Historyjŏ w 1000 słōw: Dzieje Chałupek do 1918 r.

Myślałeś, że tylko Cieszyn jest tą górnośląską miejscowością, która została podzielona granicą? Ponad półtorej wieku wcześniej przydarzyło się to już innej górnośląskiej miejscowości! Znasz tylko jeden Annaberg na Górnym Śląsku? Dowiedz się o drugim!

Historyjŏ w 1000 słōw: Dzieje Chałupek do 1918 r.

Górnośląska wieś Chałupki, leży na północnych obrzeżach Kotliny Ostrawskiej, nad rzeką Odrą, na granicy z Republiką Czeską. Administracyjnie wchodzi w skład Gminy Krzyżanowice, Powiatu Raciborskiego i Województwa Śląskiego.

Chałupki wzięły swój początek od grodu nazywanego Barutswerde. Strzegł on południowych rubieży księstwa raciborskiego oraz miejscowej przeprawy przez Odrę. Jego nazwa w tłumaczeniu brzmi: „Wyspa Baruta”, a nawiązuje do imienia jego właściciela, a być może i założyciela, oraz do podmokłego terenu, którym płynęły liczne odnogi rzeki, tworzące ostrowy czyli wyspy. Pierwsza wzmianka o istnieniu grodu pochodzi z dokumentu z 6. stycznia 1372 r. Na podstawie jego treści, istnienie Barutswerde możemy przesunąć na czas rządów księcia raciborskiego Leszka (1306-1336). Przypuszczalnie jednak, gród wznosił się już nawet w XIII w.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Przeprawa promowa z widokiem na Annaberg z bogumińskiej pocztówki nadanej w 1898 r.

Od momentu swego powstania, gród a następnie zamek związany był z leżącą na przeciwległym brzegu rzeki miejscowością Bogumin (Oderberg), która pierwszy raz wzmiankowana została w roku 1256 lub 1262. Osada wyrosła wokół zamku i folwarku na terenie dzisiejszych Chałupek tworzyła następnie północne przedmieście Bogumina, zwane raciborskim. Miejscowy zamek zaczęto nazywać z czasem bogumińskim (Schloss Oderberg).

Przyjmuje się, że gród został założony przez członków rodu Baruth – Zygfryda, Wernera lub Paszka. Na początku XV w., Bogumin wraz z zamkiem znalazły się pod zwierzchnictwem księcia raciborskiego Jana II. Żelaznego. Miasto i zamek przechodziły następnie z rąk do rąk. Posiadali je: rodzina Tworkowskich z Krawarza, ród Bielików z Kornic, Jan Jičínský z morawskiego rodu Tovačovských z Cimburka, bracia Jan i Stefan z Wierzbnej, starosta górnośląski Sobek Bielik z Kornic, po czym w końcu XV w. znalazły się w rękach księcia raciborskiego Jana V. Jeden z następnych książąt raciborskich, Walentyn Garbaty, z powodu kłopotów finansowych sprzedał w 1521 r. zamek i miasto Bogumin księciu opolskiemu, Janowi II. Dobremu. Ten ostatni, już w 1523 r. sprzedał dobra Jerzemu Pobożnemu, margrabiemu Ansbach. Tym samym znalazły się one w rękach rodu Hohenzollernów na okres prawie 100. lat. W czasie rządów Jerzego Pobożnego powstał drewniany most na Odrze, o którym pierwsza znana wzmianka pochodzi z 8. sierpnia 1533 r. W 1603 r. zmarł następca Jerzego Pobożnego – Jerzy Fryderyk. Majątek, zgodnie z wolą zmarłego trafił w ręce jego dalszego krewnego, elektora brandenburskiego Joachima Fryderyka Hohenzollerna. Przeciwny był temu jednak cesarz, wskutek czego doszło do sporów i procesów sądowych o majątek zmarłego. Joachim Fryderyk przekazał w 1607 r. dobra swojemu drugiemu synowi, Janowi Jerzemu, księciu karniowskiemu. Habsburgowie przejęli sporne dobra dopiero siłą i to dopiero z początkiem wojny 30. letniej, ponieważ książę karniowski znajdował się w szeregach ich przeciwników. Majątek bogumiński szybko trafił w nowe ręce. W 1623 r. objął go wiedeński kupiec i bankier Łazarz I Starszy Henckel (von Donnersmarck). Bogumińska gałąź tego rodu uczyniła z miejscowego zamku jedną ze swoich siedzib i przebudowałą go stylu pałacowym w 1682 r. W 1697 r. dobra bogumińskie uzyskały status Mniejszego Państwa Stanowego. W XVIII w. znacząco pogorszyła się sytuacja finansowa rodziny, przez co na majątki bogumińskie nałożono komisarza państwowego. O rodzinie panowała opinia: „Poczciwi i pobożni, ale żadni gospodarze”.

Dej pozōr tyż:  Gdzie szumi Opawa… cz. 2
Przeprawa promowa z widokiem na Oderberg – pałac należący wówczas do Rotszyldów – gospoda Wilhelma Grünbergera na pocztówce z Annabergu nadanej w 1898 r

Przełomowe skutki dla rozwoju Chałupek przyniosła I. wojna śląska. Po jej zakończeniu w 1742 r. Śląsk podzielono pomiędzy Austrię a Prusy, a granicą na miejscowym biegu Odry oddzielono bogumiński zamek od miasta. Wydarzenie to pchnęło północne przedmieście Bogumina na samodzielną drogę rozwoju. Przyjęła się też dla niego nowa nazwa: Pruski Bogumin. Stosowanie nazwy Schloß Oderberg ograniczyło się stopniowo do samego zamku. Na przełomie XVII/XVIII w. wśród miejscowych nazw topograficznych pojawia się nazwa Annaberg. Określano tak stojące na wzniesieniu nieopodal zamku domy dla służby folwarczno-zamkowej, ufundowane najprawdopodobniej przez hrabinę Annę Henckel von Donnersmarck. W 1823 r. teren ten został wydzielony z dóbr zamkowych i funkcjonował odtąd pod nazwą Annaberg jako samodzielna wieś. Obecna nazwa miejscowości – Chałupki, pojawia się w źródłach pod koniec XIX w. w okolicznej prasie narodowo-polskiej (Nowiny Raciborskie), jednak nazwa ta nie była wówczas raczej zbyt popularna, gdyż spotyka się ją w źródłach rzadko. Dopiero w 1913 r. nazwa Chalupki pojawia się na niemieckiej mapie topograficznej, co może świadczyć o spopularyzowaniu się tej nazwy wśród mieszkańców, lecz występuje tam na oznaczenie tylko tej części miejscowości, określanej dziś jako Stare Chałupki, czyli miejsca gdzie postawiono ufundowane przez hrabinę Annę chałupy.

Pamiątkowa pocztówka z dnia otwarcia Mostu Jubileuszowego Cesarza Franciszka Józefa pomiędzy Annabergiem a Oderbergiem nadana w 1899 r.

Po śmierci ostatniego bogumińskiego Donnersmarcka w 1803 r., Pruski Bogumin znalazł się w rękach księcia Karola Lichnowskiego. Ten jednak, już w 1813 r., sprzedał bogumiński zamek wraz z folwarkiem, a nabywcą został Benjamin Jeremiasz Förster. Już w 1817 r. dobra te kupił baron Józef Adam Gruttschreiber, który szybko pozbył się nowego zakupu. Pod koniec 1818 r. dobra nabył Józef Maksymilian Dittrich, po którego śmierci w 1836 r. przejął je jego syn Edward. Młody Dittrich sprzedał miejscowe dobra w 1844 r. posiadaczowi sąsiedniego państwa szylerzowickiego, którym był baron Franciszek Hubert Stücker von Wayerhof. Ten nie na długo był w posiadaniu bogumińskiego zamku i Annabergu, gdyż w 1846 r., sprzedał swe okoliczne posiadłości wiedeńskiemu finansiście, Salomonowi Mayerowi von Rothschild.

Dej pozōr tyż:  Bez mgła, bez pamiyńć. Ô “Silesiusie” ôd Hynryka Wańka
Gospoda Hartmanna – pałac należący wówczas do Rotszyldów – widok na Most przez Odrę z widokiem na Stary Bogumin na pocztówce z Annabergu nadanej w 1909 r.

Wiek XIX to dla Annabergu czas znaczącego rozwoju. Najważniejszą inwestycją na terenie wsi było ulokowanie w niej granicznej stacji kolejowej w 1847 r. Od tego czasu miejscowość zyskała na znaczeniu, stała się miejscem różnych inwestycji gospodarczych (np. cukrownia, gorzelnia, cegielnia, składy towarów) a liczba jej ludności zauważalnie wzrosła (ze 164. w 1843 r., przez 328. w 1855 r., do 558. w r. 1871). Taki wzrost przyczynił się do powstania we wsi szkoły, w 1878 r. Wcześniej korzystano ze szkół w sąsiednich: Zabełkowie i Boguminie. Powiązań z zagranicznym, austriackim Boguminem było ze względu na niewielką odległość więcej, przykładowo: korzystano ze starobogumińskiego kościoła i znajdowano pracę w prężnie rozwijającym się nowobogumińskim przemyśle. Skala wzajemnych kontaktów znalazła odzwierciedlenie w wybudowaniu po długich staraniach na Odrze Mostu Jubileuszowego Cesarza Franciszka Józefa w 1899 r. Do tego czasu, korzystano z przeprawy promowej, która wcześniej, w 1838 r. zastąpiła zrujnowany most.

Dawna cukrowna czyli Fabryka Rotszyldów oraz dworzec kolejowy Annaberg OS na pocztówce z Annabergu nadanej w 1915 r.

Chałupki były w omawianym okresie nietypową miejscowością w rolniczym Kreis Ratibor. Do 1823 r. tworzyły bowiem osadę folwarczną. Po wydzieleniu z niej wsi była to jedna z kilku raptem wsi w powiecie raciborskim, nie mających charakteru rolniczego. Była to natomiast wieś chałupników, pracowników najemnych oraz samodzielnych rzemieślników, handlarzy i urzędników. Nigdy nie występowały w niej gospodarstwa siedlaków, utrzymujące się tylko z rolnictwa.

Most graniczny pomiędzy Prusami a Austro-Węgrami z widokiem na Annaberg na bogumińskiej pocztówce nadanej w 1915 r.

Kamil Kotas – historyk, regionalista, autonomista związany z Chałupkami w powiecie raciborskim. Prowadzi na Facebook-u stronę @ChalupkiAnnaberg. Jego praca magisterska „Dzieje Chałupek 1742-1918”, obroniona na Uniwersytecie Wrocławskim, zdobyła Nagrodę im. Jana i Wojciecha Wawrzynków za najlepszą pracę magisterską poświęconą problematyce śląskiej za rok 2013. Obecnie w wolnych chwilach pracuje nad historią Chałupek od 1918 r. oraz nad innymi lokalno-historycznymi tematami.

Dej pozōr tyż:  Bułgarskie reżyserki uczą, jak przestać zamiatać sprawy pod dywan

Społym budujymy nowo ślōnsko kultura. Je żeś z nami? Spōmōż Wachtyrza

Ôstŏw ôdpowiydź

Twoja adresa email niy bydzie ôpublikowanŏ. Wymŏgane pola sōm ôznŏczōne *

Jakeście sam sōm, to mōmy małõ prośbã. Budujymy plac, co mŏ reszpekt do Ślōnska, naszyj mŏwy i naszyj kultury. Chcymy nim prōmować to niymaterialne bogajstwo nŏs i naszyj ziymie, ale to biere czas i siyły.

Mōgliby my zawrzić artykuły i dŏwać płatny dostymp, ale kultura powinna być darmowŏ do wszyjskich. Wierzymy w to, iże nasze wejzdrzynie może być tyż Waszym wejzdrzyniym i niy chcymy kŏzać Wōm za to płacić.

Ale mōgymy poprosić. Wachtyrz je za darmo, ale jak podobajōm Wōm sie nasze teksty, jak chcecie, żeby było ich wiyncyj i wiyncyj, to pōmyślcie ô finansowym spōmożyniu serwisu. Z Waszōm pōmocōm bydymy mōgli bez przikłŏd:

  • pisać wiyncyj tekstōw
  • ôbsztalować teksty u autorōw
  • rychtować relacyje ze zdarzyń w terynie
  • kupić profesjōnalny sprzynt do nagrowaniŏ wideo

Piyńć złotych, dziesiyńć abo piyńćdziesiōnt, to je jedno. Bydymy tak samo wdziynczni za spiyranie naszego serwisu. Nawet nojmyńszŏ kwota pōmoże, a dyć przekŏzanie jij to ino chwila. Dziynkujymy.

Spōmōż Wachtyrza