“Do Ciymnyj Wieży pōn Roland przibywŏ”
Kożdy, co rŏd czytŏ ksiōnżki ôd Stephena Kinga, znŏ isto rewolwerowca Rolanda i cykl „The Dark Tower”. Tekst tyn niy je ale ô ksiōnżkach Kinga, a ô wierszu, bez kerego niy było by Kingowego cyklu, wierszu „Childe Roland to the Dark Tower came” Roberta Browninga.
Tak sie skłŏdŏ, że prawie na d zisioj przipadŏ 130 rocznica śmierci Browninga, kery umar 12 grudnia 1889 roku w pałacu Rezzonico w Wynecyji. Choć życie ôd niego nie wylazło za rōmy XIX stoleciŏ (urodziōł sie 7 mŏja 1812 roku w Camberwell, kere leży terŏz w granicach Lōndynu), kōndmany ôd literatury bezma jednym głosym padajōm, że znaczynie tego, co pisoł, wyłazi daleko za jego stolecie i miało festelny wpływ na rewolucyjne zmiany w literaturze XX stoleciŏ. To ôn piyrszy na grōńcie jynzyka angelskego chcioł sie dobrać do – jak by to pedzioł T. S. Eliot – „gołych kości” poezyje, dlŏ procesu tworzyniŏ wiersza szukoł analogije w rzeźbiyniu i malowaniu (kaj barzij rachuje sie kōnszt jako taki, aniżeli przekazowanŏ treść), używoł wierszy jak larw, za kerymi chowoł swojã włosnõ gymbã, ze składni, rytmōw i metaforyki chcioł tworzić struktury, co – tak jak muzyka – poradziyły by wyrazić absztrakcyjne ymocyje, a Oscar Wilde pisoł ô nim: „to niy skirz myśli wpadoł w zachwycynie, a skirz procesōw, w kerych myśl mŏ swōj udzioł. Niy przoł tymu, co robi maszyna – przoł samyj maszynie”. Krōtko: Browning czynsto zdŏ sie być poetōm z XX stoleciŏ, kerymu prziszło żyć i pisać w epoce wichtoriańskij.
Wiersze Browninga zainszpirowały niy jyno Stephena Kinga. Ô wpływie poymatu „Sordello” na poezyjõ Ezry Pounda kōndmany napisali już pŏrã ksiōnżek, a japōński pisŏrz Akutagawa Ryunosuke przeniōs wielopōnktowõ narracyjõ z poetyckego rōmanu „Piestrzyń i ksiynga” Browninga do swojyj rozprŏwki „藪の中” (Yabu no naka, W gynstwinie). Ôparty na tyj rozprŏwce film „Rashomon” Akiry Kurosawy dostoł w roku 1952 Oscara dlŏ nojlepszego filmu niyanglojynzycznego.
Sōm Browning, jak kożdy poeta, tyż czyrpoł pōmysły z roztōmajtych zdrzōdeł. Tytuł i ôstatni rzōndek wiersza „Childe Roland to the Dark Tower came” pochodzōm z Szekspirowego „Krōla Leara”, kaj w scynie sztwŏrtyj trzeciego aktu Edgar śpiywŏ:
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Child Rowland to the dark tower came,
His word was still, – Fie, foh, and fum,
I smell the blood of a British man.
(Do Ciymnyj Wieży pōn Roland przibywŏ,
Na wargach słowa mŏ: „Fe, fu i fuj,
Czujã brytyjskõ krew sam, jako żywo”).
Ôkrōm „Krōla Leara” wiersz tyn wziōn sie tyż pōnoć m. in. z lektury „A Treatise on the Art of Painting, in All its Branches” Gérarda de Lairesse’a, podobizny kōnia na gobelinie, kery wisioł u Browninga w salōnie, i ze spōmniyniō jakegoś zōmku wele Carrary (mōg to być zōmek Malaspina w Fosdinovo na pōłnocny-zachōd ôd Carrary).
Tumacze rzŏdko bierōm na warsztat poezyjõ Browninga, isto skuli tego, że i sami Anglosasi niyrŏz majōm utrŏpã z jeji spokopiyniym. Je to tymat mocki anegdot, z kerych nojwiyncyj gŏdŏ ô poymacie „Sordello”. Alfred Tennyson (1809-1892), jak już go przeczytoł, to pedzioł, że z cołkego poymatu spokopiōł jyno piyrszy i ôstatni rzōndek, a kożdy ś nich bōł cygaństwym. Znany krytyk Richard Hengist Horne (1802-1884) pisoł, że to sōm „nowoczesne hieroglify, kere trza by wyrzezać w kamieniu na użytek szkōł i uczelni. Profesorzi ôd poezyje winni ś nich ôdcyfrowować i kōmyntować po pŏrã rzōndkōw kożde rano przed śniŏdaniym, a modzi sztudyńci winni sie ich uczyć na spamiyńć”. Thomas Carlyle (1795-1881) napisoł pōnoć do Browninga, że jego baba (rŏd sie zasłōnioł swojōm babōm, coby niy wylyź samymu na ciućmŏka), co przeczytała cołkõ ksiōnżkã ôd poczōntku do kōńca, chciała by wiedzieć, jeźli „Sordello” to je poymat ô czowieku, ô mieście abo ô ksiōnżce. Douglasowi Williamowi Jerroldowi (1803-1857), kery wziōn sie za czytanie „Sordella” jak prawie leżoł niymocny w łōżku, zdało sie, iże straciōł rozum, bo czytoł i czytoł, i nic niy poradziōł spokopić. George William Curtis (1824-1892) napisoł w „Harper’s Magazine”, że „»Sordello« to poymat Browninga, kery akuratnie ôdpowiadŏ definicyji metafizyki – kej czytŏcz niy wiy, co pisŏrz mioł na myśli, a pisŏrz niy wiy, co sōm mioł na myśli, to je to metafizyka”.
„Do Ciymnyj Wieży pōn Roland przibywŏ” to wiersz moc krōtszy ôd „Sordella” (mŏ jyno 204 rzōndki, kej „Sordello” mŏ ich 5982), dyć je tak samo niyjasny, skirz czego doczekoł sie roztōmajtych interpretacyj. Podug samego Browninga bōł napisany 2 stycznia 1852 roku w Paryżu. „Kobiyty i rōże” Browning napisoł dziyń pryndzyj, a „Miyłość postrzōd ruin” dziyń niyskorzij, bo na kōniec roku 1851 ôbiecoł se pisać na bezrok jedyn wiersz kożdego dnia. Jak sie go w roku 1887 pytali ô znaczynie tego wiersza, to pedzioł, że wiersz tyn prziszoł ku niymu blank choćby śnik, kery musi być zapisany. Po latach bōł mu dalij rŏd, dyć niy mioł anōngu, co ôn tak richtig znaczy, tak samo jak go niy mioł, kej tyn wiersz pisoł.
Jedzine znane mi tumaczynie wiersza Browninga na polski – tumaczynie „Sir Roland pod Mroczną Wieżą stanął” Juliusza Żuławskego (durkowane w: Robert Browning, Poezje Wybrane, PIW, Warszawa 1969, s. 64-71; Poeci języka angielskiego, tom II, PIW, Warszawa 1971, s. 515-522) – mŏ tyn niydostatek, że je tumaczyniym bez rymōw, ku tymu pisanym wolnym wersym. Piyrszŏ strofa, kaj, tak samo jak i całym wierszu, mōmy w ôryginalnym tekście układ rymōw ABBAAB:
My first thought was, he lied in every word,
That hoary cripple, with malicious eye
Askance to watch the working of his lie
On mine, and mouth scarce able to afford
Suppression of the glee, that purs’d and scor’d
Its edge, at one more victim gain’d thereby.
w tumaczyniu Żuławskego wyglōndŏ tak:
Pomyślałem zrazu, że kłamie każdym słowem
Ów chromy dziadyga ze swym złośliwym okiem,
Którym zerkał z boku, jak łgarstwo na mnie działa,
I z tą swoją gębą, co ledwo mogła powstrzymać
Bliski już wybuchu napór rozradowania
Na widok nowej ofiary pochwyconej w sidła.
Niżyj dŏwōm piyrsze – mi sie zdŏ – ślōnske tumaczynie Browningowego wiersza, w kerym staroł żech sie zachować rytm i ukłŏd rymōw ôryginału.
„Do Ciymnyj Wieży pōn Roland przibywŏ”
Piyrszõch myśl mioł, że w kożdym słowie mie cygani
Chrōmy krypel. Złośliwe ôko spoziyrało,
Jakōż to te cygaństwo jego na mie działŏ,
Przecã uśmiychu schować niy poradziōł za nic,
Zresztōm uciechy niy krōł wcale z tego ani,
Że sie jednã ôfiarã chycić zajś udało.
Po co inkszego stoł by tam sparty na krykach?
Po co z forantym ôszyd by rychtowoł łowy
Na wandrusōw, pokŏzać drōgã im gotowy?
Miyniã, że by sie lachoł jak czaszka umrzika
I na dynkmal mi napis w kōłkach i krziżykach
Krykloł dlŏ bŏznōw w kurzu na drōdze traktowyj,
Kej bych za jego radōm powŏżōł sie skryńcić
Na tyn trakt ôszydliwy, kery, jak sie padŏ,
Wieżõ Ciymnõ ukrywŏ. Dyć jŏ żech niy biadoł,
Jyno skryńciōł, kaj skŏzoł – niy było w tym chyńci
Chwŏlby ani nadzieje nowyj, bo mie znyńcić
Mōgła jyn z tego, że kres jakiś przijdzie, radość.
Bo cōż, żech kulã ziymskõ przewandowoł całõ?
Cōż z szukaniŏ po prōznu, ciyngym, rok po roku?
Przikurczōnŏ nadzieja schowała sie w ćmŏku,
Już na radość, co los mi może dać, za małŏ.
Tōż niy ganiōł żech serca, kere wyczyniało,
Za szkopyrtki, boch klynskã mioł już na widoku.
Jak niymocny, co śmierci je już niydaleko,
Zdŏ sie mŏrtwy, dyć czuje jeszcze jak ślimtajōm,
Jak przŏciele sie żegnać prziłażōm za rajōm,
Dyć hned jeden i drugi już na plac uciekŏ
Luftu chycić (a k tymu „co nŏs, chopie, czekŏ,
Tego żŏdne niy cŏfnōm płaczki” powiadajōm),
A ôd inkszych już tymat je ôbgŏdowany,
Czy sie go wele tamtych grobōw do pogrzebać,
W kery dziyń go nojlepszyj wyprawić dō nieba,
Fto ô wiyńce mŏ zadbać, ô szlajfy i fany,
A tyn czowiek to słyszy i je zestarany,
Coby gańby niy zrobić i umrzić jak trzeba,
Tak tyż mie, co żech tela wystoł w tyj pogōni,
Wrōżb ô klynsce tak czynsto suchoł, do rycerzy
Rachowany bōł „Bandy”, co szukaniu Wieży
Ciymnyj wszyjsko bezmałaś poświyńciyli łōnij,
Zdało sie, że nojlepszyj je przegrać jak ôni,
Jynoch trŏpiōł sie, czy to zrobiã jak nŏleży.
Tak, po cichu jak rozpacz, poszołch z drugij strōny
Krypla rzadnego, na bok z drōgi uczynszczanyj,
Na tyn chodnik, co skŏzoł. Dziyń bōł ôkŏrany
Jakiś cały i ćmŏk go nakrōł hned ôgōnym,
Ale blik jedyn ciepnōł gruźliwy, czyrwōny,
Cobych ujzdrzoł, jak chytŏ rōwnina zbłōnkanych.
Forwerc! Dyć jak po krokach przistanōł żech pŏru,
Bo mi na drōgã za mnōm wejzdrzeć sie zachciało,
A tyj bezpiecznyj drōgi już sie niy widziało,
Poczuł żech, że ślub wziōnech z tym kansym przestworu,
Co sie po sōm horyzōnt siwy ciōng. Wyboru
Niy miołch, do przodku jyno dalij ciś ôstało.
Tymuch poszoł. Niy widziołch – ciynżko znojś mi słowa –
Jakżyw tak zagłodzōnyj nikczymnie przirody.
Coch chcioł? Cedrōw? Tam kwiŏtek ani niy ktoł żŏdyn!
Kōnkōl jyn by sie z biydōm mōg tam wyfutrować
I mlycz wilczy bez strachu mode swoje chować,
A za skŏrb by sie wziyno liść łopōnu mody.
Krziwość i nyndza były w kupie z brakym wole
Ôsobliwym spusobym czyńściōm tyj tam ziymie.
„Dziwej sie abo ôbrōć wezdrok swōj ôdy mie –
Tak padała prziroda. – Mogã jyno boleć,
Podwiel niy puszczã wszyjskich ôtrokōw z niywole,
Podwiel niy spolōm grud sam w Dziyń Sōndu płōmiynie”.
Jak kaj skosmanŏ gōwka ôstu wystŏwała
Nad kamratōw, to hned jōm zdŏwiyli z zŏwiści.
Co ôstało z tych ciymnych i chropatych liści
Szczŏwu, podziurawiōnych, połnych szpar, bezmała
Sinych już? Iś bestyjŏ jakŏś sam musiała
I wydarła ś nich życie w ślepyj niynawiści.
Trŏwa tam rzŏdko była jak włos tryndowatych,
Przebijały sie ździebła blank suche jak siano
Bez ciaplytã ôd spodku choćby z krwiōm zmiyszanõ.
Ślepy kōń, co mu wszyjske było widać gnaty
Jak mumijŏ stoł. Ftoś go prziwiōd za ôpraty –
Take widać za sużbã u diŏbła je wiano.
Żywy? Tak samo mŏrtwy mōg być potympiyniec
Z tym karczyskym czyrwōnym, żylastym i krziwym;
Ślyp zakryły mu strzympy zarościałyj grziwy.
Rzŏdkŏ z śmiysznościōm trefi sie take ciyrpiynie,
Piyrszy rŏz mi niymiyłe tak było stworzynie –
Widać zasużōł na to tym, że bōł ôszkliwy.
Zawar żech ôczy, coby w sercu poczuć pokōj.
Jak ftoś, fto, zaczym prać sie zacznie, szukŏ w winie
Ôpowŏgi, tak jŏ tyż, nim stanã na binie,
Chcioł żech szluknōńć se dŏwnych, szczyńśliwych widokōw.
Przōd myśl, pier sie niyskorzij – to je kōnszt wojŏkōw:
Dŏwnych czasōw smak sprawi, że bezpokōj minie.
Ale kaj tam! Wrŏz Cuthbert, co żech mioł go w zŏcy,
Zwidzioł mi sie z tōm jego myjnōm włosōw złotych
I żech poczuł bezmała tamtyn dŏwny dotyk,
Kej ramiyniym mocarnym i twardym jak ôcyl
Mie zastawioł. Niystety, gańbo jednyj nocy!
Ôgyń zgŏs i nic niy ma w sercu krōm martwoty.
Giles niyskorzij pokozoł mi sie przed oczami,
Szczyry jak w dŏwnych czasach, istny rycerz boży,
Kery sie na szlachetne jyn uczynki wŏży.
Dyć sie scyna zmiyniyła: jakiż to pergamin
Kat mu przipiōn do piersi? Jego ludzie sami
Go ôpluli. Cōż za los, miana zdrajce dożyć!
Lepszyj już na to, co je terŏz, pozōr dŏwać;
Tōż na chodnik mōj nazŏd, kaj sie tak fest ćmiyło!
Ôko widokōw, ucho źwiynkōw niy łowiyło.
Pytołch: noc gacopyrza prziśle abo sowa?,
Kej na rōwni, kaj nic mie niy mōgło radować,
Cojś prziciōngło myśl i hned jeji biyg zmiyniyło.
Ôrŏz maluśkŏ rzyczka chodnik mōj przeciyna
Z niynazdaniŏ, tak jak to robi gŏd zaôbycz.
Niy bōł to tok niymrawy, dobry dlŏ żałoby;
Gnoł zburzony – dlŏ diŏblich kopyt by sie gynau
Nadŏwała na kōmpiel czŏrnŏ głymboczyna,
Co w tym bełku szuminy miała za ôzdoby.
Take nic, a ôszkliwe! Wduż brzegu tyj bryje
Ôlsze niske jak cwergi schylały korōny,
Ôd wiyrzb mokrych z zewnyntrznyj ôdciskane strōny
Skirz przipływu rozpaczy i deszperacyje:
Tok, co tela wyrzōńdziōł im zła, ani z kryje
Niy przejynty tym naprzōd pyńdziōł niyzruszōny.
Mioł żech stracha, jak toplołch sie w tyj brzōdźdze buryj,
Że w niyj w lica ôd trupōw wdepnã mimochodym
Abo mi sie zamotlo w jejich duge brody
Dzida, coch ś niōm przed sobōm wymacowoł dziury!
To, coch dziubnōł, mōgło być jyno wodnym szczurym,
Dyć sie zdało, że słyszã głos ôd bajtla z wody.
Rŏd żech bōł, jak na drugi brzyg żech sie wydostoł.
Mamiōł żech sie nadziejōm na lepsze widoki,
A tam co? Cōż za wojna, cōż to za wojŏki,
Czyj sie krok w wilgłym grōńcie ôdciśniynty ôstoł?
Jak z chrostŏkym sie w stawie zajadzōnym chrostŏk
Abo z kotym w rozgrzōnyj klŏtce kot dziwoki,
Tak sie tyż prać musieli postrzōd tych zawalisk.
Pojakymu, kej mieli dlŏ siã rōwniã całõ?
Nikaj sie śladu, coby wiōd tam, niy widziało,
Ani tamstōnd. Jak Żydōw Krześcijōny prali
Na galerach, kej Turki ich k tymu bechtali,
Tak sam jakeś diŏbelstwo prać im sie kŏzało.
To niy wszyjsko – za chwilã zajś diŏbelstwo nowe!
Do jakego użytku zrobiōł ftoś te koło
Abo brymzã, a możno brōnã, kerŏ zdołŏ
Ciało jak jedbŏw swijać? Ftoś je tam gotowe
Prziniōs, coby nabrusić zymby ôcylowe,
Abo pociep i durch tam zarościałe stoło.
Kejsik las bōł, kaj terŏz je tyn grōnt jałowy,
Potym porymby, maras, ciaplyty, chlastaczki
(Choćby to guptaś jaki wszyjsko psuł dlŏ graczki,
A jak zmierzło sie, pociep, bo mioł pōmysł nowy);
Nyndza sam czŏrnŏ, kaj byś niy ôbrōciōł gowy:
Barzōł, glina, szczyrk, piŏsek – nic jyno lŏć płaczki;
Fleki pofarbowane widzã tam jankorym
I uciechōm, a łaty sam, kaj ziymia miynkŏ
W mech abo w cojś, co na mech wyglōndŏ, sie zynkŏ;
A niyskorzij dōmb lichy, zgramiały i chory –
Skirz tyj szpary, co ziaje jak gymba ôtworym,
Drek byś pedzioł, że kōnŏ i w kōnaniu pynkŏ.
I jak dycki do kōńca durch daleko! Co tam
Ôkrōm śćmiywku w ôbdŏlu mogōm ujzdrzeć ôczy,
Co by mi pokŏzało, kaj mōm iś, kaj kroczyć?
Wrŏz ô czŏpkã mi leko srogi ptŏk sie ôtar –
Możno to tyn, coch czekoł nań, mi zrobiōł psotã,
Mōj przewodnik, Apolla kum na krzidłach smoczych?
A kej wejzdrzołch ku wiyrchu, to żech hned zmiarkowoł,
Choć ćma było, że wszyjsko je ôrŏz na ôpach,
Tam, kaj rōwnia, sōm gōry (dyć żech mioł utrŏpa
Z tym, czy miano sie take brzidkim hołdōm dŏwŏ).
Jak żech wlŏz sam – niych by to mi ftoś wyklarowoł! –
I jak sie z miyndzy gōrek mōm terŏz wydrŏpać?
I pōmyślołch, że mie sam przeciepnōńć musiało
Bez śpik diŏbelstwo jakeś abo inkszŏ siyła.
A ta drōga, coch szoł niōm, tukej sie kōńczyła
I już niy szło iś dalij, tymuch sie ô mało
Już niy poddoł, dyć ôrŏz cojś sie słyszeć dało,
Choćby paść mie ôd reszty świata ôdgrodziyła.
Terŏzki żech spokopiōł wszyjsko, co trza, leko.
To tyn plac! Gōrki z prawyj, podobne do mogił
Abo bykōw, co zwarły im sie w bitwie rogi,
Gōra srogŏ, glacatŏ z lewyj, niydaleko…
Gupi, fto, kej prziłazi czas, na kery czekoł
Życie cołke, jak ciućmŏk w śpik zapadŏ błogi.
Cōż to w postrzodku, jak niy sama Wieżŏ, stoło?
Przicupniyntŏ i ślepŏ choćby serce tuka,
Z brōnŏtnego kamiynia, drugij takij szukać
W świecie prōznŏ robota. Tak żeglarzōm wołŏ
Burzy duch, że ku rafie płynōm, jak niy zdołŏ
Szif już uciyc i hned już drzewo zacznie pukać.
Nic niy widać? A możno skirz nocy głymbokij?
Dyć sie jeszcze na chwilã wrōciōł sam dziyń stary,
Słōńce, co gasło, blyskło jeszcze rŏz bez szpary:
Gōrki leżały choćby na gōnie rizŏki,
Co suchajōm, jak wyje z bōlu zwiyrz dziwoki –
„Czas go żgnōńć, czas go dobić i wciepnōńć na bary!”.
Nic niy słychać? Hned poznołch, że to bez te larmo,
Kere rosło i w kerym miana sie słyszało
Takich jak jŏ, po kerych nic sie niy ôstało:
Tamtyn mocny, tyn śmiały, kożdy jakiś dar mŏ,
A jak niy dar, to szczyńście, dyć wszyjsko na darmo!
W jednyj chwili lŏt dugich słyszołch boleść całõ.
Stŏli tam, kaj na stokach rosła trŏwa suchŏ,
Coby widzieć mōj kōniec, istnŏ rōma żywŏ
Dlŏ ôbrŏzka! A choć ich płŏszcz ôgnisty skrywoł,
Ujzdrzoł żech ich i poznoł. Wiedziołch, że je krucho
Zy mnōm, dyć żech bez strachu i trwogi zadmuchoł
W rōg mōj: „do Ciymnyj Wieży pōn Roland przibywŏ”.
