Biohajmat – między śląską tożsamością miejsca a bioregionalizmem

Biohajmat – między śląską tożsamością miejsca a bioregionalizmem

Jednym z fundamentów śląskiej tożsamości jest idea hajmatu. Ośmielę się stwierdzić, że bez tego niemieckiego elementu kulturowego, jakim jest Heimat, śląskość nigdy by się nie narodziła. Owa koncepcja przywiązania i identyfikacji z miejscem stanowi fundament nie tylko dla śląskości, ale i dla tych regionalnych kultur i tożsamości, które czerpały wzorce z szeroko rozumianej kultury niemieckiej – bawarskości, austriackości, alzackości, szwabskości, mazurskości, tyrolskości i tak dalej.
Śląska tożsamość jest hajmatowa, inaczej mówiąc – ma wybitne znamiona socjologicznej koncepcji tożsamości miejsca.

Amerykański geograf chińskiego pochodzenia Yi-Fu Tuan – jeden z prekursorów geografii humanistycznej – określał przestrzeń, w której żyjemy, jako znaczeniowo pustą. Staje się ona miejscem dopiero wtedy, gdy ludzie nadają jej znaczenie poprzez własne doświadczenie, pamięć i symbolikę. Edward Relph – kanadyjski geograf, kontynuując tę myśl – opisywał tożsamość miejsca jako stałą relację krajobrazu fizycznego, aktywności ludzkiej oraz szczególnego znaczenia, jakie ludzie przypisują danej przestrzeni.

Przywiązanie do miejsca, rodzinnego domu, krajobrazów, lasów, rzek, jezior, widoków, kościołów i cmentarzy, wsi, miasteczek czy miast, wspomnień, ludzi, wydarzeń, smaków i zapachów, zwyczajów oraz tradycji – to wszystko składa się na nasze postrzeganie tego, co Ślązak nazwie hajmatem. To my, Ślązacy, nadajemy naszej śląskiej przestrzeni sens i znaczenie.
Śląskość jest sumą tego, co przestrzenne – Śląska – i tego, co nadaje mu znaczenie – tożsamości. To specyficzna czasoprzestrzeń, której Ślązacy, ale także inni użytkownicy kultury hajmatów, nadają osobisty, a niekiedy nawet mistyczny sens.

W kulturze hajmatu miejsce to znacznie więcej niż przestrzeń i czas postrzegane rozłącznie, odrębnie od uczuciowości. Hajmat nie ma dobrego polskiego tłumaczenia, które w pełni oddawałoby jego emocjonalne znaczenie. Są jednak dwa określenia, które szczególnie przypadają mi do gustu: kraj ojczysty (lub kraina ojczysta) oraz miejsce zakorzenienia, może po prostu – zakorzenienie.

Zakorzenienie w Śląsku nasuwa oczywiste skojarzenia z przestrzenią przyrodniczą. Często Śląsk i śląskość postrzegamy wyłącznie jako dziedzictwo kulturowe, społeczne czy gospodarcze – będące wytworem człowieka. Zapominamy jednak o tym, co na Śląsku jest transcendentne wobec naszej ludzkiej egzystencji – o przyrodzie.

Dziś, gdy coraz częściej dyskutujemy o dziedzictwie i konsekwencjach śląskiego przemysłu, coraz wyraźniej dostrzegamy, jak ważnym elementem naszej tożsamości staje się przyroda. W tożsamości miejsca kultura i środowisko przenikają się, wspólnie tworząc fundament budowanej identyfikacji, i nie mogą być traktowane rozdzielnie.

Formą regionalizmu, która szczególny nacisk kładzie na aspekty przyrodnicze, jest bioregionalizm – będący jednocześnie nurtem regionalizmu, filozofii ekologicznej i zielonej polityki. Bioregionalizm zrodził się w Ameryce Północnej i czerpał inspirację zarówno z ekologii głębokiej, jak i z myśli północnoamerykańskich Indian. Kładzie on nacisk na takie wartości, jak:

• ekologiczne zakorzenienie – postrzeganie człowieka jako elementu, składowej regionalnego ekosystemu,
• regionalną i lokalną samowystarczalność w zakresie produkcji żywności, energii i materiałów,
• szacunek i opiekę nad lokalnymi kulturami, zwyczajami, tradycjami oraz tożsamością,
• fundamentalną decentralizację i respektowanie prawa lokalnych i regionalnych społeczności do samorządności i samogospodarowania.

Bioregionalizm głosi, że powinniśmy żyć na miarę naszego miejsca – z szacunkiem do siebie, swoich sąsiadów i wspólnej przestrzeni, którą współdzielimy.

Czy my, Ślązacy, możemy dziś uczynić z bioregionalizmu paradygmat naszej śląskości?
Refleksji nad rolą przyrody w budowaniu tożsamości regionu poświęcił się prof. Wojciech Browarny w książce „Anatomia nowoczesnego regionu. O związkach środowiska, kultury i pamięci”. Analizuje on, jak pomniki przyrody i naturalne miejsca pamięci stają się nośnikami regionalnej identyfikacji człowieka. W fascynującą przyrodniczą podróż po Śląsku zabiera nas również Jan Hahn, który w trzech częściach „Śląska magicznego”, prowadzi nas po śląskich górach, później puszczach, lasach i kniejach, a w kolejnym roku po naszych rzekach, jeziorach, strumieniach i stawach.

Przestrzeń Śląska jako krainy jest kształtowana przez naturalne granice wyznaczane przez wododziały Odry i Warty od północy, od południa pasma górskie Sudetów oraz Beskidu Śląskiego. Rzekami wyznaczającymi jego granice są Biała, Wisła, Przemsza, Brynica, Liswarta, czy Kwisa. Gdyby krótko chcieć scharakteryzować przyrodniczo Śląsk to można powiedzieć, że jest to region wokół górnej i środkowej Odry – królowej śląskich, rzek do której wpadają mniejsze cieki wodne. W swym kształcie Śląsk i rozkład dopływów Odry przypominają liść dębu, symbolizujący nasz Hajmat.

W XX wieku Śląsk doświadczył niemal całkowitej wymiany ludności. Pozostała garstka górnośląskich autochtonów, zniszczone i ogołocone architektoniczne, urbanistyczne i przemysłowe artefakty pamięci dawnych mieszkańców – oraz milcząca, niemal niezmieniona przyroda. Na tych trzech fundamentach dziś odradza się nowoczesna śląska tożsamość – niczym feniks z popiołów.

Najbardziej zachowany, a zarazem najrzadziej doceniany element śląskiego dziedzictwa – przyroda – powinien dziś stać się fundamentem naszej śląskości. Niech symbolami tej nierozerwalnej symbiozy kultury i przyrody Śląska będą dwie arcyśląskie góry – Ślęża wraz ze Ślężańskim Parkiem Krajobrazowym oraz Góra Świętej Anny, również objęta ochroną jako park krajobrazowy.
To właśnie w tych miejscach pamięci, dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego najlepiej przeplatają się idee śląskiej hajmatowości i bioregionalizmu – naszego Biohajmatu.

Dziś w śląskich działaniach koncentrujemy się głównie na ochronie języka, pamięci i kultywowanych tradycji. Chcemy w ten sposób wzmocnić nie tylko nasze przywiązanie do Śląska, lecz także urzeczywistnić śląską tożsamość poprzez realne działania na rzecz naszego miejsca. W dobie zmian klimatycznych, degradacji środowiska i zerwania naturalnych więzi człowieka z przyrodą, my – Ślązacy – możemy i powinniśmy działać na rzecz ochrony naszego śląskiego środowiska. Jednym z najbardziej wymownych przykładów ostatnich lat była katastrofa ekologiczna na Odrze i niemal całkowite zniszczenie tego ekosystemu. Dlatego może w ramach naszego śląskiego każdy Ślązak powinien wybrać jeden kompleks leśny, jezioro, rzekę, rezerwat lub park, o który chciałby się zatroszczyć. Miejsce, które dla niego jest emocjonalnie cenne, a przyrodniczo wartościowe, może stać się naszą, małą śląską kolebką bioregionalizmu.

Troska o przyrodę i aktywizm ekologiczny mogą stać się jednym z kluczowych elementów budowania śląskiej tożsamości – formą śląskiego zakorzenienia. Nasz mały, a zarazem wielki Biohajmat jest naszą ojczyzną nie tylko w wymiarze społeczno-kulturowym, ale przede także przyrodniczym. Ostatecznie – dbając o Śląsk, dbamy o swoje miejsce na tej Ziemi.

 

* * * * 

Biohajmat – miyndzy ślōnskōm idyntyfikacyjōm placu a bioregiōnalizmym

Jednym ze fōndamyntōw ślōnskij idyntyfikacyje je idyjŏ hajmatu. Bez tego niymieckigo elymyntu ôd kultury – Heimatu – ślōnskość meżebnie nikej by sie niy narodziyła. Kōncepcyjŏ przipantaniŏ idyntyfikacyje z placym je podstawōm niy ino dlŏ ślōnskości, ale tyż inkszych regiōnalnych kultur, kere erbły to ze niymieckij tradycyje – bajerskiyj, austryjŏckij, alzackiyj eli mazurskiyj a inkszych tyż.

Ślōnskŏ idyntyfikacjŏ je ganc ajnfach hajmatowŏ – wyrŏstŏ z socjŏlogicznyj kōncepcyje idyntyfikacyje placu. Jak szrajbŏwoł Yi-Fu Tuan, przestrzyństwo stŏwŏ sie placym dopiyro tedy, kej ludzie nadŏwajōm jymu wert bez ôbeznanie, pamiyńć a symbolika. Edward Relph przidŏwoł, iże idyntyfikacjŏ placu to relacyjŏ landszaftu, ludzkij robŏty a ymocyjōnalnego synsu przestrzyństwa.

To festelne przipantanie do landszaftōw, wsie, sztatōw, czowiekōw, smakōw a tradycyje tworzi ślōnski hajmat. To my, Ślōnzŏki, nadŏwōmy naszym przestrzyństwōm wert – czyniymy je placym. Ślōnskość je tōż sumōm przestrzyństw a idyntyfikacyje, kulturōm głymboko zakorzyniōnōm we konkret landszaft przirodniczy, a tyż kulturowy.

Hajmat ciynżko przełożyć na polskŏ gŏdka. Nojbliższe sōm mu wele mie pojyńciŏ rodnŏ krajina a zakorzyniynie. To zakorzyniynie mŏ dzisioj tyż wymiŏr przirodniczy. Porzōnd widzymy Ślōnsk jyno za erbizna kultury, gezelszaftu, a industryje, bez zapōminynie ô jego piyrwym wymiorze – jego przirodzie. Wtynczŏs to prawie prziroda – rzyki, lasy, gōry – sōm fōndamyntym erbizny.

Bez tyn kōntekst ôsobliwego znaczyniŏ nabiyrŏ bioregiōnalizm – ruch ykologiczny a gezelszaftowy, kery łōnczy storanie ô strzodowisko społym ze lokalnōm kulturom, a ykonomicznym stykniyńcie samo przed sia. Zakłŏdŏ ôn ykologiczne zakorzyniynie czowieka, reszpekt dlŏ lokalnych tradycyji a recht spōlnot do gospodarzyniŏ przed sia. Bioregiōnalizm forszteluje, coby żyć na miara swojigo placu – we sztamie ze przirodōm a ludźmi, co z niymi to przestrzyństwo spōłtajlujymy.

Bioregiōnalizm moge stŏć sie nowym paradygmatym ôd ślōnskości? Ślōnsk, co po wojynnych pōmianach hned straciōł cołkiych dŏwnych miyszkańcōw a materyjne erbizny ôd przeszłoście, durch zachowoł to, co ôbstało – prziroda. Na jeji fōndamyncie ôdrodzo sie dzisioj modernŏ idyntikacyjŏ ôd naszego regiōnu.

Przestrzyństwo Ślōnska jako krajiny je formowane bez naturalne granice stŏwiane bez wodne ôbszory Ôdry a Warty ôd pōłnocy, ôd połedniŏ gōrske wiyrchy ôd Sudetōw a Ślōnskigo Beskidu. Rzykōma kere wyznŏczajōm jego granice sōm Biołŏ, Wisła, Przemsza, Brynica, Liswarta, eli Kwisa. Keby krōtko kto chcioł ôbszrajbŏwać przirodniczo Ślōnsk to idzie pedzieć, że je to regiōn naôbkoło wiyrchnij a postrzodkowyj Ôdry – krōlowyj ślōnskich rzyk, do keryj wlatujōm myńsze rzyki. We swojym przestrzyństwie Ślōnsk, społym ze rozkłŏdym dopływōw ôd Ôdry ukŏzuje listek dymbu, kery symbolizuje nasz Hajmat.

Niych symbolōma tyj niyrozpyntanyj wiynzie kultury a natury bydōm dwie świynte gōry na Ślōnsku – Ślynża a Gōra Świyntyj Any – place, co nojlepij we niych przeplatajōm sie idyje hajmatu a bioregiōnalizmu. Jednym z nojbarzij festelnych przikładōw ôstatnich lŏt bōła ykologicznŏ katastrofa na Ôdrze a hned cołkie zniszczynie tego ykosystymu. Bez to możebnie w rōmach naszego ślōnskigo dziołaniŏ kożdy Ślōnzŏk winiyn ôbrać jedyn leśny kōmpleks, jezioro, rzyka, rezerwat abo park, co chcioł by sie ô nie starać, a je pflygować. Place, co dlō niygo sōm ymocjōnalnie zŏcne, a przirodniczo wertowne, mogōm stŏć sie naszymi, malucikimi ślōnskiymi kolybkōm ôd bioregiōnalizmu.

Dzisioj, skuli pōmian klimatu a degradacyje strzodowiska, storanie ô ślōnsko prziroda moge stŏć sie jednym z nojważniyjszych wymiorōw ślōnskij idyntyfikacyje. Nasz mały, a wrŏz tyż srogi Biohajmat je ôjczyznōm niy ino kulturowōm, ale toć tyż przirodniczōm. Bez storanie się ô Ślōnsk, dbōmy ô swoje place na tyj Ziymie.

dr Tōmasz Hutsch

Ślōnzŏk narodzōny w Ôleśnie/Rosenberg na Gōrnym Ślōnsku, terŏzki miyszkŏ we Warszawie. Ślōnski regiōnalista, szrajbuje a publikuje po ślōnsku a ô Ślōnsku, autōr podcastu Regiocast. Zastympnik kludzōncego Stŏwarziszyniŏ REGIOS, polityker Partyie Zieloni. Dochtōr ôd weterynaryjnyj patologije a mynager, na bez tydziyń je wyuczōnym, a wykłŏdowcōm na bauerskim uniwerzytecie.