Marzana
Przed tym, jak prziszło dō nŏs Krześcijaństwo, mieli my swojã włŏsnõ mitologijõ, co była takŏ sama abo bliskŏ u wszyjskich Słowianōw. We tyj naszyj religiji bogini śmierci i życiŏ to była Marzana.
Miano ôd Marzany wyszło ôd praindoeuropejskij mŏwy, kaj kōncek *mer-, ôznaczoł umrzić. Ôd niego wziōnły sie take słowa jak mora, mŏrtwy, śmierć, umiyrać, angelske mortal abo niymiecke mördern.
Chociŏż we dziewiōntym stoleciu zaczło sie u nŏs rozchodzić Krześcijaństwo, to Marzana do dzisiej z nami je. Wszyjscy znōmy tradycyjõ topiyniŏ abo pŏlyniŏ Marzany, jak 21 marca cołkŏ wieś abo gmina idzie w tyn dziyń na procesyjõ ze marzankōm i wciepuje jã do wody.
Dzisiej ôna to dō nŏs je ino symbol zimy, ale tyn ôbrŏz je bardzo uproszczōny. Już we strzednich wiekach tyn ôbyczoj zmiyniōł sie we leki, radosny fajer, a ôryginalne znaczynie było dŏwno zapōmniane. Kedyś ôna była ważnōm boginiōm żywobyciŏ i śmierci i regyrowała cołkim naturalnym światym. Topiynie Marzany było rozumiane za symboliczne zejście bogini do podziymiŏ. Niykerzi badŏcze dŏwajōm pozōr na ôfiarnõ naturã tego rytuału. Podle nich Marzanã sie ôfiarowało, żeby udobruchać zimã.
Dŏwnij niy topiyło sie marzany 21 marca, ino we sztwŏrtõ niydzielã postu. Dopiyro ôd XX stoleciŏ ludzie trzimiōm sie tyj jednyj daty. Nojprzōd ino kobiyty i dziouchy szły topić marzanã, potym wziōnli tyż chodzić chopy i chopcy, czynsto ze swojōm wersyjōm marzany, to znaczy marzaniŏkym.
Idzie sie bez cołkõ wieś z marzankōm i gŏjikym, ôd chałpy do chałpy, i śpiywŏ ekstra na tã przileżytość.
Nasza marzaneczka rosła – jak sosna
Nasza marzaneczka w kōminie
Wyglōndŏ dziureczkōm na świnie
Nasza marzaneczka ô wodzi
Niy ciepejcie na niōm wy smrodzi
Nasza marzaneczka.
W Radziōnkowie sie śpiywało:
Do tego tu dōmu wstympujymy
sceściŏ zdrowiŏ winszujymy
Nas gŏjik zielōny pinknie ustrojōny
Na nasym gŏjicku malowane jajka
Co je malowała radziyńskŏ karcmarka
Nas gŏik zielōny piynknie ustrojōny
Na nasym gŏjicku zielōne stōnzecki
Co ich nawiesały radziyńske dziewecki.
A w Gerałtowicach:
Nasz gŏjik zielōny
Piyknie ustrojōny;
Przed tōm siyniōm
Sōm tu banie,
A tyn Hanys mŏ nogi
Jak sanie.
Nasz gŏjik zielōny
Piyknie ustrojōny;
Przed tōm siyniōm
Sōm tu tŏrki,
A tyn Gustlik
Wyszkrabuje gorki.
Nojlepij ô tyj tradycyji mogōm ôpowiedzieć nojstarsi, tōż piyrszŏ bydzie pani Maria ze Ścigowa kole Krapkowic, co we 1959 roku było jij 86 lŏt.
To zaś dwie niedziele, dwie czy trzi przed wielkanocōm marzaniŏ niedziela je, trzi to wiã, marzaniŏ, a poty palmowŏ. […] A my tukej poty tochmy śpiywały, tochmy chodziyły po wsi. Marzana wyglōndała tak jak dziywka i tak ustrojōnŏ w tych samych kłakach, fajnŏ. Zrobiōnŏ była: snopek ze sōmy, rantki, tukej take wrkoczki, zrobiōne, szykowne, wszycko jak nŏleży. A poty my śpiywały, to nōm musieli dać jajōw. Śpiywali: “Nasza marzana urosła jak sosna”, wdycki “Pudźma marzanko, pōjma dali, bo nŏs tu ludzie ôbmŏwiali”. To w każdyj chałpie inaczy śpiywały, te, co tam marzanka sie zwałŏ. Poty to jōm utopiyli. to jōm posebōczyli na kōńcu wsi, kłaki porozbiyrały, chtory dzieuchy dały, a tyn snopek, to wio, chopcy do rzyki wciepli i to już było po marzance. Co tam wiancyj znaczyło, to nie wiã.
Z mŏjikym tyż chodziyli. No to poty tyż jajca zbiyrali z tym mŏjikym. Tochmy, jŏ tyż umiała, my tyż umiały toty wystrzigać a naprawiać take fajne, take keła, take keła. A poty taki, taki kerz świyrkowy, taki fajny, zielōny. A poty dokeła wszandy nie było ino, ino take keło naprawiōne, take fajne.
Inkszŏ pani Maria, co była z Kolōnowskigo i we 1960 było jij 76 lŏt, padała:
No jŏ była dziołchōm i bōły take starsze dziywki, ustrojyły takõ marzankã ze słōmy: głowa, tu ôblyczynie fajne szyroke, choćby jakŏ pani tak. I wdajyły na takõ tyke, na takõ sztangã. A potyn tych dziołchōw, a potyn trzi jeszcze szły z tym: jedna szła z koszykym, co dostała tak jajca abo zbiyrali, a drugo… śpiewała, a trzecia niosła tã marzankã. A my dzieci mańsze, my dziołchy mańsze, tomy zaś szły przi tym. A ône śpiewały “nasza marzaneczka urosła jak sosna”. Potyn jak prziśli kole placu jakygo, tam wyszła ta ôna gospodyni: „jak zdrzadło, jak zdrzadłō” — tak wziyny śpiywać. Tōż szli tak, jak tu ta wieś jes dugŏ, niy, bo ôni tu szli. Tak tu kole kożdyj, kożdyj izby śpiewały (jŏch dzisiok już zapōmniała co), a kole kożdyj izby stanyły, iże ta kobiyta wyszła…
Ke to tam bōł kans tych śpiywek, ino to sie zapōmni. Już take życie.
No a potyn, jak już przeszły, tōż prziszły tukej kole mostu, my szli tak fōrt tukej, kaj taka, wiōm ôni, kaj ta rzyka. Kole tego mostu potyn ta marzanka szli utopić. To już poty plōsebōczyły całõ, a poty ta słōmã brali (to sie ludzie ô to prali, cōby gyńsi sie lōngły dobrze). Tōż wszystko ta marzanka była ôzebranŏ. Ino tyj śpiywki to jŏ nie umiã. Było fajnie wtedy, jak to tak śpiywały.
…A to z gŏjikōma tyż jak chodzili, to prziszeł do izby i z gŏjikuma za ôkno — to było piyrwyj wesołe życie. Taki gŏjiczek, take ciaćka rozmajite powieszane, a potym śpiywali „Nasz gŏjik zielōny piyknie ustrojōny”. Aha, to tam wszystko. A kans to tych piyśni, jyny kej to czowiek już stary, to zapōmnioł. Ale to, to bardzo było wesoło piyrwyj tak z tym.
A u Wŏs topi sie jeszcze marzankã?
Fotografijŏ na wiyrchu: Marzanka. Fot: Marta Malina Moraczewska / Wikimedia Commons
