Mirosław Syniawa: Trza jynzykowi poezyje?
TRZA JYNZYKOWI POEZYJE?
(Tekst wystōmpiyniŏ na SilezjatON-nie 24.1.2024)
Tytułowe pytanie na piyrszy blik niyjednymu może sie zdać maszketne, a za naturalniyjsze hned kożdy by uznoł pytanie: „trza poezyji jynzyka?” Mŏ ale syns pytać sie ô cojś takego, kej wiymy, że ciynżko było by se przedstawić wiersz bez słōw? Daleko za nami sōm czasy, w kerych awangardowi artyści przepiyrali nŏs, że prōznŏ rōma je ôbrazym, sztyry i pōł minuty cichości muzykōm, a biołŏ szkartka papiōru wierszym. Przepiyrali, przepiyrali, aż na ôstatku doszli z tym przepiyraniym do ściany. Dalij iś już sie niy dało, tymu trza było sie wrōcić i po starymu zapołniać rōmy ôbrazami, cichość źwiynkami, a szkartki słowami.
Zanim przijdymy na to, czy to jynzykowi trza poezyje, abo na ôpach, rozsōndźmy przōd inksze pytanie: co to je poezyjŏ? Zdŏ sie, że w czasach, w kerych rekwizytami wierszy były libsta, miyłość, teschnica, miesiōnczek, słowik i rōża, poetōm dojś łacno przichodziyło definiować poezyjõ. Dlŏ przikładu Percy Bysshe Shelley pisoł, że „Poezyjŏ je zŏpisym nojlepszych i nojszczynśliwszych chwil nojszczynśliwszych i nojlepszych umysłōw”[1], podug Williama Wordswortha „Poezyjŏ to wypływ potynżnych uczuć, kery powstŏwŏ sōm ôd siebie, a biere sie z ymocyje prziwołowanyj w pokoju”[2], a Edgar Allan Poe padoł: „Poezyjõ słōw zdefiniowoł bych krótko jako rytmiczne tworzynie czegoś piyknego”[3].
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Werci sie tukej dać pozōr na użyty ôd Edgara Allana Poe przimiotnik „rytmiczny”, bo człowiek je istotōm, w keryj nakłŏdajōm sie na siebie roztōmajte rytmy – rytmy serca i ôddychu we włosnym ciele, rytmy dnia i nocy i pōr roku w świecie zewnyntrznym. Myślã, że z tych rytmōw zrodziyły sie muzyka i poezyjŏ. Niy wiymy jake były poczōntki poezyje i muzyki, tak samo jak niy wiymy bezma nic ô poczōntkach jynzyka, wydŏwŏ sie ale, że historyjŏ jynzyka, poezyje i muzyki to trzi rōwnoległe lynije. W czasach przedpiśmiynnych, kej kożdŏ informacyjŏ trza było przechowować w pamiynci, pieśń była nojlepszym spusobym przekazowaniŏ literatury z pokolyniŏ na pokolynie, a tekst ułożōny do rytmu pieśni dycki łacnij było spamiyntać, jak tekst, kerego do żŏdnego rytmu przipasować niy szło. Bezto tyż wierzã nojstarszōm dziedzinōm literatury je poezyjŏ, ku tymu poezyjŏ śpiywanŏ. Ta pleciōnka z jynzyka, muzyki i poezyje mŏ poczōntek kajś w niypamiyntnych czasach, kej wszyscy gŏdali możno jeszcze jednym, „Adamowym” jynzykym.
Niyjedyn sie wierzã uśmiychnie skirz tego „Adamowego” jynzyka, dyć jak zbiyroł żech jakiś czas tymu miana szmaterlŏka ze wszyskich znanych jynzykōw, to czynsto trefioł żech miana z tuplowanōm głoskōm p, keryj niy dycki, dyć czynsto tŏwarzyszyła głoska l – znŏd żech jōm dlŏ przikładu w łacinie (papilio), hebrajskim (parpur), gruzińskim (ṗeṗela), zachodnioafrykańskim jynzyku ful (palapala), suahili (kipepeo), drawidyjskim jynzyku kurukh w Indyjach (papla), maranao na Filipinach (paroparo), zachodnim mekeo na Nowyj Gwineji (pepeo), jynzyku maori (pepeke), samoańskim (pepe), w jynzyku Majōw (pepen), w jynzyku Aztekōw (papalotl) i w jynzyku Inkōw (pilpintu). Dodejmy do tego ôdnotowany ôd Hezychiusza z Aleksandryje rzŏdki czasownik grecki παιπάλλειν, kery je synōnimym czasownika σείειν ‘ruszać sie sam i tam’[4]. Podpowiadŏ ôn nōm możno, ôd czego wziyny sie te wszyske miana szmaterlŏka. Cōż, jedyn bydzie w tym możno widzioł cufal i nic wiyncyj, drugi pōmyśli ale, że cojś w tym może być, że możno richtig zachowoł sie tukej ślŏd jakegoś dŏwnego prajynzyka.
Wrōćmy sie ale do tego, co to je poezyjŏ. W bliższych nōm czasach poeci i uczyni niy sōm już tacy iści jak rōmantycy. Już 90 lŏt tymu Roman Jakobson swōj znany, napisany po czesku esej „Co to je poezyjŏ?” zaczōn słowami: „Jak chcymy zdefiniować te pojyncie, winni my naprosto niego postawić to, co poezyjōm niy je. Dyć pedzieć, co niy je poezyjōm, to dzisioj niy take proste” [5]. Możno z tyj niyistości bierōm sie te wszyske piykne i chytliwe definicyje, co tak richtig niczego nōm żŏdyn rŏz niy ôbjaśniajōm, jak u Carla Sandburga, kery pisoł: „Poezyjŏ to dziynnik morskego zwiyrza, co żyje na lōndzie, a chce furgać w lufcie”[6], abo u Lawrence’a Ferlinghettiego, co padoł, że „poezyjŏ to wrzask serca, kery cuci anioły i zabijŏ diŏbły”[7]. Nojczynścij ale poeci, kerych pytajōm ô to, czym je poezyjŏ, rozkłŏdajōm bezradnie rynce. Wisława Szymborska w roku 1992 w wierszu „Niykerzi sōm radzi poezyji” pisała: „dyć co to takego poezyjŏ. / Niyjedna chwiejnŏ ôdpowiydź / na te pytanie już padła. / A jŏ niy wiym i niy wiym i dzierzã sie tego / jak zbawiynnego gelyndra”[8]. Siedym lŏt niyskorzij Tadeusz Różewicz przi przileżytości nadaniŏ mu ôd Uniwersytetu Ślōnskego tytułu dŏchtora honoris causa gŏdoł: „Wiersz je zjawiskym czynstym, poezyjŏ je zjawiskym fest rzŏdkim. Poezyjŏ, kerŏ, inakszyj niż wiersz, niy mŏ poczōntku ani kōńca. (…) Już w młodości poetyckij ôddzieloł żech poezyjõ od wierszy. Ciałym poezyje je wiersz, dyć co je duszōm poezyje, niy wiym”[9].
Ze słōw poety wynikało by, że niy wszyske, a jyno niykere wiersze sōm jednostkowymi wcielyniami poezyje, ta zajś je czymś podanym na platōńske idyje, czymś ôdwiecznym, z czym poeta jyn rŏz za czas poradzi wlyź w kōntakt. I sam niykerym spōmni sie możno kōnszczek z Platōnowego dialogu „Ion”, w kerym Sokrates padŏ: „Lekōm dyć rzeczōm je poeta (…), a niy gibcij poradzi działać, zaczym ôd boga natchniōny niy bydzie, zmysłōw niy straci i rozum go niy ôdbiegnie”[10]. I dalij: „Skirz tego bōg, kej rozum im ôdbiyrŏ, jako sug ich używŏ (…), coby my przi suchaniu wiedzieli, że to, co je moc we wercie, niy ci gŏdajōm, w kerych rozumu niy ma, ale że to sōm bōg gŏdŏ i bez nich sie dō nŏs ôdzywŏ”[11].
W bliższych nōm czasach już niy tak czynsto gŏdŏ sie ô bogach, a wiyncyj ô niyświadōmości abo podświadōmości, a werci sie przi tym pamiyntać, że zaczyno sie to na dugo przed Freudym i Jungym. Dlŏ przikładu 27 marca 1801 roku Friedrich Schiller pisoł do Goethego: „Bez (…) ciymnyj, dyć mocarnyj totalnyj idyje, kerŏ je przed wszyskim, co techniczne, niy może powstać żŏdne dzieło poetycke, a poezyjŏ, jak mi sie zdŏ, je umiejyntnościōm wyrażaniŏ i przekazowaniŏ tego, co niyświadōme”[12]. Goethe w ôdpowiedzi z 6 kwietnia pisoł: „Jak idzie ô kwestyje z Waszego ôstatniego listka, to je żech niy jyno tego samego zdaniŏ, co Wy, ale idã jeszcze dalij. Wierzã, że wszysko, co gyniusz robi jako gyniusz, dzieje sie niyświadōmie”[13]. Choć Schiller i Goethe niy spōminajōm w swojich listkach ô bogach, zdŏ sie, że tak naprŏwdã gŏdajōm bezma ô tym samym, co Platōn.
Czasym poeci drek gŏdajōm ô zewnyntrznyj siyle, kerŏ zmuszŏ ich do pisaniŏ. W „Raju utracōnym” Miltōn pisoł ô „niebiańskij patrōnce”, kerŏ mu „dyktuje” i „dŏwŏ natchniynie” „rzōndkōm niyumyślnym”[14], a 25 kwietnia 1803 roku William Blake pisoł Thomasowi Buttsowi ô swojim poymacie „Milton”: „Pisoł żech tyn poymat pod bezpostrzednie dyktando, dwanŏście, a niykej i dwajścia abo trzidziści rzōndkōw za rajōm, bez planowaniŏ tego, baji przeciw mojyj woli”[15].
Po słowach Miltona i Blake’a niy bydōm nŏs już dziwiyły słowa, kere wypedzioł Josif Brodski, jak w grudniu 1987 roku ôdbiyroł w Sztokholmie nadgrodã Nobla: „Poeta dycki wiy, iż to, co zaôbycz mianuje sie głosym Muzy, je richtig dyktatym jynzyka; że to niy jynzykowi przitrefiŏ sie być insztrumyntym poety, ale poeta je nŏrzyndziym jynzyka potrzebnym mu do dalszego istniyniŏ”[16].
Do sie ale to wszysko, co pedzieli Platōn, Schiller, Goethe, Milton, Blake i Brodski, skludzić do spōlnego mianownika? Do sie powiōnzać pradŏwny głos bogōw i nowszy głos niyświadōmości z jynzykym jako takim? Zdŏ mi sie, że ja. Kajś tak do pōłowy XIX stoleciŏ uczyni mieli jynzyk za wytwōr świadōmyj działalności, wytwōr umŏwy. Ôdmiynny pōnkt widzyniŏ przedstawiyło piyrszy rŏz dwōch polskich lingwistōw. W roku 1870 Jan Niecisław Baudouin de Courtenay głōwne czynniki, kere napyndzajōm rozwōj jynzyka i formujōm jego strukturã, ôkryślōł jako безсознтельные czyli niyświadōme[17], a piynć lŏt niyskorzij jego uczyń Mikołaj Kruszewski pisoł, że „głymsze badanie kŏże w nim [jynzyku] widzieć żywy ôrganizm, na rozwōj kerego świadōmość i wolŏ człowieka bezma niy majōm wpływu”[18]. Ôd tamtego czasu żŏdyn niy spiyrŏ sie już z faktym, że jynzyk ôkrōm czynnikōw świadōmych formujōm tyż czynniki niyświadōme.
Wrōćmy sie terŏz na chwilã do słōw Tadeusza Różewicza, kery wiedzioł, że wiersz je ciałym poezyje, ale niy wiedzioł, co je jeji duszōm. Martin Heidegger rozrōżnioł poezyjõ w wōnższym znaczyniu, w kerym przimuje ôna postać kōnkretnego wiersza, i poezyjõ w fōndamyntalnym znaczyniu, kerŏ podug niego je tożsamŏ z jynzykym[19]. I to mōgła by być ôdpowiydź: fōndamyntym i istotōm poezyje, tym, co przimuszało Miltōna, Blake’a i Brodskego do pisaniŏ, co sie wcielyło w wiersze Różewicza, bōł jynzyk.
Niykerym take ujyncie relacyj jynzyka i poezyje może sie niy zdać. Nic dziwnego. Jak spōmnymy se roztōmajtych faflokōw, kerym sie dziub niy zawiyrŏ i kerzi gŏdajōm dlŏ samego gŏdaniŏ, to zarŏz ciśnie sie do gymby pytanie: a co jynzyk takich ludzi mŏ spōlnego z poezyjōm?
Iste je to, że poeta je zmuszōny używać tego samego jynzyka, z kerym tysiōnce ludzi kożdy dziyń beblŏ ô niczym, pytŏ sie ô drōgã do haźla, sklinŏ na rzōnd, na cyny, na zŏrobki, ôbsztalowuje se piwo w szynku i cygani, jak jyno może dać to jakiś profit. Sōm dugo żech myśloł, że poeta musi mieć na podôryndziu jakiś ekstra rugcug, z kerym je w sztandzie używany na beztydziyń jynzyk dźwignōnć na wyższy poziōm. Prŏwda je ale inkszŏ: to tyn jynzyk używany na beztydziyń je zużytōm poezyjōm. Dōm sam dobrze znany niyjednymu z wŏs przikłŏd: Elżbieta Gałązka-Salamon przi robocie nad dialogami z filmu „Pulp fiction” w kwestyji „I’m gonna get Medieval on your ass” przetumaczyła „Medieval” jako „jesień średniowiecza”. I tak w polskim tumaczyniu Marcellus Wallace użōł dojś niyôczekowanie tytułu znanyj ksiōnżki Johana Huizingi. Widać w tym jakiś przipływ poetyckego natchniyniŏ i mocka ludzi była takōm kreatywnōm translacyjōm zachwycōnŏ i rozbawiōnŏ. Film tyn mŏ już ale trzidziści lŏt i kożdy z nŏs słyszoł tã kwestyjõ dziesiōntki, a możno setki razy i na cojś, co kejsik zachwycało świyżościōm, dzisioj by ludzie pedzieli „suchar”. I tak samo było z kożdōm jednōm frazōm, kożdym jednym zdaniym – wypedzane piyrszy rŏz tchnyły świyżościōm, wypedzane po rŏz setny były już jyno ôklepanym banałym, a mogymy tyż pedzieć: zużytōm poezyjōm.
Na to, coby jynzyk niy ôbrōciōł w kupã banałōw, w hołdã zużytyj poezyje, w jedne sroge jynzykowe wysypisko śmieci, potrzebni sōm ludzie, kerzi go ôdświyżajōm, i niy muszōm to być zarŏz ludzie, co piszōm wiersze. Styknie, że sōm to ludzie, kerzi, jak by za Hölderlinym pedzioł Martin Heidegger, „poetycko miyszkajōm na tyj ziymi”[20], a kerzi podug Wystana Hugha Audena „sōm nade wszysko namiyntnie rozmiyłowani w jynzyku”[21].
Zasiyng ôddziałowaniŏ wierszy je kans myńszy ôd zasiyngu ôddziałowaniŏ takego filmu jak „Pulp fiction”, to prŏwda. Wisława Szymborska w cytowanym już wierszu „Niykerzi sōm radzi poezyji” pisała: „Niykerzi – / to znaczy niy wszyscy. / Ani niy wiynkszość wszyskich ale myńszość. / Jak niy rachować szkōł, kaj sie musi, i samych poetōw, / bydzie tych ludzi wierzã dwōch na tysiōnc”[22]. Dyć ôddziałowanie poezyje niy ôgraniczŏ sie na szczynście jyno do tych dwōch ludzi na tysiōnc. Roman Jakobson w prziwołowanym już eseju „Co to je poezyjŏ?” pisoł: „Procynt ôbywateli Republiki Czechosłowackij, kerzi przeczytali możno Nezvalove wiersze, niy je wielki. Jak je przeczytali i przijyni, bezwiednie bydōm ździebko inakszyj wicować z przŏcielym, przezywać przeciwnika, intōnować zruszynie, wyznŏwać i przeżywać miyłość, politykować. A kej je przeczytali, ale ôdciepli, to przecã jejich mŏwa i kożdodziynny rytuał niy ôstanōm sie niyzmiyniōne. Bydzie ich dugo prześladowała natryntnŏ myśl, coby jyn aby w niczym niy podać sie na tego Nezvala. Bydōm na wszelke spusoby trzimać sie z daleka ôd jego motywōw, ôbrazōw, frazeologije. Dyć niychynć do Nezvalowych wierszy je blank inkszym stanym psychologicznym, jak niyznajōmość tych wierszy. Ôd tych, co podziwiajōm i ôdciepujōm Nezvalowã poezyjõ, bydōm sie jeji motywy, intōnacyje, słowa i kōnsztrukcyje szyrzyć dalij i dalij, a przi tym bydōm formowały mŏwã, możno cołki habitus, i takich ludzi, kerzi ô Nezvalu wiedzōm jyno z krōniki dnia w ‘Nŏrodowyj Polityce’”[23].
Jakobsōna z cytowanym tekstym szło by wstyrknōnć miyndzy dwa bieguny, na kerych z jednyj strōny mōgli by my postawić Adama Mickiewicza z „Wielkōm Improwizacyjōm”, a na drugij Wystana Hugh Audena z wierszym poświyncōnym pamiynci Yeatsa. Piyrszy ś nich przecynioł siyłã poezyje, kej pisoł: „Jŏ czujã niyśmiertelność, niyśmiertelność stwŏrzōm, / Cōż wiynkszego poradziōłś z twojōm mocōm Bożōm?”[24]. Drugi jyj niy docynioł, ô czym świadczōm słowa: „Skirz poezyje nic sie niy przitrefiŏ”[25]. Niy je prŏwdōm, że skirz poezyje nic sie niy przitrefiŏ, nic sie niy dzieje, dyć niy je tyż prŏwdōm, że poeta pasuje sie z Bogym abo jak biblijny Jakub z aniołami. Jak sie pasuje, to ze słowami na szkartce papiōru, a jak cojś poradzi we świecie zmiynić, to jyno bez jynzyk.
Myślã, że po tym wszyskim, co żech już zdōnżōł pedzieć, miarkujecie poleku, że ôba postawiōne na samym poczōntku pytania – „Trza poezyji jynzyka?” i „Trza jynzykowi poezyje? – sōm dwōma strōnami tego samego medalu, bo jynzyk i poezyjŏ potrzebujōm siebie nawzajym, blank tak jak siyły yin i yang u taoistōw, kere niy mogōm jedna bez drugij istnieć.
Ftoś pośmiywny pedzioł kejś, że miyndzy prozōm i wierszym rōżnica je takŏ: jak tekst je ciōngły, to to je proza, a jak je podzielōny na rzōndki, to to je wiersz. Rōżnice miyndzy prozōm i wierszym niy do sie ale tak ajnfach sprowadzić do prostyj graficznyj kōnwyncyje. Tych rōżnic je kans wiyncyj, choć kożdy wierzã bydzie podkryśloł co inkszego. Podug mie wiersze, w ôdrōżniyniu ôd prozy, sōm zaôbycz barzij szporobliwe w słowach.
Pō niymiecku na poezyjŏ padŏ sie czynsto Dichtung, tak samo jak padŏ sie tyż na uszczelkã. Ôba te rzeczowniki pochodzōm ôd pŏry hōmōnimicznych czasownikōw dichten, z kerych piyrszy znaczy ‘pisać wiersze’ i pochodzi ôd łacińskego dictare, a drugi znaczy ‘uszczelniać’ ale tyż i ‘zgynszczać’ i pochodzi ôd przimiotnika dicht, tyn zajś pochodzi ôd protogermańskego przimiotnika *þinhtijaz /ˈθĩːx.tɑz/, ôd kerego pochodzi tyż angelski przimiotnik tight. Choć ôba wymianowane rzeczowniki majōm ôdmiynnõ etymologijõ, skirz fōnetycznego podobiyństwa rzeczownik Dichtung ‘poezyjŏ’ i przimiotnik dicht ‘gynsty, zwiynzły’ bezwiednie sie ze sobōm kojarzōm.
A poezyjŏ naprŏwda je czasym dicht – gynstŏ, zwiynzłŏ, bo poradzi w pŏrudziesiynciu słowach pedzieć to, na co w prozie trza by czasym i cołkij ksiōnżki. Isto tak by było, jak bych chcioł prozōm ôpisać życie mojego starzika. W poświyncōnym mu wierszu na to, coby zapisać wszysko to, co przichodzi mi do głowy, kej dziwōm sie na jego zdjyncie, stykło mi dwadziścia szejś rzōndkōw:
LYJO
Johanowego synka, Lyjoka-glacŏka,
co sie przed piyrszōm wojnōm urodziōł w Bytōniu,
drugŏ wojna przegnała bez cołkõ Ojropã,
bez szejś lŏt go trzimała z daleka ôd dōmu.
Bez teli czas sie ôstoł prawym poliglotōm –
co by ô tym niy gŏdać, profit je to dycki –
dyć jak nazŏd sie wrōciōł z wojny yntlich do dōm,
to nojprzōd do heresztu poszoł lepić tytki.
A w kōńcu jak do bajtli doł sie rachowaniŏ,
to blikoł jyno ciyngym w strōna swojyj baby,
bo w rachōnku mu porzōnd cojś niy sztimowało –
tak to prziszło do chaje, ôstudy i zwady.
Jak mu już zbrzidło do kna, ôd kobiyty swojyj
i sztyrech, a niy piyńciu, jak już gŏdać prŏwdã,
synkōw swojich przekludziōł sie do jednyj gdowy
i ôdtōnd jeji bajtle miały go za ôjca.
Bŏzny i wice żŏdyn rŏz mu sie niy zmierzły,
poradziōł ôn wōm nudle nawijać na uszach,
tōż kaj by sie po drōdze z kamratym niy trefiył,
tam larmo było dycki, szpas i śmiychu kupa.
Jyno z ôstatnim wicym my sie niy udało –
w lazarecie, kaj leżoł, tak pedzioł do chopōw:
„Hned połednie, jak jyno przijdzie moja starŏ,
to wy jyj, że żech umar, powiydzcie do bŏznōw,
a jŏ, nim wlezie, wartko sie za dźwiyrze skryjã”.
Dyć gibciyjszŏ ôd baby tyn rŏz śmiertka była[26].
Werci sie sam ale pamiyntać, że niy ô kożdym utworze poetyckim idzie pedzieć, że je dicht. Fto czytoł „Skowyt” Allena Ginsberga[27] abo „Ksiyngã Efraima” Jamesa Merrilla[28], bydzie wiedzioł, ô czym gŏdōm.
Na kōniec chcioł bych jeszcze zastawić sie na chwilã nad jednym pytaniym: co by było, jak by sie poezyjŏ kejś straciyła? Czy słowa zaczyny by, jak pisoł Hugo von Hofmannsthal, rozlatować sie nōm „w gymbie jak spleśniałe grziby”[29]? Ftoś kejsik pedzioł, że jak zasztrajkujōm śmieciŏrze, to za trzi dni wszyske cajtōngi bydōm pisały jyno ô tym, a jak zasztrajkujōm poeci, to ludzie sie kapnōm możno po dugich latach, a możno wcale. Trzidziści ôziym lŏt tymu Milan Kundera w „Kōnszcie rōmanu” pisoł: „Kaj sōm nastympcy Octavia Paza, Renégo Chara? Kaj sōm jeszcze wielcy poeci? Straciyli sie abo możno niy słychać już jejich głosōw? Jak by niy było, w naszyj Ojropie, keryj by se kejś bez poetōw niy szło przedstawić, nastała srogŏ zmiana. Zmiarkuje ale człowiek, kery niy potrzebuje poezyje, że sie straciyła? Kōniec niy je apokaliptycznym wybuchym. Możno niy ma nic barzij cichego jak kōniec”[30]. Trzidziści ôziym lŏt tymu niyjedyn isto gŏdoł, że Kundera niypotrzebnie dramatyzuje. Niy wiym, jeźli by dzisioj ftoś jeszcze tak pedzioł, bo wierszy niby pisze sie i wydŏwŏ durch moc, ale potraciyły sie wielke nazwiska. Miyjmy nadziejã, że je to chwilowe…
[1] Poetry is the record of the best and happiest moments of the happiest and best minds. Zob. Percy Bysshe Shelley. – The Defence of Poetry. – w: The Works of Percy Bysshe Shelley in Verse and Prose, in eight volumes. London, Reeves and Turner, 1880, seventh volume – prose III, s. 138.
[2] Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings: it takes its origin from emotion recollected in tranquilly. Zob. William Wordsworth. – Lyrical Ballads, with Other Poems, in two volumes. London, printed for T. N. Longman and O. Rees, Paternoster-Row, by Biggs and Co. Bristol, 1800, s. XXXIII.
[3] I would define, in brief, the Poetry of words as The Rhythmical Creation of Beauty. Zob. Edgar Allan Poe. – The Poetic Principle. – w: The Works of Edgar Allan Poe, in five volumes. New York, P. F. Collier & Son, 1904, volume five, s. 177-178.
[4] Zob. Hesychii Alexandrini Lexicon, vol. III, Π-Σ. Berlin – New York, Walter de Gruyter, 2005, s. 7 (π 82).
[5] Co je poezie? Chceme-li definovat tento pojem, musili bychom proti němu postavit to, co poezií není. Ale říci, ce není poezie, není dnes tak prosté. Zob. Roman Jakobson. – Co je poezie? – w: Texte der russischen Formalisten, München, Wilhelm Fink Verlag, 1972, Bd. II, s. 392-393 (równoległy tekst czeski i niemiecki).
[6] Poetry is the journal of a sea animal living on land, wanting to fly the air. Zob. Carl Sandburg – Tentative (First Model) Definitions of Poetry. – w: Complete Poems. New York, Harcourt, Brace and Company, 1970, s. 317.
[7] Poetry – the cry of the heart that awakens angels and kills devils. Zob. Lawrence Ferlinghetti. – What is Poetry? – w: Poetry as Insurgent Art. New York, A New Directions Book, 2007, s. 38.
[8] Niektórzy lubią poezję: tylko co to takiego poezja. / Niejedna chwiejna odpowiedź / na to pytanie już padła. / A ja nie wiem i nie wiem i trzymam się tego / jak zbawiennej poręczy. Zob. Wisława Szymborska. – Wiersze wszystkie, Kraków, Wydawnictwo Znak, 2023, s. 462.
[9] Wiersz jest zjawiskiem częstym, poezja jest zjawiskiem bardzo rzadkim. Poezja, która, w przeciwieństwie do wiersza, nie ma początku i końca. (…) Już w młodości poetyckiej oddzielałem poezję od wierszy. Ciałem poezji jest wiersz, ale co jest duszą poezji, nie wiem. Zob. Tadeusz Różewicz. – Poezja nie ma początku ani końca (wykład Tadeusza Różewicza wygłoszony z okazji nadania mu tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego 22 stycznia 1999 roku). – w: Gazeta Uniwersytecka UŚ, nr 9 (219), czerwiec 2014, s. 14.
[10] κοῦφον γὰρ χρῆμα ποιητής ἐστιν (…), καὶ οὐ πρότερον οἷός τε ποιεῖν πρὶν ἂν ἔνθεός τε γένηται καὶ ἔκφρων καὶ ὁ νοῦς μηκέτι ἐν αὐτῷ ἐνῇ. Zob. Πλάτωνος Ἴων, 534 B. – w: Platonis Dialogi secundum Thrasylli tetralogias dispositi, ex recognitione Caroli Friderici Hermanni. Lipsiae, in Aedibus B. G. Teubneri, 1885, vol. III, s. 427.
[11] διὰ ταῦτα δὲ ὁ θεὸς ἐξαιρούμενος τούτων τὸν νοῦν τούτοις χρῆται ὑπηρέταις (…), ἵνα ἡμεῖς οἱ ἀκούοντες εἰδῶμεν ὅτι οὐχ οὗτοί εἰσιν οἱ ταῦτα λέγοντες οὕτω πολλοῦ ἄξια, οἷς νοῦς μὴ πάρεστιν, ἀλλ᾽ ὁ θεὸς αὐτός ἐστιν ὁ λέγων, διὰ τούτων δὲ φθέγγεται πρὸς ἡμᾶς. Zob. ibid., 534 D, s. 428.
[12] Ohne eine (…) dunkle, aber mächtige Totalidee die allem technischen vorhergeht, kann kein poetisches Werk entstehen, und die Poesie, däucht mir, besteht eben darin, jenes Bewußtlose aussprechen und mittheilen zu können. Zob. Briefwechsel zwischen Schiller und Goethe. Stuttgart, Verlang der J. G. Cotta’sche Buchhandlung, 1881, s. 278.
[13] Was die Fragen betrifft die Ihr letzter Brief enthält, bin ich nicht allein Ihrer Meinung, sondern ich gehe noch weiter. Ich glaube daß alles was das Genie, als Genie thut, unbewußt geschehe. Zob. ibid., s. 280.
[14] If answerable style I can obtaine / Of my Celestial Patroness, who deignes / Her nightly visitation unimplor’d, / And dictates to me slumb’ring, or inspires / Easie my unpremeditated Verse. Zob. John Milton, The Paradise Lost, Book IX, 20-24. – w: Burton Raffel (Ed.). – The Annotated Milton. Complete English Poems. New York, Bantam Dell, 2008, s. 472.
[15] I have written this poem from immediate dictation, twelve or sometimes twenty or thirty lines at a time, without premeditation, and even against my will. Zob. The Letters of William Blake, together with a life by Frederick Tatham. London, Methuen & Co., 1906, s. 115-116.
[16] Poet always knows that what in the vernacular is called the voice of the Muse is, in reality, the dictate of the language; that it’s not that the language happens to be his instrument, but that he is language’s means toward the continuation of its existence. Zob. Joseph Brodsky. – Uncommon Visage: The Nobel Lecture. – w: On Grief and Reason: Essays. New York, Farrar Straus Giroux, 1995, s. 56.
[17] Zob. Иван Бодуэн де Куртенэ. – Некоторые общие замечания о языковедении и языке. – w: Журнал Министерства Народного Просвещения, т. CLIII, 1871, февраль, s. 279-316.
[18] однако более глубокия изследовашя заставляютъ въ немъ видеть живой организмъ, на развитие котораго весьма мало влияетъ сознание и воля человека. – zob. Николай Крушевский. – Заговоры какъ видъ русской народной поэзии. – w: Варшавския Университетския известия, 1876, nr 3, s. 15.
[19] Zob. Martin Heidegger. – Der Ursprung des Kunstwerkes. – w: Holzwege (Gesamtausgabe, I. Abteilung: Veröffentlichte Schriften 1914-1970, Bd. 5). Frankfurt am Main, Vittorio Klostermann, 1977, s. 1-74.
[20] Zob. tenże. – » … dichterisch wohnet der Mensch …«. – w: Vorträge und Aufsätze (Gesamtausgabe, I. Abteilung: Veröffentlichte Schriften 1914-1970, Bd. 7). Frankfurt am Main, Vittorio Klostermann, 2000, s. 189-208.
[21] Zob. Wystan Hugh Auden. – Squares and Oblongs. – w: Ruth Nanda Anshen (Ed.). – Language: an Enquiry into its Meaning and Function. Port Washington, N. Y./London, Kennikat Press, 1971, s. 174-178.
[22] Niektórzy lubią poezję: Niektórzy – czyli nie wszyscy. / Nawet nie większość wszystkich ale mniejszość. / Nie licząc szkół, gdzie się musi / i samych poetów, / będzie tych osób chyba dwie na tysiąc, zob. Wisława Szymborska. – dz. cyt., s. 462.
[23] Procento občanů ČSR, kteří přečtli třeba Nezvalovy verše, není velké. Pokud je přečtli a přijali, mimoděk budou poněkud jinak žertovat s přítelem, nadávat odpůrci, intonovat vzrušení, vyznávat a prožívat lásku, politizovat. I když je přečetli, ale otmítli, přece nezůstane beze změny jejich řeč a denní rituál. Budou dlouho pronásledováni fixní ideou: jen aby se v ničem nepodobali tomu Nezvalovi. Avšak odpor proti básním Nezvalovým je naprosto jiný psychologický stav, než je jejich neznalost. A od těchto obdivovatelů a zavrhovatelů Nezvalovy poezie budou se její motivy a intonace, její slova a vazby šířiti dál a dál a formovat řeč a celý habitus dokonce takových lidí, kteří vědí o Nezvalovi leda z denní kroniky v Političce. Zob. Roman Jakobson. – dz. cyt., s. 414-417 (równoległy tekst czeski i niemiecki).
[24] Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, / Cóż Ty większego mogłeś zrobić — Boże? Zob. Dzieła A. Mickiewicza. – Mikołów, nakładem i drukiem spółki wydawniczej K. Miarki, [b. r.], tom IV, s. 114.
[25] Poetry makes nothing happen. – Zob. Wystan Hugh Auden. – In Memory of W. B. Yeats. – w: Selected Poems, New Edition. New York, Wintage Books, 1979, s. 80-83.
[26] Mirosław Syniawa. – Cebulowŏ ksiynga umartych. Kotórz Mały, Silesia Progress, 2018, s. 75.
[27] Allen Ginsberg. – Howl and Other Poems. San Francisco, City Lights Books, 1956 (polskie wydanie: Skowyt i inne wiersze. Tłum. Grzegorz Musiał. Bydgoszcz, Pomorze, 1984).
[28] James Merrilll. – The Book of Efraim. – w: Divine Comedies. Oxford University Press, 1977, s. 45-136.
[29] im Munde wie modrige Pilze. Zob. Hugo von Hofmannsthal. – Der Brief. – w: Das Märchen der 672. Nacht und andere Erzählungen. Wien und Leipzig, Wiener Verlag, 1905, s. 108.
[30] Où sont les successeurs d’Octavio Paz, de René Char? Où sont encore les grands poètes? Ont-ils disparu ou bien leur voix est-elle devenue inaudible? En tout cas, changement immense dans notre Europe impensable jadis sans poètes. Mais si l’homme a perdu le besoin de poésie, s’apercevra-t-il de sa disparition? La fin, ce n’est pas une explosion apocalyptique. Peut-être n’y a-t-il rien de plus paisible que la fin. Zob. Milan Kundera. – L’art du roman. Paris, Gallimard, 1986, s. 57.