Mickiewicz a Holokaust: Alternatywno historyjo

Tomasz Kamusella
Uniwersytet St Andrews

Ôd połowy XIX stolecio Adam Mickiewicz (1798-1855) je pōmału zmiyniany we norodowy symbol ôd Polokōw i jejich kultury. Portrety ôd poety we szkołach, dynkmale a poezyjo ôd niego porzōnd sużyły polskimu norodowymu państwu założōnymu we 1918 roku. Mało dowo sie pozōr na fakt, iże Mickiewicz po prowdzie urodziōł sie we Ruskim Imperium. Toć, we 1795, trzi lata przed tym, jak sie narodziōł, Habsburgi, Prusy i Rusyjo wypucowały ôstatek Polsko-Litewskij Republiki z politycznyj karty Europy. Wieś ôd Mickiewicza, Zaosie (dzisio Завосьсе Zawosie we Białorusi), znodła sie we Rusyji. Wielgie Litewskie Ksiynstwo – downij jedna z dwōch tajli ôd Republiki – ôbstoło przi Ruskim Imperium do 1840 roku, kaj było za z wiynksza autōnōmiczno gubernia z polskōm godkōm ze sztatusym ôficjalnyj.

Tōż Mickiewicz mioł Wielgie Ksiynstwo za swoja ôjczyzna i durś identyfikowoł sie za jego ôbywatela, jak już permanyntnie ôpuściōł Ruskie Imperium we 1829 roku. Jego widzany poymat Pan Tadeusz (Pōn Tadeusz, 1834) ôtwiyro inwokacyjo do Litwy, a niy do Polski.

Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;

Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,

Kto cię stracił.

Litwo, Ôjczyzno moja! Jeżeś choby zdrowie;

Jak trza cie se wożyć, ino tyn sie przewiy,

Fto cie straciōł.

To je prawo zagodka do polskich szkolorzy, co muszōm czytać tyn wierszowany rōman we szkole powszechnyj, jak im je dwanoście. Urodziyli sie i chowali we polskim norodowym państwie, w kerym godka i norōd to je jedno, i w kerym wierzi sie, że polsko nacyjo tworzōm wszyskie użytkowniki polskij godki. I wiyncyj – wszyskie człōnki tak mianowanyj polskij nacyje majōm żyć we granicach swojigo norodowego, polskigo państwa. Bezto zdo sie tym szkolorzōm niylogiczne, iże Mickiewicz ôfyn ôbroł za swoja patria Litwy, a przi tymu pisoł po polsku – we godce, kero “prawnie przinoleży” dzisio do Polski, a niy do Litwy, w keryj za ôficjalno godka robi litewsko.

Ale Mickiewiczowo polityczno rzeczywistoś durś była klarownie niynorodowo. Etnolingwistyczno definicyjo polskigo norodu sformowała sie we ôstatnich 30-40 latach XIX stolecio, zrealizowała po 1918, a wiynkszoś miyszkańcōw Polski przijina jōm za “normalno” dopiyro po II światowyj wojnie. Litwa ôd poety to niy było nic inkszego, jak spōmniane Wielgie Litewskie Ksiynstwo. Niy ma to tyż moderno Litwa, bo terytorium Wielgigo Ksiynstwa rozciōngo sie dzisio na dwa norodowe państwa: Białoruś i Litwa. Litewskie norodowe państwo mianuje sie po litewsku Lietuva, a na Wielgie Ksiynstwo padało sie we wtynczos ôficjalnych godkach Polski i Rusyje Litwa a Литва Litva. Terozki ale te polskie i ruskie miana tykajōm sie tyż litewskigo norodowego państwa. Ino po białorusku ôstało sie te rozrōżniynie, tōż miano Літва Litva tyko sie Wielgigo Ksiynstwa, a Летува Lietuva – modernyj Litwy. Te drugie słowo – wiadōmo – ôddowo fōnetycznie miano Litwy w litewskij godce.

Ôstowmy ale terminologiczne pōmatlanie – nojwiynksze potajlowanie we Wielgim Ksiynstwie ze czasōw Mickiewicza niy szło podug godki, ino podug bogajstwa a religije. Elity skłodały sie z polsko-litewskij szlachty, kero była tyż uznano ôd Petersburga za człōnkōw multietnicznego stan szlacheckigo (szlachta downyj Republiki to było mało wiela ⅔ cołkij szlachty we cołkij Rusyji). Ańfachowy polsko-litewski szlachcic podug stereotypu musioł być rzimskim katolikiym a znać polsko i francusko godka. Krōm Żydōw, Ormianōw a Tatarōw, kierzi mieli swoje niyterytoriowe, etnoreligijne autōnōmije jeszcze za polsko-litewskigo państwa, wiynkszoś pozostałyj populacyje to były niywolne pańszczorze. Z wiynksza godali po słowiańsku (krōm terytoriōm modernyj Litwy) i byli katolikami, unitami (grekokatolikami), abo (coroz czyńścij) prawosławni. Pańszczorze niy byli za niywolnikōw, ale do 1861 roku byli prziwiōnzani do ziymi – włosności ôd ich panōw, szlachty. Pōn niy śmioł kupić abo sprzedać pańszczorza choby ruchomości (wtynczos niy byłoby rōżnicy miyndzy pańszczorzym a niywolnikiym), ale szlachta i bogate mieszczany mieli prawo kupować i sprzedować ziymia ze wsiami i pańszczorzami, co na nij byli. Ani spōlnoś religije, ani spōlnoś godki niy były za tela siylne, coby przewożyć rozdzioł majōntkowy, kery bōł nojważniejszy. Szlachta i pańszczorze przinoleżeli do dwōch blank inkszych socjopolitycznych światōw. Ruski szlachcic polsko-litewskigo pochodzynio mioł wiyncyj spōlnego ze swojimi ôdpowiednikami we Niymcach abo Brytanije, jak ze “swojimi” pańszczorzami.

Mickiewicz przinoleżoł do uprzywilejowanego szlacheckigo stanu. Byli z wiynksza prawosławne te pańszczorze w dziedziynie ôd jego familije, co godali po słowiańsku w dialektach, kere dzisio by my mianowali białoruskimi. Jego świat bōł multijynzykowy. Szlachta z Wielgigo Ksiynstwa godała i pisała po polsku, patrzyła znać francuski, pisała po łacinie i pōmału polepszała sie we ruskim, co zaczynoł robić za preferowano godka cołkij szlachty we Rusyji. Ruskie beamtry i administracyjo – po 1840 zaôbycz prawosławno szlachta – godali i pisali ino po rusku. Po cezurze 1840 roku polsko godka była wyrojmowano z ôficjanego użycio we Wielgim Ksiynstwie, zamiynionym na moc ańfachowych ruskich guberni. Żydy pisali po hebrajsku, a przi tymu godali w jidysz, a te z ideałami Haskali (Żydowskigo Ôświecynio), patrzyli tyż nauczyć sie po niymiecku. Ôrmiany pisali po ôrmiańsku, a godali we tureckim dialekcie kipczackij godki. Tatary pisali po arabsku, ale godali po słowiańsku.

Chocioż spōlno tradycyjo polsko-litewskigo państwa rozleciała sie na ôsobnie, norodowe tradycyje Armenije, Białorusi, Izraela, Łotwy, Litwy i Ukrainy, głōwno polsko narracyjo zowistnie fantuje ô Mickiewicza ino do polskij nacyje i polskij kultury. A Mickiewiczowi – ô ironijo! – żodyn roz niy podarziło sie ôdwiydzić dzisio nojważniejszych polskich miast: Warszawy abo Krakowa. Do niego te miasta były we przocielskim Krōlestwie Polskim, co leży ale za granicami jego włosnego kroju, Wielgigo Litewskigo Ksiynstwa. Przi swojich rajzach poeta krōtko ôdwiedziōł ino Poznań we Pruskim Krōlestwie. Jakby Mickiewicz sie przewiedzioł ô przyńściu swojij ôsoby i twōrczości na wyłōnczne posiedzicielstwo Polski i jeji nacyje, to by sie ale udziwiōł. Teroźnie te udziwiynie dzielōm Białorusy, co uwożajōm poety ze swojigo podug terytorium, a Litwiny, do kerych miano ôd Mickiewiczowyj ôjczyzny ze wiersza to je argumynt, iże jego poezyjo aby trocha przinoleży tyż do nich. Niy ino polsko godka zrobiyła z Mickiewicza znōnego na cołkim świecie kowola słōw.

A tyż Żydy prziznowajōm sie do poety, אדאם םיצקעוויטש, podug szkolnyj edycyje wierszōw ôd niego w przekładzie na jidysz ze 1955 roku, ôpublikowanyj na przileżytoś stu lot po jego śmierci do używanio ôd systymu szkolnego żydowskij myńszości we modyj kōmunistycznyj Polsce. Tyn systym zaczōn sie tracić we latach 60., jak wiynkszoś tych, co przeżyła Holokaust, wyjechała ze Polski, i blank umar przi etnicznych czystkach ôstatku żydowkij społeczności we 1968 roku. Do kōmunistyczno-norodowego regiyrōnku niy było ważne, iże te Żydy czuły sie człōnkami polskigo norodu. Wiynkszoś tyż niy praktykowała judaizmu, a ku tymu polsko kōnstytucyjo ôfyn zakazowała kożdyj dyskryminacyje skuli religije abo etniczności. We kōmunistycznyj Polsce żodyn ani niy myśloł ô zdegradowaniu wysokich kōmunistycznych beamtrōw skiż wiary jejich ôjcōw, kero mogła być katolicko, grekokatolicko abo prawosławno. Ale w przipadku Polokōw żydowskigo pochodzynio kulturowo pamiyńć ô judaiźmie i downo lojalnoś ôd nich familijōw do tyj religije robiły za argumynt, podug kerego niy śmieli sie stować “prawymi Polokami”. Tyn “argumynt” usprawiedliwioł coroz wiynksze wyłōnczanie Żydōw ze kōmunistycznyj Polski, a potym ich wygnanie.

Mickiewiczōw portret cmyntorzowy ôpublikowany we  פֿאָלקס שטימע Fołks Sztyme, cajtōngu z PRL wydowanym w jidysz. 26 November 1955 (Zdrzōdło: Wikimedia Commons, https://he.wikipedia.org/wiki/אדם_מיצקביץ%27#/media/קובץ:אדאם_מיצקעוויטש.JPG)

Z wiynksza utajōno antysymicko baza polskigo etnolingwistycznego nacjonalizmu wygrała, wesparto za II światowyj wojny niymeckimi prawami przeciw Żydōm i Holokaustym. Bez czas wojny i zaroz po nij do ańfachowego Poloka zaczło być “normalne”, iże tyn, co godo po polsku i sōm sie mo za Poloka, niy śmiy być “prawym Polokiym”, jak fto z jego familije – egal jak downo tymu – wyznowoł judaizm. Jedyn z nojważniejszych poetōw z miyndzy- i powojynnyj Polski, Julian Tuwim, przeżōł skuli tego, iże poradziōł wyjechać do USA bez Rumunijo i Brazylijo. Ukochany dziecinny poeta, Jan Brzechwa, ôstoł bez wojna we Warszawie, a jego życie uretowało bezwzajymne miyłowanie, skuli kerego ôszaloł. Brzechwa blank niy staroł sie ô swoje żywobycie – tak aże Niymce uznali, co ś niego niy może być Żyd. Polski Kafka – Bruno Schulz – niy mioł tela szczyńścio. Niymecki wojok zastrzylōł go na ulicy ze zowiści, iże jego kamrat mo do sia takigo talyntnygo żydowskigo artysty. Inacyj jak Schulz, kierego ôsprowki za kōministycznyj Polski były durkowane we antologijach, talyntno modo poetka Zuzanna Ginczka była aże do poczōntku XXI stolecio przepōmniano po swojij przedwczesnyj śmierci, jak jij było 27. W jeji przipadku “norodowo niypołnosprawnoś” – bycie za Żydōwka – spotyngowały jeszcze jeji wiyk i pōłć. To jeji polsko (i, toć!, katolicko) sōmsiadka wydała jōm Gestapo, coby erbnōńć w nagroda piniōndze.

Zuzanna Ginczanka
(Zdrzōdło: Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Zuzanna_Ginczanka.jpg)

Chocioż “prawe Poloki” rytualnie ôdciepli tych polskich pisorzy żydowskigo pochodzynio, pisma ôd nich to je zdrzyń polskij literatury XX stolecio. Ani antysymityzm polskigo nacjōnalizmu, ani norymberski ordōnek z Niymec niy poradziły wyrojmować tyj poezyje, prozy a dramatōw z noleżnego im placu. Podug norymberskigo ordōnku stykło mieć aby jednego żydowskigo ōupy abo ōumy (chocioż by byli po kōnwersyji na krześcijaństwo), coby być podyjzdrzanym ô zakozane żydostwo. Ôrdōnek tyn bōł sztryng używany w Niymcach – i to w Niymcach była możnoś administracyjnego ôdwołanio sie ôd niego. Jak sie zaczła wojna, do niymeckich administratorōw ôkupowanyj Polski i sowieckich krojōw żodyn ôrdōnek niy stoł we zocy. Niymce spuszczali sie na lokalne społeczności krześcijańskie, coby znojdowały Żydōw i przekazowały ich administracyji do ekterminacyje. We szwōngu rozkulanyj masziny śmierci Niymce niy mieli ani czasu ani kogo do badanio, jeźli jakie ôbskarżynia niy były fałeszne. Niy tak rzodko zgłoszynie sōmsiada za Żyda do niymieckij policyje było spusobym na wyrōwnanie starych rachōnkōw.

Regiyrōnkowy niymecki cajtōng Reichsgesetzblatt z ôbznojmiyniym norymberskigo ôrdōnku.
(Zdrzōdło: Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:RGBL_I_1935_S_1145.jpg)

Ale po jakimu matlać Mickiewicza i Holokaust? Niy umar ôn aby 90 lot przed tymi tragicznymi zdarzyniami? Toć, umar. Ale co jakby sie narodziōł jedne stolecie niyskorzij, we 1898 roku? Żōłby tak samo dugo – do 1955 roku – abo niy? Za jego życio podyjzdrzynie żydowskigo pochodzynio ôd matki mało kogo udziwiyło, ani tyż niy zawodzało ruskimu regiyrunkowi uznać szlachetnego sztatusu familije ôd poety. Dyskusyjo naôbkoło tego zapolyła sie dopiyro we XX stoleciu, jak już polskie norodowe państwo zrobiyło se z Mickiewicza nojwiynkszego polskigo poety. Dyskusyji doł szwōngu tajymny antysymityzm skryty w takij definicyji polskigo norodu, jako uznowajōm polskie etnoligwistyczne nacjōnalisty. Podug nij polski norōd to sōm wszyscy, co godajōm po polsku, ale bez polskojynzycznych Żydōw (ôsobōw, co abo wyznowajōm judaizm, abo kejś mieli jego wyznowcōw we familiji). “Prawe Poloki” – podug niymeckij nauki rasy (Rassenkunde) – chcieli “wypucować” poety ze wszyskich “ôbskarżyń” ô “żydowsko erbowizna”, coby bōł blank judenfrei (“bez żodnego żydostwa”). Po drugij strōnie ale przeciwniki ôd nich uwidzieli sie fajrować możnoś żydowskigo pochodzynio Mickiewicza za akuratne pokozanie wielowyznaniowego i wieloetnicznego charakteru społeczyństwa we downym Wielgim Litewskim Ksiynstwie.

Alternatywny Mickiewicz – co by mu było 41, jak Niymce zaatakowały Polska w 1939 roku – direkt by wlecioł pod norymbersko definicyjo Żyda. Stykły by fałszywstwa abo i wiedza ô żydowskim pochodzyniu jego matki. Siōngła by ônego niymiecko maszina śmierci – ôsobliwie skuli jego wogi do polskij kultury i intelektualnego życio. Niymce chcieli zmiynić wszyskich słowiōn we niywolnych robotnikōw, co pociōngło za sobōm likwidacyjo intelektualnych i administracyjnych elitōw słowiańskich krojōw. Mickiewicz na zicher by bōł zaklasyfikowany za człōnka polskij elity. Szanse, coby przeżōł, niy byłyby wielkie, jak wejrzeć na to, iże – z wiynksza – tak mało Polokōw katolickigo pochodzynio ôpowożało sie pōmogać Polokōm żydowskigo pochodzynio bez czas Holokaustu. Nojwiyncyj prawdopodobne je, iże Mickiewicza by zabili we lagrze śmierci w Ôświyncimiu we 1944 roku, jak bōł 46 lot stary. Po wojnie jego poezyja byłaby publikowano, ale skuli “cechy” swojij prawdopodobnyj żydowskości, żydowski Mickiewicz na zicher niy dostołby uwożanego placu na polskim norodowym panteonie, kery tradycyjnie noleży mu sie ôd połowy XIX stolecio.

Bōłby ino za “ważnego polskigo” poety ze “wōntpliwōm polskościōm”. “Prawe Poloki” robiyliby wszysko, coby wyciepać ksiōnżki ôd niego ze szkolnych programōw uczynio, jak to robiōm dzisio z przipadkami polskich pisorzy “żydowskigo pochodzynio” ze XX wieku, ô kerych my spōminali, a kerzi abo przeżyli Holokaust, abo ôstali jego ôfiarami. Tyn tryning z alternatywnyj historyje koże dać pozōr, jak fest definicyjo wielgości zoleży ôd kōntekstu socjopolitycznego czasu, bez kery żōł i pisoł pisorz. Woga etnolingwistycznego nacjōnalizmu we Polsce ze XX stolecio, co robi za głōwno ideologijo legitymizacyje i ôbstowanio państwa, jeszcze zwiynkszo ta arbitralnoś skuli tego, jak anachronicznie pokazuje niynorodowo przeszłoś Wielgigo Litewskigo Ksiynstwa choby “norodowo”, co “przinoleży” ino do polskigo norodu. Styknie ale ino nasztalować koła czasu na stolecie niyskorzij, coby “nojwiykszy polski poeta norodowy” zmiyniōł sie we gōniōnego Żyda, co sie “przeblyko” za Poloka. To, co do polskigo nacjōnalisty zdowo sie szpicōm literackigo gyniuszu w kōntekście XIX stolecio, sto lot niyskorzij stowo sie dowodym na “perfidno niypolskoś”. Dynamika antysymityzmu je niylogiczno, a przeca porzōnd stowo sie śmiertelno, jak moc ludzi durś wyznowo ta forma ksenofobije. Beztōż kożdy roz fajruje sie rocznice narodzin i śmierci ôd szlachcica Mickiewicza – a niy byłoby tego przi alternatywnym Mickiewiczu, Żydzie podug norymberskimu ôrdōnku. Ôto jeszcze jedna typowo ôsprowka ze “modernyj” Europy i Polski.

Czerwiyń 2019

Na ślōnski przełożōł Rafał Szyma