Kornel Sadowski: Juzaś haja bez wakacje

Wersja SZL:

Ȏbez wakacje bez Górny Ślōnsk przebiło się pora wydarzyń, kere poradziły zrobić we Altrajchu srogie larmo. Ȏbez Katowice przeloz Marsz Autonomie, pora dni późniyj bōł fajer ślōnkiyj fany i pora miast powiesiło na cestach zotomodre fany. Nale bōł to ino mały spacerek po poltońskim polu minowym, to co się późniyj porobiło trefiło ganc we środek polskiygo gulika narodowego. Chorzów zawiesiōł na sztandysamcie tabulki po ślōnsku! Je to po prōwdzie gańba i depolonizacjo – we tym Poloki som zgodne. Potym tajlujōm się na tych co ryczom, iże ślonski je to ino gwara polskiygo [co sprawio, że te drugie tabulki tyż som po polsku – i fertich] i tych kerzy poradzōm pomylić autonomia z separacjom a WV z volksdojczym.

Najsamwpierw poȏsprowiomy co to je konflikt? I we jakim stopniu jinne je forsztelowanie narodu bez Poloków, a bez Ślōnzoków? Czy do się godać o ślōnskiyj nacyje w czasach polskiyj haji?

Czym je konflikt? Prof. Chwedeńczuk szrajbuje ȏ dwóch zajtach konfliktu, z kerych mogymy wyróżnić „Wewnętrzny gdy skonfliktowane strony stoją na gruncie tej samej metodologii, a zarzucają sobie błędne jej stosowanie, a zewnętrzny gdy hołdują zupełnie różnym  metodologiom i zarzucają sobie niewydajność ich metodologii”.[1] Coby to zobrazować przikładem niech bydzie problem „powstań ślōnskich”, czy jak niekerzy godajom „wojny polsko-niemieckiyj o Śląsk” – konflikt je po prowdzie skuli inkszyj interpretacji geszichty tygo landu, ale opierajonc się na tyj samyj metodologie. Jedni pedzom o „najpiękniejszym zrywie narodu polskiego”[2] (je to wic, że tego żodyn nie śmioł dekomunizować) a drudzy, źe to niy było wszystko ino czorne i biołe.

Zaś zewnentrzny bydzie tukej problym ślōnskiyj nacyje. Problym nacyje wyniko ze tygo, że Nacyjo niy możno zmierzyć, je to richtig problem ganc subiektywny. Haje przekludzo to na jakiś inkszy metapoziom.

Polok bydzie godoł, iże Ślōnzok to Polok, a te kerzy godajom że som Ślōnzoki to niy ma Ślōnzoki ino volksdojcze. Nacyjo je zwionzano ze pochodzyniem, landym a kindersztubom. Do tego Ślōnzok się zgodzi, ale zarōz metodologia sprawi, iże Polok bydzie myślōł o nacyji ze swojyj zajty. – Bo we tym Weltkrigu dobra ze złem, po dwóch zajtach stały dyc dwie nacyje – Poloki po  dobryj zajcie i Niemcy po złyj. Jak Ślōnzok nie je Polokiym, ino Ślōnzokiym, to znaczy, że niy może być po dobryj zajcie. Czyli musi być niymcem. Dyć tak gryfnie je być Polokiym. Nacyjŏ kero tyla przeżyła geszichty! I konstytucjŏ piyrszo miała. I potop szwecki przetrzimała. I zabory przetrzimała. I jyj [tyj nacyji] ōpy przegrały we powstaniu warszawskim. Przegrały ale jak gryfnie. I zgodzi sie Polok, że Polok może być małopolanin, albo pomorzanin, abo i choby Ślonzok, ale nie zgodzi się coby boł Ślōnzok, bo wtedy je ȏn Niemiec, a to źle.

Do Ślōnzoków nacyjŏ tyż je zwiōnzano we pochodzyniem, familiōm, landem i kindersztubōm – i tukej mōmy te same wartości co Poloki. Ślōnzoków chca tyż sam potajlować na dwa. Autochtoni, kerzy majōm familie głymboko we ślōnskiyj ziemie i Tuseloki (słowo kere mi latoś podciepnął kamrat, morawiok).

Tuseloki – je to ogōł Ślōnzoków. Tuseloki to ludzie stond ino trocha inkszyj. Bo jich land majōm we zocy barzij eli ideje, kere jich niy dotyczōm. Je żeś tuselok bo mōsz przonie do tygo landu i niy ma to ważne czy byli Niemce, sōm Poloki. Je Ślōnsk. Je Hajmat i bōł. Abo se godej na tyn land jak chcesz ino bier i dbej. Je to konflikt natury zewnetrznyj na kerego wierchu je inksze spozieranie na kwestyje nacyji, a społeczyństwa.

Autochtoni, ta miyńszo grupa, we środku tuseloków, to ci kerzi poradzōm godać Polokami na tym samym placu – rajn tyj samyj metodologie, kero spajo Poloków jako nacyjŏ. Bo my mogemy pedzieć, że naszo konstytucyja była piyrszo, we 1562 roku [Zrzizeni zemie – a dokładniej Zržijzenij Zemské Knijžestwij Opolského a Ratiborského y giných Kraguow k nim p ijslussegijcých ]. I pedzieć wōm czamu się potop szwedzki skończōł na Czynstochowie? Bo tam sia  kończył atlrajch. I nie byli my pod zaborami. I eliś miōł Ślōnzoku ōpy w Wehrmachcie, to  jak idzie ȏ powstanie warszwskie, to ȏn powstanie wygrōł. To wszisko ze tuselockim podejściem wyȏnaczyło gorzki bild Ślōnzoków w ȏczach Poloków (niykerych, richtig, ino te kerzy poradzōm ze to spokōpić sami pokozujōm podejście bardzij pŏlsko-tuselockie). Czy  bild „slōnzakowców”, bo tak wolōm godać niykerzi . [co wykludzajōnc nowe słowa jeszcze barzij tajluje nasze grupy]

Mōcka Ślōnzoków [tych kerzi we spisie powszechnym we 2021 szrajbnyły ślōnsko nacyjŏ] je pŏlskimi patryjotami bo to się niy wykluczo. Haja zaś ȏbez swojōm czyńść tuselockom wykraczo poza wewnentrzny charakter konfliktu.

Jak idzie ȏ tym godać, wtoś się zapyto? Nōjlepiyj byłoby przyjōńć, iże ȏbie zajty niy bedōm spozierać się ino na swoje metodologie i pokożōm do sia trocha szacunku, co je podstawōm godki. Eli niy ma na to za późno.

My zaś miejmy szpas, iże urzyndy niy majōm gańba ze ślōnskiyj godki we przestrzeni miejskiyj, iże ślōnsko kultura niy mo gańba już od downa, iże ȏ geszchcie tego landu godo się jak nōjwiyncyj w przestrzeni medialnyj. I choby tam wierchu się juzaś coś pofyrtało to na pytanie „skąd jesteś?” my zowdy bedemy godać „my sōm stōnd”.

Pyrsk.

Wersja PL:

W te wakacje miało miejsce na Śląsku kilka wydarzeń, które echem odbiły się po całej Polsce, wywołując niemało kontrowersji.  W podobnym czasie przez Katowice przeszedł Marsz Autonomii, później było święto śląskiej flagi i kilka miast swoje przestrzenie miejskie ozdobiło żółto niebieskimi fanami. Było to tylko jak spacerek po polskim polu minowym. To co stało się później trafiło idealnie w środek bomby nacjonalistycznego szamba – Chorzów zdecydował się na śląskie tablice na urzędzie miasta! Skandal i depolonizacji – w tym większość Polaków jest zgodna. Potem już dzielą się podgrupy tych uważających, że język śląski jest tylko gwarą polskiego [co de facto implikuje, że te drugie tablice też są po polsku – co powinno zamknąć dyskusję] i tych, którzy autonomię mylą z separatyzmem, a WV z folksdojczem.

Na czym zatem polega konflikt? I w jakim stopniu inny jest sposób interpretacji narodowościowej między Ślązakami i Polakami? I czy da się rozmawiać o narodowości śląskiej w czasach napięcia narodowego w ówczesnej Polsce?

Czym zatem jest konflikt? Prof. Chwedeńczuk pisze o dwóch rodzajach konfliktu, z którymi możemy mieć do czynienia: „Wewnętrzny gdy skonfliktowane strony stoją na gruncie tej samej metodologii, a zarzucają sobie błędne jej stosowanie, a zewnętrzny gdy hołdują zupełnie różnym  metodologiom i zarzucają sobie niewydajność ich metodologii”.[3]

Dobrym przykładem konfliktu wewnętrznego w dyskusji o Śląsku jest niedawny spór o „powstania śląskie”, czy jak niektórzy historycy zaczęli mówić „wojnę polsko-niemiecką o Śląsk” – konflikt wynika z interpretowania historii i wydarzeń sprzed ponad 100 lat. Jedni wciąż będą mówić „najpiękniejszym zrywie narodu polskiego”[4] (Co przyznać trzeba jest ciekawym przykładem reliktu komunistycznego, który jakoś nie ulega dekomunizacji.). A drudzy, że sytuacja wcale nie była tak czarno-biała.

Zewnętrznym będzie w tej naszej śląskiej dyskusji kwestia narodowości śląskiej. Kwestia narodowości jest kwestią zupełnie niemierzalną, niemożliwą ocenie, więc skończenie subiektywną. Kłótnie o narodowość śląską przenoszą dyskusję na meta poziom.

Polacy będą uważać, że Ślązacy to Polacy, a ci którzy mówią że są Ślązakami to folksdojcze.  Narodowość jest powiązana z pochodzeniem, miejscem i wychowaniem. Ale zaraz metodologia narzuci sposób myślenia o narodzie, interpretowania narodowości ze swojej własnej perspektywy. W odwiecznej walce dobra ze złem na świecie po dwóch stronach barykady stały zawsze dwa narody – Polska po stronie dobra i Niemcy po stronie zła. Jeżeli Ślązak nie jest Polakiem, tylko Ślązakiem, to znaczy, że wypisuje się tym samym z bycia po stronie dobra, więc musi być z Niemcami. A przecież tak pięknie być Polakiem. Naród który tyle przeżył. I konstytucję pierwszą miał! I potop szwedzki przetrzymał! I zabory przetrwał! I ich przodkowie przegrali (ale jak pięknie) w powstaniu warszawskim. I zgodzi się Polak, że Polak może być Małopolaninem, albo Pomorzaninem, albo nawet Ślązakiem, ale nie zgodzi się, aby taki Ślązak Ślązakiem był, bo wtedy to musi być Niemiec – a to źle.

Dla Ślązaków zaś narodowość również jest powiązana z pochodzeniem, miejscem                 i wychowaniem. I w zasadzie na tym kończymy kwestie, co do których grupy te się zgodzą. Ślązaków tutaj również chce podzielić na dwie grupy – autochtoniczną, których korzenie rodziny sięgają głęboko w śląską ziemię i na „tuseloków” [poznałem to słowo od znajomego Morawianina, i bardzo mi się spodobało, na polski to byłby „tutejszy”].

Zaczniemy od tuseloków –  składają się oni na ogół Ślązaków. Tuseloki, czyli tutejsi ale trochę inaczej. Bo przywiązanie do miejsca przedkładają nieco ponad idee, które nigdy ich nie dotyczyły. Jesteś tuselok bo kochasz to miejsce i w sumie nie ważne, że byli Niemcy, som Poloki. Jest śląsk, hajmat, albo sobie mów jak chcesz, ale weź to i dbaj. Tworzy to oczywisty konflikt zewnętrzny, polegający na innej interpretacji zarówno narodowości,  jak i przynależności społecznej.

Grupa autochtoniczna Ślązaków zaś to jest ta mniejsza, wewnątrz Tuselockiej, mogąca niejako dyskutować z Polakami w sferze tej samej metodologii, która spaja polaków jako naród. Otóż  naród śląski może śmiało przyjąć, że jego konstytucja była wcześniej, już z 1562. [Zrzizeni zemie – a dokładniej Zržijzenij Zemské Knijžestwij Opolského a Ratiborského y giných Kraguow k nim p ijslussegijcých ] I wiecie czemu się potop szwedzki skończył na Częstochowie? Bo akurat tam się wtedy polska kończyła. No i Ślązacy nie byli pod zaborami. I jak miałeś Ślązaku pradziadka urodzonego na Śląsku i wcielonego do Wehrmachtu, to jak idzie o powstanie warszawskie – to  twój dziadek akurat powstanie wygrał. To wszystko połączone z podejście zupełnie tuselockim powoduje oczywistą niechęć Polaka względem Ślązaka, czy jak wolą określać „ślązakowaca” [co wymyślając dosłownie inne słowa na określenie swoich nawzajem grup społecznych, jeszcze bardziej podziały pogłębia.]

A przecież stanowcza większość Ślązaków [osób, które w spisie powszechnym w roku 2021 zaznaczyły narodowość śląską] jest polskimi patriotami, bo przecież jedno drugiego nie wyklucza. Konflikt jednak przez swoją część tuselockom wykracza poza konflikt wewnętrzny, Bo o ile możemy się kłócić o to, czy Zrzileni możemy nazywać konstytucją, o tyle tuselokowanie jest poza ujęciem metodologicznym strony polskiej tego konfliktu.

Jak zatem należy rozmawiać? Najłatwiej byłoby przyjąć, że obie strony konfliktu nie będą zacietrzewione tylko na swoją metodologię, ale chyba na wymaganie wzajemnego szacunku, który jest podstawą merytorycznej dyskusji, jest już za późno. Pozostaje się cieszyć (oby nie tylko chwilowo), że Urzędy miast przestają wstydzić się śląska w przestrzeni miejskiej, że śląska kultura nie wstydzi się Śląska od dawna, że o historii tego regionu mówi się coraz więcej w przestrzeni medialnej (bo  Śląsk na to zasłużył) i że nawet jeśli tam na górze się wiele zmieni, to my zawsze na pytanie „stąd jesteś?” odpowiemy przecież „my sōm stōnd”.

[1]    B. Chwedeńczuk, Na glinianych Nogach, Katowice 2025, s. 32

[2]    Encyklopedia Powstań Śląskich: Instytut Śląski w Opolu, 1982, s. 5

[3]    B. Chwedeńczuk, Na glinianych Nogach, Katowice 2025, s. 32

[4]    Encyklopedia Powstań Śląskich: Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 5

 

Kornel Sadowski – śląski aktor i pisarz, na co dzień związany z Teatrem Miejskim w Gliwicach. Absolwent Akademii sztuk teatralnych we Wrocławiu. Autor tekstów teatralnych. Laureat nagrody i kilku wyróżnień podczas konkursów na jednoaktówkę po śląsku.