Niepodzielony Śląsk!

Od zjazdu w Wiedniu 1848 roku do idei federacji.

 

I. Śląsk budzi się w Wiedniu – rok 1848

Wydarzenia 1848 roku objęły całą Europę i wstrząsnęły dotychczasowym porządkiem Monarchii Habsburgów. Szczególnie silnym impulsem dla ludów zamieszkujących cesarstwo była 1848–49-es forradalom és szabadságharc (Wiosna Ludów) – rewolucja i wojna o niepodległość, która wybuchła na Węgrzech i rozlała się na inne regiony. Wiedeń stał się centrum politycznego fermentu, w którym głos zabrały także społeczności Śląska.

Choć nie odbył się formalny wspólny zjazd wszystkich Ślązaków, wielu z nich brało udział w obradach wiedeńskiego parlamentu i w kształtowaniu nowej wizji monarchii konstytucyjnej. Wśród nich znaleźli się Józef Lompa – nauczyciel i działacz polskojęzyczny z Górnego Śląska, oraz Leopold Otto – duchowny ewangelicki, redaktor i publicysta, który łączył polskie i niemieckie kręgi kulturowe. Obok nich występowali też niemieckojęzyczni i czeskojęzyczni Ślązacy, domagając się wolności obywatelskich, reform społecznych i uznania dla regionalnej tożsamości.

To właśnie w tym czasie zaczęto myśleć o Śląsku jako o wspólnocie – historycznej i kulturowej – obejmującej różne języki i narodowości, ale złączonej wspólnym losem.

II. Śląska tożsamość między imperiami

Po upadku nadziei Wiosny Ludów, Monarchia Habsburgów wróciła do konserwatywnej centralizacji. Śląsk pozostał podzielony między Prusy i Austrię, lecz regionalna świadomość nie zanikła. Wręcz przeciwnie – rozwinęły się ruchy społeczne, kulturalne i oświatowe, które podkreślały lokalną tożsamość.

Śląska inteligencja zaczęła organizować stowarzyszenia i wydawać czasopisma w języku polskim, niemieckim, czeskim i śląskim. Z Opawy, Cieszyna, Wrocławia, Bytomia i Ostravy rozbrzmiewały głosy tych, którzy wierzyli, że Śląsk nie jest jedynie peryferyjnym regionem, lecz żywą, różnorodną wspólnotą. Działali tu ludzie tacy jak Karl Prochaska – niemieckojęzyczny publicysta z Opawy, promujący ideę regionalizmu; Václav Dostal – czeski nauczyciel z Karwiny, zaangażowany w edukację chłopską; oraz Maria Maksymiliana Habsburg, arystokratka związana z dobroczynnością i edukacją, która wspierała działania ponad podziałami językowymi.

III. Wielka Wojna i nowy podział regionu

Wybuch I wojny światowej zapoczątkował zmiany, które przekształciły mapę Europy. Po 1918 roku dawne granice imperiów zniknęły, a Śląsk został podzielony między odrodzoną Polskę, Republikę Weimarską i Czechosłowację. Plebiscyty, powstania, konflikty graniczne – wszystko to pokazało, jak złożona była sytuacja regionalna. Nie tylko narody, ale też lokalne społeczności walczyły o swoje miejsce i prawo do samookreślenia.

Jednak już wtedy pojawiały się wizje alternatywne – zamiast dzielenia Śląska między państwa narodowe, proponowano jego federacyjne zjednoczenie jako autonomicznego terytorium.

IV. Federacja Śląska – zjednoczenie w różnorodności

Na początku lat 20. XX wieku idea federacji Śląska zyskała realne oblicze. Józef Kożdoń, śląski Czech z Zaolzia i lider Śląskiej Partii Ludowej, postulował powołanie niezależnego, federacyjnego państwa śląskiego. Nie opowiadał się za Polską, Niemcami ani Czechami – uważał, że Ślązacy są odrębną wspólnotą narodową, zasługującą na prawo do samostanowienia. Kożdoń mówił w języku czeskim i śląskim, ale działał na rzecz całego regionu.

Jego postulaty popierali również inni działacze, tacy jak Emil Liptay – niemiecki regionalista z Katowic, który wskazywał, że to wspólne wartości obywatelskie, a nie narodowość, powinny być fundamentem państwowości Śląska.

Choć projekt federacji nie został zrealizowany, pozostawił po sobie ideowy ślad – wizję Śląska jako miejsca ponadnarodowego, budowanego na wzajemnym szacunku i lokalnym patriotyzmie.

V. Ludzie Śląska – mosty zamiast murów

Imię i nazwisko	Narodowość / język	Rola	Okres działalności
Józef Lompa	Polski / Śląski	Działacz oświatowy, nauczyciel	XIX w.
Leopold Otto	Polski / Niemiecki	Duchowny ewangelicki, redaktor	XIX w.
Maria Maksymiliana Habsburg	Niemiecka / Austriacka	Arystokratka, mecenaska kultury	XIX w.
Józef Kożdoń	Śląski / Czeski	Lider autonomistów, ideolog śląskości	XX w.
Emil Liptay	Niemiecki / Śląski	Publicysta, orędownik autonomii regionalnej	XX w.
Václav Dostal	Czeski	Nauczyciel i działacz ludowy	XIX/XX w.
Karl Prochaska	Niemiecki / Austriacki	Dziennikarz i wydawca regionalistyczny	XIX/XX w.

VI. Podsumowanie: Śląsk – wspólnota różnorodności

Śląsk – kraina wielu języków, wyznań i tradycji – nigdy nie był prostą strukturą polityczną. Jego siła płynęła nie z jednorodności, lecz z różnorodności. Katolicy, ewangelicy, żydzi, wolnomyśliciele – żyli tu obok siebie, tworząc wspólne instytucje, dzieląc przestrzeń i odpowiedzialność za nią.

Wbrew tendencjom nacjonalistycznym, Śląsk przez wieki udowadniał, że można żyć razem. Nie był utopią – bywały konflikty i napięcia – ale zawsze odnajdywano sposób, by trwać obok siebie. Język śląski, obok polskiego, niemieckiego i czeskiego, był żywym narzędziem komunikacji i wyrazu tożsamości, nie podlegającym żadnej zewnętrznej dominacji.

To właśnie w tej współobecności – a nie dominacji jednego nad drugim – tkwił duch Śląska.

VII. Dokąd zmierzasz, Ziemio Śląska? Dokąd zmierzasz, ludzie Śląska?

Na zakończenie warto postawić pytanie, które wykracza poza politykę i historię. To pytanie duchowe i obywatelskie, kierowane do nas wszystkich:

Franciszkańsko brzmiące „quo vadis” – Dokąd zmierzasz, Ziemio Śląska? Dokąd zmierzasz, ludzie Śląska?

Czy zdołamy ocalić ducha wspólnoty, który budowali Lompa, Kożdoń, Prochaska, Otto i wielu innych? Czy Śląsk XXI wieku będzie kontynuacją tej idei – regionem dialogu, współpracy, wzajemnego szacunku i mądrej autonomii?

Na te pytania nie da się odpowiedzieć jednym aktem. Odpowie historia – ale pisana nie z centrów państwowych, lecz z miast, wsi i serc ludzi Śląska.

Maciej MiSchok