce niy poradza usnōńć. Nale z rańca to bych gniyła aże do połednia. Cosik mi sie zdŏ, iże blank mi sie już tyn żywot pometlŏł, richtik mi sie cosik we tym żywobyciu pometlało, popśniōło.
Za ôknym biŏło. Piyrszy śniyg już na Pnioki latoś śleciŏł; kerego to już mōmy? A dyć prŏwda, niydŏwno bōło Mikołŏja. Dŏwnij, kej sie spōmna, to dziecka już ôd rana lŏtali do starki po bōmbōny, szokulady i inksze maszkety. Wczoraj to sam żŏdnego ale niy bōło, po jakiymy? Blank niy wiym? Jutro drugŏ niydziela jagwiyntu.
Nō, już sztreknij sie ze tego prykola! Trza we żeleźnioku nahajcować, coby niyskorzij przeciepnōńć gluta do kachloka we izbie. Napola ino we jednyj izbie, we srogij izbie niy trza, niy byda przeca i tak tam dzisiŏj siedzieć. Cosik ziōmb ôd nocy chyciōł. Na ceście prōzno, dziecek niy widać, chocia dŏwnij, kej piyrszy śniyg śleciŏł zarŏzki pŏłno tych najduchōw bōło kole szkōłki, kole tyj naszyj ôchrōnki i na szpilplacu wele „Siedymnŏstki”. E, dyć tam, dŏwnij…
Wszyjskich Świyntych… to już wiyncyj jak miesiōnc tymu. Byda sie musiała na smyntŏrz zakackać, ôporzōndzić ździebko tyn grōb, powyciepować stare dōmbki, ziele, chabozie… Nō, Klara, niy bydź zgniōło i chytej sie roboty, bo za cia przeca żŏdyn nicego we tym pomiyszkaniu niy zrobi. A idōm po maluśku Gody… trza sie polekuśku na te Dzieciōnteczko przirychtować.
Pōnbōczek dŏł mi tela zwiykować, iże jużech blank przepōmniała moja piyrszŏ Wilijŏ jesce ze mojōm Mamulkōm, Starkōm i Starzikiym, niyskorzij ze mojim starym Paulkiym, a jesce niyskorzij byli cery: Rōłza i Elza, zatym niyskorzij, niyskorzij… ech, tam…
Bo Gody to sōm, i byli zawdy, take świynta kiej sie przepōmni cŏłki jankor, cŏłke ôszkliwstwa, wybŏczŏ sie wszyjskim, co nōm na ôstuda i zgorszynie zmachlowali… a bo jakŏ Wilijŏ – zawdy tak na Ślōnsku sie gŏdało – taki i cŏłki boży roczek bydzie.
Wilijŏ trefi… e tam, niy byda rachować…, chnet bydzie – gŏdŏ Klara i kukŏ do zdrzadła na ta swoja strzybnoposmorszczanŏ ôd życiowyj „wiydzy” fresa, zmŏchanŏ, zmorzōnŏ, usiotanŏ drōgōm bez te swoji duge życie.
– Musza pedzieć Kosmalinyj, coby mi jakigo kapera przitargała do chałpy, ale żywego, sama go przeca poradza jesce utuc, taki ze dwa kilo, abo możno i dwa, ale take trzifōntowe, te sōm nŏjlepszejsze, niy majōm za tela fetu, ale i za tela niy ma driny ôści i, kej sie dobrze wytōnkajōm we badywannie, abo kastrolu, niy bydōm take maźglate i ze gracōw niy wyfuknōm. Narychtuja sie za wczasu jakosik chadra i tucek, praskna je ze dwa razy bez łeb i fertik. Ôszkrobia sie je gryfnie i potajluja na dzwōnka, posuja letko solōm i korzyniōma, przeciepna talarkōma cebuli, popyrskōm ździebko citrōłnōm i ôstawia na drugi dziyń we kilszranku. Kej sie już blank dobrze nasiōnknie trza dzwōnka niyskorzij posuć mōłkōm i idzie je już parszczyć na maśle, ino trza dać pozōr, coby sie te masło niy chyciyło, bo by tyn kaper łogorzkniōł; niy bydzie smakowŏł. Kapera idzie przirychtować pŏrã godzin przodzij i wrajzić go do bratruły, coby doszŏł.
U nŏs w dōma zawdy na Wilijŏ warzōô sie siymiōniotka. Starzi ludzie gŏdali, co łōna sie wziyna ze tego, iże kej sie Pōnbōczek, maluśki Jezusek urodziōł, trefiyli sie przi betlyjce i Żydy i pogany, kere we tym Betlyjym miyszkali. Trefiyli sie i niyskorzij trza bōło cosik wećkać, bo mieli srogi głōd. I tak ci kōnopie prziprycyli Żydy a zasik krupy przitargali – pōgany (beztōż tyż sie mianujōm „pogańskie krupy”). Uwarzyli kōnopie ze mlykiym, jagły wrōłz ze śliwkōma i to bōła cŏłko jejich wieczerzŏ przi betlyjce, przi tym Dzieciōntecku, przi tym maluśkim, zmarzniyntym, sagusiyńkim…
Dziyń przodzij nawarza cŏłki kastrol kōmpotu do kerego musowo trza jesce wciepnōńć uherki suszōne lebo kobylōnki, figi, rōzinki, pieczki ze jabkōw i gruszkōw, morele, dać zoftu i trzitych skōrkōw ze dwiōch citrōłnōw, pŏrã nelkōw i dosik wiela cukru. Możno mi sie tyż i bydzie kciało garusa nawarzić. Terŏzki mało fto to poradzi. Bo do tego potrza i kartofli, i mōłki pszynnyj (po naszymu żytnij), kōnsek dobrego piernika, deczko skurzicy, pieczki ze uherek, jabek i gruszkōw, rozinki, ździebko soli.
Śmiŏć mi sie diosecko kciało, kej sie mie spytała jedna modo frela do czego idzie dać pasternak, bo to podane jes na pietruszka, ale blank inakszij smakuje?
A pasternak to sie dowo – krōm zupy rybnyj – do moczki. Moja cera Rōłza to miała festelnie rada moczka, we keryj musiało być za tela miodnego piernika, pasternaku, zeleru. A wszyjsko to na ciymnym piwie warzōne i zupie ze łebōw ôd kapera. Ku tymu jesce fajgi, morele, ôrzechy mandle, rozinki, cukier, ku tymu ździebko mōłki, soli i pŏrã kropkōw citrōłny.
Latos jakosik mi sie niy kce piyc piernikōw na szpyreckach abo ze marcypanym lebo ze marmōladom i bakaliōma. Cheba dōm na tablet kupne; kołocz musowo byda razinku musiała upiyc. We sama Wilijŏ musza jesce sprawić cŏłki kastlik makōwek. Łōńskigo roka toch tela nawarzōła, iże mi aże do Trzech Krōli stykło. Makōwki na mlyku i na miodzie, to ci je szpecyjo, sama sie poradza trzi razy na talyrz naciepać.
Terŏzki jes ci już biyda kajś tyn mak zemlyć. Dŏwnij to mi sie spōmino, iże u chopa ôd spaśnyj Wieczorkowyj abo u Niysłonego szło zemlyć mak, i – jak fto niy miŏł ruły w dōma – mōg kołocz na blasze przismykać, to go piekŏrz tyż przi jejigo upiyk. Terŏzki jesce ino to wszyjsko jes u Maloty.
Ôd łōńskigo roka to mi ôstała choinka ze glaskuglami i lampeckōma. Niy to co dŏwnij, kej we cŏłkij chałpie wōniało richticznōm jedlōm na keryj szpica mōj stary sōm wstyrkŏł. Nale, moge być i takŏ chojna, modernŏ. Dŏwnij toch jesce stŏwiała drzewiannŏ betlyjka, kerŏ mōj Paulek dlŏ dziołchōw zbajstlowoł ale, do siela i pastuszki, i cŏłkŏ gadzina ze tyj betlyjki dŏwno sie już potraciyli, połōmali. Niy bydzie betlyjki, a i do Panewnik tyż juń niy pōjnda, boch już je za starŏ i taki kyns drōgi biyda bych miała przedeptać. We „Jōzefce” tyż ci pewnikiym gryfnŏ betlyjka latoś zbajstlujōm, to sie kole nij porzykōm. Dyliny mōm powyciyrane, talyrze, szklōnki, szolki i inksze szkło pomyte, tisztuch szykownie wybiglowany… kejsik to sie pod tyn serwet dŏwało ździebko słōmy lebo możno jakigo siana (pampōnie we Maciyjkowicach abo Chorzowie Starym to juzaś we winklu, we kŏżdyj ece izby, i kole dźwiyrzy, stŏwiali cŏłkie ôciypki tyj słōmy, coby jim sie na bezrok biyda do chałby niy ryła).
Bōł tyż i piykny, i festelnie mōndry zwyk. Ôd wieczerzy wilijnyj wstŏwali wszyjskie ôroz, bo stare ludzie gŏdali, iże fto przi jŏdle ôd stoła wstanie, tyn na bezrok ze chałpy ôdyjńdzie, pewnikiym wykopyrtnie. Nŏjgorzij to tyż ci bōło dziecka uwachować, coby przi Wiliji niy gŏdali. Taki bōł zwyk, a i kej sie niy gŏdało to i dŏwało sie pozōr, coby sie ôściōm niy udowić.
Na ta pastyrka to jŏ latoś na zicher sie niy pokaryca. Szłapy już niy kcōm deptać, a i na taki ziōmb biyda we tym mantlicku fyrtać. Kejbych tak jesce jakisik radijok miała, to bych kolyndōw posuchała ze Radia Piekary…
Ida ku ôknie, coby uwidzieć piyrszŏ gwiŏzdka na niebie. Możno już fto do dźwiyrzy klupie? Cosik mi sie zdowało… cheba sie ino zdŏwało, bo przeca ani łōńskigo roku, ani tyn, i ani na bezrok żŏdyn sam ku mie niy przijńdzie, żŏdyn niy nawiydzi. Chocia? Cobych niy scyganiōła. Przeca przijńdzie. Keryś ze tych naszych kapelōnkōw ze kolyndōm przijńdzie, pokropi pomiyszkanie, porzykŏ, kościelny naszkryflŏ na dźwiyrzach: Kasper, Melchior i Baltazar, i po ptŏkach. A możno latoś i sōm Farorz nŏs samtukej nawiydzi?
A tak na isto, to Wilijŏ byda miała do kupy ze inkszymi we „Siedymnŏstce” ino iże pŏrã dni przodzij, bo sam u nŏs jes dosik pŏrã takich, co to kole siebie już niy majōm ci nikogo. A Gody zōłwizōł sōm dlŏ wszyjskich….
„Przibieżeli do Betlyjym pastyrze…
I zagrali Dzieciōnteczku na lirze.
Chwała na wysokości, chwała na wysokości
A pokōj, na ziymi…”
Napocznōłech dzisiŏj, przi piyrszym świyńcie, blank inakszyj jak zawdy. To wszyjsko bōło na isto. Starki, Ōłmy za tym ôknym na piyrszym sztoku już tyż niy ma. A Wy, kiere terŏzki suchŏcie tego radijoka, eźli takij Starki, takij Ōłmy niy znŏcie? Znŏcie, znŏcie, możno jedna mŏ siwe wosy, inkszŏ juzaś barzij posmŏrszczanŏ fresulka abo powykrōncane palcyska ôd roboty, ale je, je takŏ babulinka, kerŏ cŏłkie tydnie, miesiōnce kogosik sie niy poradzi sie doczkać. Kuknijcie we ôkna, kaj ino maluśkŏ świycka świyci, kaj możno niy ma chojny, jedli, bo pynzyje niy nastykło. Kuknijcie, i niy ôbracejcie gymby ôd inkszych ludzi… A zatym po cichuśku zaśpiywejcie za mojim kamratym Bogdanym Dzirerżawōm:
„W malutkim mieście Betlejem,
Narodziył sie Pōn.
Moc radości, weselŏ
Prziniōs wszystkim nōm.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
