Biołŏ Woda: reportaż z kōńca Ślōnska

Uzdołech sie pojechać na kōniec świata. Przinojmnij na kōniec tego naszego ślōnskigo mikrokosmosu, na samiuśki rand mapy. Z Ôstrawy sie sztyry godziny jedzie. Trza nojprzōd do Karniowa, przesiednyć sie na drugi cug do Jesiōnika, a potym jeszcze godzinã sie smyczyć autobusym corŏz wyżyj a wyżyj pod wiyrchami Złotych Gōr. Do Czeskij Republiki tyn regijōn geograficznie blank niy pasuje. Jedno sudecke pasmo ôddzielŏ go ôd reszty czeskigo Ślōnska tak, że aby je minōł, musioł mōj cug tranzytowo przejechać bez „zagraniczne” Guchołazy. Druge tworzi naturalnõ barierã przed resztōm hołomuckigo kreju, do kerego formalnie nŏleży, trza sie dō niego przedostać bez serpyntyny „ślōnskigo Semerringu”. Gŏdajōm tymu miejscu: jawōrnicki cypel. Przōdzij było wrachowano już do Dolnego Ślōnska. Do Wrocławia je stōnd ô moc bliżyj jak do Ôstrawy a tela co do Ôpolŏ. Historycznie nŏleżało do Nyskego Ksiynstwa, co było majōntkym ôd wrocławskich biskupōw, a szumny zōmek w Jawōrniku zmianowany Janowy Wiyrch (Jánský vrch) bōł jejich nojważnijszōm rezydyncyjōm. Z tym co je na pōłnocy je tak naturalnie skuplowane, że ôstatnie kilōmetry jadymy cestōm, co gynau pō nij idzie granica sztatu. Niy szło by wysiednyć z czeskigo autobusu a niy zrobić kroku do Polski. Na cestã kajś głymbij na czeskij strōnie niyma placu, hned sie zaczynajōm złotogōrske grōnie.

Yntlich dojyżdżōmy do cylu. Je ôzmy paździyrnika, tōż po połedniu zacznie sie welōnek. Po autobusie chodzi starka a rozdŏwŏ jakiesi szkartki. „Mōj chop to spisoł, przeczytejcie sie jeszcze przed welōnkym.” Widzã, iże to je manifest, co przepiyrŏ, żeby welować Okamury. „Sam niy idzie ô dziedzinã, sam idzie ô cołkõ republika!” – ôdpowiadŏ starka, kej sie pytōm, jeźli bez cufal ta Ojropejskŏ Unijŏ, co ś nij chce ta ôd nij podpiyranŏ nacyjōnalistycznŏ partyjŏ wylyź, niyma dobrŏ prawie do takich pogranicznych dziedzin. Pŏrã dni niyskorzij sie podziwōm na wyniki. Okamurowŏ SPD tukej dostała 18 % a była drugŏ po reskiyrujōncym ANO. Prŏwda, przi nojniższyj frekwyncyji we cołkim krysie.

Snŏdź bych nigdy niy przijechoł do Biołyj Wody, keby cysŏrz Karl VI. zpłodziōł syna. Nale zpłodziōł jyno dwie cery a ażby habsburskŏ dynastyjŏ niy wymrziła, wyônaczył tak mianowanõ „pragmatycznõ sankcyjõ”, podug keryj trōn mogła erbnyć aji ôd niego starszŏ cera, Maryjŏ Terezyjŏ. Pruski krōl Fridrich jako cyna za swoje przizwolynie na to zażōndoł Ślōnska. Tak sie zaczła piyrszŏ ze trzech „wojyn ô austryjackõ erbowiznã”, kerŏ na zŏwdy pōmiyniała naszã gyszichtã. Pruskŏ armijŏ, wtynczŏs nojmodernijszŏ we Ojropie, rozgromiyła Austryjŏkōw a Fridrich podug pokoju z roku 1742 dostoł wiynkszość Ślōnska. Ôkrōm… No prawie, to by było za snadno, keby sie ańfach roździelili, że jedne ksiynstwa pōjdōm ku Prusōm a inksze ôstanōm przi Habsburgach. Cysŏrske byjamtry mieli już wtedy takõ samõ fantazyjõ choby trzista lŏt niyskorzij paryske dyplomaty. Nowŏ ślōnsko-ślōnskŏ granica potajlowała miasta, dziedziny a regijōny, co tworziły jednã cołkość ôd strzednich wiekōw, miyndzy inkszymi Nyske Ksiynstwo. Wtedy sie narodziōł fynōmyn Biołyj Wody.

Styknie trochã umiynić perspektywã a pokazuje sie, że ôna niy leży tak fest daleko. Dyć do cyntrum Złotego Stoku sōm trzi kilōmetry, idzie tam zajś piechty za pōł godziny, a autym zajechać za piyńć minut. Do Paczkowa je siedym kilōmetrōw. Poprŏwdzie by ani niy musiała istnieć, bo je jyno dodatkowymi pŏrãnŏstōma chałpami doklajstrowanymi do pierōńsko dugij lańcuchowyj dziedziny Kamiynica. W 16. stoleciu jã ś nij skuli feudalnych handlōw wydzielili a możno keby niy powstała granica, to by jã ś niōm potym nazŏd skuplowali. Nale granica z roku 1742 przeżyła wszyjske nŏstympne dziejowe burze.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Kiejsi była sprawa prostŏ. Żyli sam Niymcy a same katoliki. Granica z Prusami była doista jyny formalnościōm, na ôbōch strōnach gŏdało sie jednakim dyjalektym, ludzie sie miyndzy sebōm żyniyli. Snŏdź nojlepszym czasym było 18. stolecie, kedy sam fōngowało popularne pijarske kolegijum z muzycznym i filozoficznym fakultetym, ô kerym do dzisio przipōminŏ mōnumyntalny barokowy kościelno-klŏsztōrny kōmpleks. We 1748 roku dostała tajla Biołyj Wody kole klŏsztora formalny sztatus miasteczka, bezto na topograficznych mapach znojdymy aji terŏz wedla siebie „Miasteczko Biołŏ Woda” (Městys Bílá Voda) i „Wieś Biołŏ Woda” (Ves Bílá Voda). Sto lŏt niyskorzij przeciōny sie jejich losy z postaciōm Maryjanny von Oranien-Nassau – legyndarnyj niderlandzkij pryncesy, co sie wydała za pruskigo ksiyncia Albrechta, a potym ôd niego uciykła i żyła na kryjã z prostym kōniŏrzym. Kej sie im z takigo, jak by my dzisio pedzieli, swobodnego zwiōnzku narodziōł bajtel, zakŏzoł krōl Fridrich Wilym III. Maryjannie pobytu w Prusach dugszego jak 24 godziny a przikŏzoł sie za kożdym razym meldować. Jyno że ôna miała pałace w Kamiyńcu (Kamieniec Ząbkowicki) i w Seitenbergu (Stronie Śląskie). Tōż co zrobiyła? Kupiyła sie pałacyk w Biołyj Wodzie, skōnd mogła dō nich regularnie dojyżdzać.

Ô Maryjannie miyłuje ôsprawiać pani Sonia. Dō nij je granica tyż jyny formalnościōm. Narodziyła sie i wychowała we Železnym Brodzie kole Liberca. Jeji matka ale pochodziyła z Kamiyńca a do Czechosłowacyje wywandrowała we 70. latach. Majoryntnŏ Sonia wrōciyła do maminego Kamiyńca a ś niego terŏz dojyżdżŏ kożdy dziyń do roboty we Biołyj Wodzie, kaj wyużywŏ swojã perfekt dwugŏdkowość. Je rajzyfirerkōm we biołowodzkim muzyjum a fest rada sy mnōm wyrzōndzŏ tyż bezto, że jeżech piyrszym nawiydzajōncym ôd dwōch tydniōw. Muzyjum Izolacyje, Internacyje i Integracyje zieje prōznotōm, szkoda, bo werci sie sam podziwać, jak skuli pani Sonie, tak interesantnych ekspōnatōw a tymatyki.

Izolacyjŏ, internacyjŏ a integracyjŏ – trzi słowa na „i” eklerujōm genius loci terŏźnij Biołyj Wody. Masowe mordy, fertrajbōngi a przesiedlynia we 40. latach 20. stoleciŏ miały cwek zniszczyć etnicznõ roztōmajtość we strzodkowyj Ojropie. Biołyj Wodzie ale prziniysły paradoksalnie cosi ganc ôpacznego.

We 1930 roku było ze 1104 miyszkańcōw 96,9 % Niymcōw a 97,8 % katolikōw. Wygnali ich bezmałaś wszyjskich. Dziedzina sie wyludniyła, a dŏwnŏ prusko-austryjackŏ granica sie umiyniła w granica miyndzy kōmunistycznōm Polskōm i Czechosłowacyjōm, co już niy była jyno formalnościōm. Z Biołyj Wody sie narŏzki zrobiōł richtig kōniec świata. Nowy regiyrōnek wyużōł ôpuszczōne „pōniymiecke” pogranicze choby takõ podryncznõ Syberyjõ na kożdõ przileżytość. We lipniu 1950 zaczła sie Akcyjŏ Ř – ôd słowa řeholnice abo klŏsztōrnŏ panna. Wszyjske panny (fratry byli internowani już na jŏr), co niy robiyły we lazaretach, szkołach abo przitułkach, miały być stopniowo przekludzōne do „cyntralizacyjnych ôstrzodkōw”, kaj sie miały przirychtować do roboty we ôbyczajnych profesyjach. Jednym z takich ôstrzodkōw sie stała Biołŏ Woda, kōnkretnie dŏwny pijarski klŏsztōr i naproci stojōncy myńszy klŏsztōr ôd Kōngregacyje Szkolnych Siōstr Notre-Dame ze 19. stoleciŏ. Piyrszŏ grupa 143 kobiyt sam przijechała 28 września 1950. Ôd Wielgij Nocy były zatrudniōne przi produkcyji wkładek do kabŏtōw, nale już we sierpniu 1951 młodsze przekludzili do Jawōrnika. Biołŏ Woda (a tyż niydalekŏ Widnawa) dostała nowe przeznaczynie: bydōm sam zgromadzōne panny wiyncyj jak 60 rokōw stare, niymocne i te, co niy poradzōm robić. We 1970 roku na 515 miyszkańcōw aż 301 to były klŏsztōrne panny. Do kōńca kōmuny ich przibyło jeszczy wiyncyj. We roku 1989 miała Biołŏ Woda 582 miyszkańcōw, z tego 415 – to je 71 % – paniyn. Ôkrōm dwōch starych klŏsztorōw żyły we dwadziestōch dōmach, kere stopniowo na tyn cwek ôdkupiyła Česká katolická charita, ôrganizacyjŏ, co była postrzednikym miyndzy pannami a sztatym. W publikacyjach ô Biołyj Wodzie idzie znojś twierdzynie, że to była wtynczŏs snŏdź ôkrōm Watykanu nojwiynkszŏ kościelnŏ społeczność we Ojropie.

Ôstatnigo placu we polskij Kamiynicy ôd trŏwnika przi kościele a klŏsztorze we czeskij Biołyj Wodzie niy ôddzielŏ nic ôkrōm tych dwōch supkōw po bokach drōgi z wyrytymi buchsztabami P i C, kere bych snadno przepasowoł, kebych sam niy skuli tego prziszoł, coby je uwidzieć. Niyma ani tyj tabule ze dwanŏstōma ojrogwiŏzdkami, co by miała na granicy stŏć. Dziwōm sie na supki a czym wiyncyj sie dziwōm, tym barzij niy mogã spokopić, iże tela mogły znaczyć siedymdziesiōnt lŏt do zadku. „Wrogōw ludu” ze cołkij republiki wywieźli tam, kaj sie republika kōńczyła do słowa za płotym. Potym w dōma ôboczã fotki tego miejsca przed Schengenym a udziwiã sie jeszcze barzij. Do roku 2007 tukej doprŏwdy była przikopa, szloga i betōnowe zapory proci pancerōm. Niy znojdã Biołyj Wody nikaj we wykŏzie polsko-czeskich granicznych przechodōw.

Niy minyło ani pŏrã miysiyncy dymokratycznego ordnōngu, kej czechosłowiŏcki sztat musioł sie narŏzki dać rady z blank nowym problymym: fluchciŏrze. Nojwiyncyj z Rumunije pogrōnżōnyj we chaosie po ôbalyniu Ceaușescu. Nowin z poczōntku 90. lŏt sie suchŏ choby dzisijszych: jedni pōmŏgali, inksi straszyli, że prziwandrowalcy szyrzōm cholerã i blokowali budowanie w jejich gminach azylanckich lagrōw. Czechosłowacyjŏ, a potym Czeskŏ Republika, miała być dlŏ Rumunōw jyno tranzytowym landym – chcieli sie dostać do Niymcōw. Sam ale utknyli a pŏrã lŏt pyndlowali ôd jednego ôstrzodka do drugigo. We 1996 roku ministerstwo wnōntrznych spraw zapropōnowało grupie 36 Rumunōw ze ôstrzodka w Hawiyrzowie, ażby sie usadzili we Biołyj Wodzie. Po tym, jak stōnd klŏsztōrne panny po upŏdku kōmuny ôdeszły, dziedzina stała sie jeszcze barzij wyludniōnŏ i dysponowała siyłōm prōznych chałpōw. „Jak my sam prziszli, pedzieli my, że nigdy tukej niy bydymy miyszkać, wrōcili my sie do Hawiyrzowa, że niyma gŏdki, niy zgŏdzōmy sie na tã decyzyjõ ôd ministerstwa” – bydzie po latach spōminać Danut Luchian. Jyno że potym dostali ultimatum: abo pojadōm do Biołyj Wody abo ich deportujōm.

Take sōm poczōntki tukejszyj rumuńskij społeczności, kerŏ ôd tego czasu fest urosła. Bo familijŏ je do Rumunōw na piyrszym placu i żŏdnego niy udziwuje miyć siyłã bajtlōw. W dursznycie na jednõ kobiytã sam przipadŏ szejś dziecek a nojwiynkszŏ familijŏ mŏ ich… 12! „Rumuńske familije majōm wiadōmości ô możnościach antykōncepcyje, ale niy widzōm rozumnego powodu, coby jã używać” – pisoł we 2011 roku Martin Šimon z Karlowego Uniwersytetu w Pradze (polecōm ônego cołki tekst ô życiu imigrantōw w Biołyj Wodzie). Dziynka niyôbyczajnyj płodności a przikludzyniu sie tyż ludzi ze inkszych imigranckich ôstrzodkōw żyje sam dzisio wiyncyj jak sto Rumunōw, co przi cołkij wielości miyszkańcōw gynau 310 (na dziyń 1 stycznia 2021) je kole jednyj trzecij a wszyjsko pokazuje na to, że kiejsi mogōm być nawet wiynkszościōm. Przewiadujã sie ô Rumunach, a potym słysza jednego ś nich, Alberta, kery prawie pōmŏgŏ z rychtowaniym sale w siydzibie muzyjum na welōnek, gŏdać bez telefōn po madziarsku. Wszyjsko ekleruje czarowne słowo: Hunedoara. Inakszy Vajdahunyad, miasto we Transylwaniji z madziarskōm myńszościōm, skōnd prziszło nojwiyncyj nowych ôbywatelōw Biołyj Wody.

Na Rumunach i rumuńskich Madziarach sie nowŏ roztōmajtość dziedziny niy kōńczy. Jednako choby cołki jawōrnicki cypel – a w szyrszym synsie cołki zachōd czeskigo Ślōnska, spōmnijcie sie baji mōj artykuł ô Ôsobłodze – je Biołŏ Woda we ôstatnich rokach placym, kaj sie kwartyruje Rōmōw wyciepowanych przede wszyjskim z ôstrawsko-karwińskego rewiru. Dalszŏ grupa sōm Polŏki. Grōnta sōm tukej łacne, a jak już było padano, możno z czeskigo ôglōndu idzie ô kōniec świata, nale z polskigo naturalne przedmieścia ôd Paczkowa i Złotego Stoku, blisko do Kłodzka, do Zōmbkowic. Tōż sie sam przikludziyło aji pŏrãnŏście familiji z polskigo pograniczŏ. Przidejmy ku tymu potōmkōw fluchciŏrzy z greckij dōmowyj wojny abo bezmaś jednego Niymca autochtōna.

Trześniczkōm na dorcie je Philippe. Francuz, myśliwiec. Duge roki miyszkoł na polskim Dolnym Ślōnsku, nale tam – padŏ – niy mioł tela możności do gōnu. Bezto sie we 2017 roku kupiōł dōm we Biołyj Wodzie. „Kiedy mieszkam był w Polsce, też to jest dobre miejsce, ale jesteśmy trzy na podwórku, cały czas jest sąsiady. Tu jest spokój, tu jesteśmy sami, tu mogem iś na polowanie, we Francji też, ale to jest mały zwierzont, tu jest wielki zwierzont” – ôsprawiŏ połōmanym polskim, kerym sie ze wszyjskimi w dziedzinie kōmunikuje, we jednym z dokumyntalnych filmōw ô Biołyj Wodzie. „Na kogo sie spōmnisz, tego tukej mōmy, my sōm taki zbiorczy lager” – śmieje sie fojt Miroslav Kocián, co sōm je z pochodzyniŏ Słowiŏkym, chocia już dŏwno poczeszczōnym, a prawi, że sie im aji jedyn Anglijŏk z babōm przikludziōł.

Niyma to ale jakŏsi romantycznŏ multi-kulti idylla. Piekarniŏk postawiōny w zegrōdce urzyndu gminu je nojnowszōm idyjōm ôd fojta Kociána, jak ludzi z dziedziny dać do kupy. Bo to, iże dziesiyńć nŏrodōw żyje wedla siebie jeszcze niy znaczy, że żyjōm cuzamyn.

Prŏwda, Danut Luchian a Precub Dorin, siedzōm we radzie gminu, nale wiynkszości Rumunōw przeciepuje sie, iże radszy dzierżōm sie wnōntrz swojij grupy, mało sie angażujōm we akcyje typu stawianie mojki, ôdpusty abo fojermōńske tańcowaczki, a durch słabo poradzōm gŏdać po czesku. Wiynkszość Polŏkōw tyż niy mŏ głymbszego zwiōnzku z dziedzinōm, dō nich to sōm ańfach przedmieścia Paczkowa abo Złotego Stoku, skōnd sie rano wyjyżdzŏ a wieczōr wrŏcŏ. Szumnym wyjōntkym, bez kerego sie niy ôbyjdzie żŏdnŏ ôsprŏwka ô biołowodzkich Polŏkach, je Zbigniew Romankiewicz – przekłŏdŏcz, twōrca polskij wersyje turystycznych znaczkōw, propagator Biołyj Wody we Polsce a piyrwyj… farŏrz. Przijechoł sam we 1997 roku a poprzoł jak dziedzinie, tak kobiycie, dlŏ keryj ôdeszoł do świeckigo sztandu. Rōmōw niy majōm rade solidarnie wszyjske inksze nacyje, a ôczywiście nojbarzi Rumuny, kerym wadzi, kej sōm ś niymi kojarzyni. Bezrobocie we Biołyj Wodzie je duge roki jedno z nojwiynkszych na cołkim Ślōnsku, siyngŏ nawet 30 procynt. Srogŏ tajla bezrobotnych sōm prawie „Cygōny“, chocia przileżytości roboty dziedzina poprŏwdzie niy ôferuje żŏdnymu. Jedynym werkym – nŏstympne tukejsze cudo, niyôbyczajnŏ erbowizna ze czasōw internacyje klŏsztōrnych paniyn – je jedzinŏ w cołkij Czeskij Republice fabryka… hostyji. Robi w nij dziesiyńć ludzi.

„Miasteczko Biołŏ Woda“ bez chwilã wyglōndŏ choby echt miasteczko. Rōncz sam wjadymy, za piyrszym winklym pojawiŏ sie raja piyntrowych miejskich dōmōw wciśniyntych do wōnskij ulice, co jã z drugij strōny ôgraniczŏ wielgucny kościōł Nawiydzyniŏ Nojświyntszyj Paniynki i we jednakim barokowym, chocia niy za fest dekoracyjnym, sztilu postawiōny klŏsztōr.

Przilegŏ dō niego chałpa zmianowanŏ Adelka, kaj mŏ siydzibã przitułek do starzikōw kludzōny ôd Insztytutu Krystusa Arcykapłana (Institut Krista velekněze). A ô tym sie pŏrã słōw powiymy, bo to je tyż cudacznŏ ôrganizacyjŏ, co ganc pasuje do tyj cołkij cudaczności ôd Biołyj Wody. Insztytut mŏ swoje korzynie na Słowiŏkach, gynau padano w Žakovcach na Spiszu, a złōnaczył go katolicki farŏrz tamstōnd, Marián Kuffa. Kuffa ôd poczōntku 90. lŏt poświyńciōł sie prŏcy pojstrzōd bezdōmnych, alkoholikōw i narkōmanōw, wiynźniōw co wyszli z heresztu, ôfiar dōmowyj przemoce a tyż we rōmskich gettach. Ônego zasugi na polu „pōmoce upadłym aniołōm“ – jak swojã działalność nazywŏ – sōm grōmowite. Bez ôstatnie roki ale zrobiyło sie ô nim medyjalne larmo skuli czegosi blank inkszego. Kuffa stoł sie jenerałym na wojnie z „genderyzmym“ i liberalizmym. „Faszyzm zabiōł 50 milijōnōw ludzi, to je ôkropiczne zło, nale jeszcze rŏz tela kōmunizm, sto milijōnōw, a jeszcze rŏz tela ta liberalno idyjologijo, możno piyńcet milijōnōw, podziwejcie sie, wiela je tych segnowań, eutanazyji i tak dalij” – prawi z kazatelnice. „Genderyści skōńczōm choby naziści”, idzie sie ôd niego tyż przewiedzieć, a LGBT perzōny, kere sie niy chcōm „umiynić i naprawić”, „sōm gorsze jak mordyrze, jo prawiã, że to niy sōm ôbyczajne mordyrze, jyno masowe mordyrze, kej bydymy take zwiōnzki podpiyrać… to je gynocyd nŏrodu”. Aji we liberaliźmie a ymancypacyji kobiyt („Światu trza matek, niy profesorek”) widzi prziczyny niyszczyńść, przi kerych tak ôfiarnie pōmŏgŏ. Wyforsztelujcie sie Marka Kotańskigo i ksiyndza Oko we jednyj ôsobie.

Za klŏsztorym sie lanszaft robi drabko wiejski. Rynek zachowoł urbanistycznõ formã typowŏ do małego miasteczka, ale to uwidzymy na mapie i ze satelity, bo w praktyce je to trŏwiaty plac, a bez postrzodek ciecze potok, co go nazywajōm Biołŏ Woda abo Kamiynica podug jednyj abo drugij dziedziny. Na brzygu wachuje Jōn Nepomucek, dobre miyjsce dlŏ świyntego ôd powodzie. Teoretycznõ granicã miyndzy „Miasteczkym” a „Wsiōm” przekrŏczōm kajś w poły cesty na drugi kōniec dziedziny, kaj znojdã drugi nojważnijszy zabytek i powōd, dziynka kerymu ô Biołyj Wodzie słyszeli niy jyno we ôkolicy.

Ôstatnim stawiyniym pod gōrami je zōmek. Złōnaczōł go grŏf Liechtenstein we 17. stoleciu, terŏźni wyglōnd ale dostoł we czasach Maryjanny von Oranien-Nassau, ja, tyj co ôd ksiyncia Albrechta uciykła, mezalijans miała i co jij zakŏzali na wiyncyj jak dziyń sie w Prusach pojawiać, tōż sie kupiyła zōmeczek w Biołyj Wodzie, skōnd mogła na swoje statki dojyżdżać. We 1954 roku w nim umiyścili ôstrzodek terapije alkoholizmu i narkōmanije. Terŏzki pod mianym Psychiatryczny szpital Maryjanny Ôranijskij (Psychiatrická nemocnice Marianny Oranžské) nŏleży do nojwiynkszych i nojważnijszych lazaretōw poświyncōnych leczyniu uzależniyń na Morawach i czeskim Ślōnsku. „My tu mōmy wszyjskich, waryjŏtōw, ôżyrŏkōw, ćpunōw, Rumunōw, Słowiŏkōw, Cygōnōw” – wymianowała mi w jednyj raji starka, co rozdŏwŏ papiōry ô welowaniu Okamury. No ja, swojim spusobym aji pacjyńciŏ lazaretu sōm jeszcze jednym elymyntym tego niyôbyczajnego biołowodzkigo bestyjŏrza.

„Zbiorczy lager” na kōńcu Ślōnska, tam, kaj etniczne czystki miały na zŏwdy „rozwiōnzać problym” strzodkowoojropejskigo tygla, je doista przewrotnōm launōm dziejōw. A pokazuje nōm prawõ twŏrz tyj naszyj staryj (niy)dobryj Mitelojropy: miejsca, kere je we swojij roztōmajtości richtig fascynujōnce, co ale niy znaczy, że je – a leda kedy było – jakimsi rōmantycznym multikulturalnym rajym. Było, je i bydzie skōmplikowane. „Ludzie sōm dycki zaś tam, kaj byli.”