Ligota Łabędzka: Koziborek

Aleksander Lubina
cykl: Ligota Łabędzka

Koziborek

Koziborek to wyjątkowe miejsce. Stoi sobie niczym pomnik czasów minionych między Pegeerem a Kozłówką, górując nad stawami i Kozłówką i dokumentuje początki rycerskiej wsi Ligota Łabędzka, dawniej Ellguth von Gröling i Ligota Kradziejowska.

Koziborek (Kozi borek)

Nad Koziborkiem, jak nad całą Ligotą Łabędzką, na 300 hektarach pól uprawnych ma powstać chińska fabryka akumulatorów. W tym celu urzędy gmin Gliwice (gmina miejska) i Rudziniec (gmina wiejska) zamierzają przeforsować zmiany w dokumencie zwanym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, tak aby wybudować fabrykę na stu hektarach.

Dla gminy Rudziniec obowiązuje dziś Studium z roku 2010, w którym czytamy:

Zachowany w pełni układ ruralistyczny dawnej wsi (Koziborek) w typie ulicówki. Układ przestrzenny d. (dawnego) folwarku (Elguth von Gröling) zatarty z powodu wyburzeń. Układ komunikacyjny dróg doprowadzających do folwarku czytelny. Pełna dominacja nowej zabudowy zachowującej charakter regionalny. Założenie dworskie, w skład którego niegdyś wchodziły obok dworu park i folwark, położone jest na wschód od wsi. Istniejący do niedawna dwór został zbudowany na miejscu wcześniejszego w 1850 r. Sylweta wsi eksponowana z kierunku południowego (z drogi prowadzącej w kierunku Brzezinki) stanowi istotny element krajobrazu kulturowego.

https://www.biuletyn.net/nt-bin/_private/rudziniec/5551.pdf

 

Na stronie Narodowego Instytut Dziedzictwa znalazłem definicje układu ruralistycznego:

 

„Otoczenie, w jakim funkcjonuje człowiek, stanowi ważny element jego życia i działalności. Harmonijny krajobraz, tradycje i zwyczaje to nie tylko ślady przeszłości, lecz także elementy kultury budujące poczucie tożsamości i więź z bliską sercu każdego człowieka „małą ojczyzną”. Bogactwo i różnorodność dziedzictwa kulturowego mogą w istotny sposób przyczynić się do rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, a tym samym do poprawy jakości życia jej mieszkańców.

Samorządy lokalne powinny zapewnić zrównoważony rozwój i ład przestrzenny obszarów oraz ochronę dziedzictwa kulturowego w powiązaniu z ochroną środowiska naturalnego. Zadania takie należy realizować przy współudziale właścicieli oraz użytkowników obiektów i obszarów zabytkowych, jak również mieszkańców gminy, a zasady takich działań powinny zostać określone m.in. w opracowaniach planistycznych sporządzanych przez samorząd gminny.

Co oznacza termin ruralistyka?

Słowo „ruralistyka” pochodzi od łacińskiego ruralis – wiejskość. Ruralistyka to nauka zajmująca się planowaniem przestrzennym wsi i terenów rolnych oraz badaniem historii powstawania i rozwoju wiejskich form osadniczych. Formułuje ona zasady odnoszące się do projektowania i kształtowania krajobrazu otwartego, przedmieść oraz otwartych terenów wypoczynkowych. Ze względu na przedmiot zainteresowania, ruralistyka dotyczy prawie 80% powierzchni naszego kraju.

Co to są historyczne układy ruralistyczne?

Historyczny układ ruralistyczny definiowany jest w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jako przestrzenne założenie wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg.

Układy te stanowią zatem element składowy krajobrazu kulturowego. Ustawa definiuje krajobraz kulturowy jako przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.

Jak chronić historyczne układy ruralistyczne w opracowaniach planistycznych sporządzanych przez jednostki samorządu terytorialnego

Zgodnie z przytoczoną wcześniej definicją historycznych układów ruralistycznych, składają się na nie zarówno elementy przyrodnicze (rzeźba terenu, wody powierzchniowe, roślinność), jak i wytwory cywilizacyjne człowieka (sposoby użytkowania ziemi, typy osadnictwa, inne elementy zagospodarowania przestrzeni, obszary kształtujące świadomość i tożsamość regionalną mieszkańców).

Historyczne układy ruralistyczne mogą być chronione poprzez wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, powołanie parku kulturowego lub ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, a także poprzez wpisanie obszaru w inne akty: decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego (o znaczeniu krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym), decyzję o warunkach zabudowy, decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzję o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Na ocenę wartości krajobrazu kulturowego wpływ mają jego cechy fizjonomiczne (cechy zewnętrzne, wygląd), będące wynikiem wykorzystania warunków naturalnych do stworzenia wartości kulturowych, jak również wiedza o społeczeństwie, które ten krajobraz stworzyło. Określenie wartości krajobrazu kulturowego, w tym historycznych układów ruralistycznych, powinno być przedmiotem studium ochrony wartości kulturowych gminy, sporządzanego jako materiał wyjściowy do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Rezultatem prac nad studium ochrony wartości kulturowych powinno być określenie elementów krajobrazu kulturowego, które należy chronić i zachować dla przyszłych pokoleń oraz określenie zasad i zakresu ich ochrony.

Prace studialne nad oceną i ochroną wartości kulturowych gminy, w części dotyczącej układów ruralistycznych, powinny obejmować m.in.:

– określenie zasobu i istniejących form ochrony,

– analizę i ocenę wartości zasobu oraz stanu zachowania (waloryzację),

– określenie (identyfikację) i ocenę zagrożeń dla zasobu,

– wnioski dotyczące ochrony krajobrazu i zabytków poprzez objęcie ich ustawowymi formami ochrony zabytków bądź ustanowienia w opracowaniach planistycznych stref ochrony konserwatorskiej.

 

Najpoważniejszymi zagrożeniami dla zachowania historycznych układów ruralistycznych są:

– wyludnianie wsi, opuszczanie siedlisk,

– urbanizacja,

– wymiana substancji budowlanej na inną, o innej funkcji, innych gabarytach i formie,

– wprowadzanie zabudowy wielorodzinnej i wielkogabarytowej (np. magazyny wysokiego składowania),

– zmiana charakteru użytkowania terenów rolnych i zabudowanych,

– likwidacja nieużytkowanych elementów zagospodarowania,

– likwidacja historycznych folwarków (części dawnych układów rezydencjonalnych),

– zmiana funkcji rolniczej i leśnej na nierolniczą i nieleśną,

– wyznaczanie nowych tras komunikacyjnych i linii przesyłowych.

Zagrożeniami przesądzającymi o nieskuteczności ochrony krajobrazu kulturowego wsi są także brak miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz niewystarczające zapisy w obowiązujących planach. Brak planu – podstawowego narzędzia ochrony wartości krajobrazu – powodować może chaos w zagospodarowywaniu przestrzeni gminy, nieodwracalne zmiany w układzie przestrzennym oraz prowadzić może do obniżenia atrakcyjności miejscowości i ich sąsiedztwa.”

(Narodowy Instytut Dziedzictwa)

Na stronie Komisji Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego znalazłem:

„Krajobraz kulturowy to postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka. To

ogół obiektów i cech fizycznych, obserwowalne wzrokowo wyrażenie kultury ludzkiej na powierzchni Ziemi, łączący elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego. Krajobraz kulturowy jest wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i nakładania zróżnicowanych elementów kulturowych różnego wieku na tę samą rzeźbę terenu. Przestrzeń przyrodnicza, która znajduje się w sferze oddziaływań człowieka przyjmuje formę kulturową, wyrażoną w postaci krajobrazu kulturowego. Krajobraz ten można rozumieć jako antropogenicznie ukształtowany fragment przestrzeni geograficznej, powstały w wyniku zespolenia oddziaływań środowiskowych i kulturowych, tworzących specyficzną strukturę, objawiającą się regionalną odrębnością, postrzeganą jako swoistą fizjonomię (Myga-Piątek, 2001, Nita, Myga-Piątek, 2006).

Zagrożenia krajobrazu kulturowego

Krajobraz kulturowy tworzy historycznie ukształtowany fragment przestrzeni geograficznej powstały w wyniku zespolenia oddziaływań środowiskowych i kulturowych, tworzących specyficzną strukturę, która objawia się regionalną odrębnością, a jego charakter (określony m.in. przez jego strukturę i funkcję) nie tworzy ostatecznego stadium, lecz reprezentuje chwilowy stan, podlegający zmianom w kolejnych epokach historycznych.

Czy Polskie realia narażają krajobraz kulturowy na utratę jakości?

Tak, tak, tak. Myślę, że zbędne rozpisywanie się w tym miejscu jest zbędne. Wszyscy wiemy jak jest. Kwestie ekonomiczne wymuszają na inwestorach konieczność oszczędzania na działaniach pro środowiskowych. Często też ze strony władz samorządowych pojawiają się naciski ,,szybkiego odwalenia roboty”, bo wchodzą w grę pilne potrzeby społeczno-gospodarcze, które są realizowane (niestety) kosztem walorów środowiska i unikatowych cech przestrzeni kulturowe. Wielkość inwestycji również naraża krajobraz na zniszczenia – mały sklepik na wsi nie wpływa na krajobraz tak jak lotnisko czy hipermarket (oczywistość). Brakuje ponadto naszemu społeczeństwu wiedzy o zagrożeniach środowiska i krajobrazu (chociaż ta kwestia od kilku lat zmienia się na lepsze).

Jakie są przyczyny niekorzystnych zmian w krajobrazie?

1. Najgorsze są zmiany bezpośrednie – bezpowrotne. Jest to po prostu fizyczne zniszczenie zasobów naturalnych i kulturowych, np. wyburzenie obiektu zabytkowego, zniszczenie wydmy czy doliny. Istotne jest, że łatwo przewidzieć skutki takiego działania – czy w XXI w. wpływa to jednak na uniknięcie strat?
2. Trochę jak bomba z opóźnionych zapłonem działają wszelkie zakłócenia funkcjonowania ekosystemów przyrodniczych, np. rozcięcia układów tworzących zespoły krajobrazowe. Bez wcześniejszych ekspertyz ciężko jest przewidzieć skutki takich działań.
3. Podobnie jest z działaniami prowadzącymi do zmian fizjonomii krajobrazu. Mowa tu np. o zniszczeniu układów kompozycyjnych, układów historycznych, intruzji nowych wielkogabarytowych obiektów w przestrzeni. Tutaj należy również wspomnieć o elementach typowych, wprowadzanych do krajobrazu, które prowadzą do zatracenia indywidualności przestrzeni. Chyba wszyscy znamy takie przykłady…
4. Rozrastającą się plagą jest lokowanie nowych niepożądanych elementów infrastruktury oraz wszczynanie negatywnych oddziaływań (np. hałas, spaliny).

Musimy pamiętać, że przekształcając krajobraz jednocześnie powinniśmy dbać o stosowaniu rozwiązań zgodnych ze strukturą asocjacji jednostek przestrzennych charakterystycznych dla danego regionu geograficznego. Niestety, w Polsce dominują krajobrazy kulturowe, które coraz częściej przekształcają się w krajobrazy zdewastowane…

  kulturowe (znajdują się pod wpływem intensywnej działalności człowieka. Obejmują przestrzeń historyczną zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Krajobrazy kulturowe wykazują zachwianą zdolność samoregulacji i wymagają ochrony),

  zdewastowane(powstały w wyniku procesów antropogenicznych, które ograniczyły w dużym stopniu wpływ zjawisk przyrodniczych na kształtowanie krajobrazu. Krajobrazy takie charakteryzują się silnym uprzemysłowienie i wysokim stopniem urbanizacji – brak w nich elementów naturalnych. Charakterystyczna jest również unifikacja formy oraz konieczność podjęcia działań rekultywacyjnych).””\

http://krajobraz.kulturowy.us.edu.pl/krajobraz.php

Jeśli fabryka stanie na granicy Ligoty łabędzkiej, to wieś zamieni się w swoistego rodzaju skansen zalewany wodą spływającą z terenu fabryki – to wielkie nieszczęście dla Koziborka, Pegeeru, ulicy Wiejskiej i Szkolnej.

Wieś umrze. Wielowiekowa rycerska wieś górnośląska  umrze. Umrze, zostanie zabita, zalana… Takie zamierzenie, któremu mam obowiązek się przeciwstawić na miarę sił. Potrzebuję  pomocy autorytetu, a więc przywołuję go:

Do przeżywania i chronienia  przyrody na wzór św. Jana Pawła II zachęcił papież Franciszek pielgrzymów polskich 16 września 2020 podczas audiencji generalnej.

– Serdecznie pozdrawiam Polaków. Dziś, gdy mówimy o kontemplacji stworzenia, przychodzą na myśl słowa św. Jana Pawła II: „Kontempluję piękno tej ziemi […]. Z wyjątkową mocą zdaje się przemawiać błękit nieba, zieleń lasów i pól, srebro jezior i rzek. […] A wszystko to świadczy o miłości Stwórcy, o ożywczej mocy jego Ducha i o odkupieniu, którego Syn dokonał dla człowieka i dla świata” (Zamość, 12.06.1999). Ten sposób przeżywania kontaktu z przyrodą niech będzie dla nas wszystkich źródłem zaangażowania na rzecz jej ochrony. Z serca wam błogosławię – powiedział Ojciec Święty, papież Franciszek, wspomagany przez świętego Franciszka z Asyżu, którego w roku 1979 Jan Paweł patronem ekologów i ekologii.

W Ligocie Łabędzkiej zamierza się zlikwidować boisko wiejskie, od dziesięcioleci służące wsi jako miejsce spotkań sportowych, dożynek, odpustów, boisko, przy którym stała remiza –plac darowany wsi przez właścicieli dominium łabędzkiego, czyli przez rodzinę Weltschków. Wokół tego miejska staną bloki. Co niszczy krajobraz kulturowy i obiera mieszkańcom wsi miejsce spotkań.

Nie mówiąc już o tym, że nie wiem, którędy mają iść w tym świecie zaplanowanym przez urzędników Gliwic i Rudzińca, procesja w święto Matki Boskiej Zielnej i procesja świętomarcińska  oraz wielkopiątkowa,