Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 13

Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci. 

ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017

Część dwunasta

Czamu miasta trza znać? Czamu ludzi trza znać? Weź jedno słowo: Niymcy. Znosz Niymcow – cołki naród niymiecki? Słyszysz: Niymcy i co se myślisz. Co se myślisz? No jedyn myśli o fusbalu, inkszy o niymieckich autach, inkszy o Auschwitz. Jeszcze inkszy o Hitlerze, eli o Goethem.

Wto se z Plokow lepszyj sorty rod wspomino jydzynie, ubrania i proszki do prania, co po 13 grudnia 1981 wiylymi autami ze Niymiyc do kościołów w cołkiyj Polsce jechały jako pomoc humanitarna?

Wiela Niymców gro w bala we niymieckim manszafcie? Widziołś, jako to grajom – torman chyto, gro przed torym i we polu, chopcy wymiyniajom sie robotom, roz grajom lewom stronom, roz prawom, roz atakujom we dziysiyńciu, roz sie broniom we dziesiyńciu, stracom bala, to zarozki doskakujom i odbiyrajom – nikt na nikogo niy wrzeszczy, bo to niymiycko maszyna – manszaft.

Wto by w niyj niy groł: Poloki, Ślonzoki, Rusy, Bajeroki, Turki, Albańczyki, chopy z Afryki, ize Ameryki – to to je niymiecko maszyna – dampfmaszina. Presa zacisnom sbornym, squadrom, teamom… i robiom majstra.

Wiela Niymców robi ichnie auta niymieckie? Cyklon B i piece w Birkenau i na Majdanku to robota samych Niymców urodzonych? Innych nazistów i faszystów tam nie było?

Ludzie na Niymców plujom, nale te same ludzie plujonce jeżdżom w folkswagenach, audikach, mercach, beemwicach, porszakach. Plujom na Niymców i sie niymieckimi autami aszom. Kere to som te richtig Niymcy? Znom takich i takich. Co to znaczy: Niymcy? Oben hui, unten pfui? Tak godała oma Hankowo – o tych pralatach, anwaltach, dochtorach, muzykach, aktorach, junkrach, co piyknie dojcz godali, tojletynzajfy i kelnisch waser pachnioli i za Adolfym Hitlerym poszli na blickrig i zrobieli totalen krig.

To jakie to som te Niymcy.

Czechy, co se myślisz, kiej słyszysz Czechy? Pepiki! Knedliki? Widziołś Alfonsa Mucha? Widziołś Miloša Formana? Słyszołś Dvořaka, czytołś Haška, Hrabala, Filipa eli Scholtisa, Franca Kafki? Wto je istotniyjszy: Luter eli Hus, Voltaire eli Comenius?

Hanek pucowoł ostatnie w życiu auto, nowiutkiego pasata, że znakami SI i jechoł suchać Jaromira Nohawicy we noszyj Ostravie i kaj sie ino dało. Mosz rod Banika? Fusbal i hokej? Grołś kiedy w czesko uliczka? Som to Czechy, eli niy som? Gupio ci? No, gupio. Leko pedzieć Niymcy, Pepiki i myśleć se swoje. Austryjoki? A co z Austryjokami? Co ze Ślonskiym i Galicyjom?

Co z tymi pierońskimi Habsburgami, co innowiercom żyć niy dowali. Czyj kraj, tego religio?  Poradzisz poznać eli to je kościół Maryji Teryizy eli Wielgiego Frica? A czamu te Czechy, te Austryjoki i te Niymce cie tak niy sztyrujom jako inne somsiody? Niy godom tu ani o Rusach biołych ani o krasnych, bo wiyncyj my mieli gemajnzam z Mongołomi iże snimi.

Chocia niymało tu koni, zgliszczy i nasiynia zostawili. Godom tu o tych, co nom godajom, co my som ichnie.

No ja prziszli, zaklupali i godajom, co mom śnimi pońść. Jo? Jo je za stary, jo sie już nalotoł. To je wojna. Wojsko se poszło, a jo tam niy byda gewery broł, po krzokach z bajtlami sie krył i do Niymców szczyloł. Jo je cywil a niy wojok, cywilom do wojoków szczylać niy wolno – tako konwyncjo. Doś żech sie kole Anabergu nalotoł. Wojna niy je do starych i do bajtli. Wiym, wiym, bajtle chcieli być jako bohatyrscy powstańcy. Ojczyzna chcieli bronić. Bohatyr mo robić szychta po szychcie, dzieci chować, baba szanować. Leko je umrzić – ciynżyj je robić bez cołkie życie. Jo tam o żodnyj bitwie w parku niy słyszoł – ponoć dupli ize działa i boł szlus – starzik sie nerwowoł. Ja na filmach widzioł, ponoć ksionszka tysz taki jedyn napisoł. Lektura. Co ci mom godać. Nic niy powiym, bo nic niy wiym. Niych godajom te, co wiedzom. Wiysz piszom o tym co roku. Prowda i cygaństwo. Zawsze na koniyc augusta wiyncyj dziynników i cajtungów przedają. Niy widzieli, a wiedzom. Wiedzom – lepij wiedzom, wiedzom dobrze. Dobrze wiedzom jako cyganić, coby trocha srybrników dostać.

Nojlepiyj kiej takie, co po odpuście ino z kapiszonów walili, o wojnie godajom. Bajtlowi zabić bych sie niy doł, nale dzieckom bych tysz niy zezwolił na iść śmierć. Wiym, wiym, Berlina hajoty we folksszturmie przede Rusami bronili. Hitler ich na filmie głoskoł i som we bunkrze sie skrył. Niy mom rod, kiej sie wto za bajtlami kryje i ze pisanio o bajtlach żyje. Niych se swoje bajtle na umarcie goni.

U opy w kamerliku, we kofrze, Hanek znod żylozny krziż: Feldzug Polen 1939. Opa, to Wasze? – spytoł sie Hanek. A co? – opa udowoł, co go Hanek sztyruje. Wasze, niy wasze, egal, ale za Polska? No, za Polska – gniywniej warknoł opa. Bo co? No kaj tam w Polsce we 39. Niymcy mogli sie wsławić bahaterstwym? We Polsce? We 39? Przeca Poloki pitali, aże sie za niymi kurzyło. Po 17. niy mieli już nawet kaj uciyc, bo ich Rusy z drugij strony gonioły.

A jeszcze ode Tater Słowoki wleźli do Gorallenlandu jednoczyć Gorallenvolk. Pytej sie tego, co tyn krziż prziznoł, a niy mie! – opa mioł już doś. Przeca opeczku, kiej to wasz krziż, to wiycie, za coście go dostali? No wiym. Ciebie to nic niy obchodzi i tela. To jak to boło? Jak? Jak? Dostołech ajnberufung, do kazerny, na ekzyrciyr plac, schus i nakampf ibungen. Feldzug i szlacht i tela. Jakbych uciyk, to by mi do zadka szczylali, toch niy pitnoł. I tyla. A zabiliście kogo? – dronżył Hanek. Skond mom wiedzieć? Jo szczyloł, a Panboczek kule nosił. Nale ten krziż? – pytoł sie Hanek. Krziż na liściach! Na liściach dymbowych! Eichenblatt – poprawił dziadek. Za nakampf. Walka wręcz! Na bażonety. Na bagnety. A co? Miołech sie dać zaszlachtować. Co jo to wieprzek? A twój tacik byłby sierotom! Toch wrzasnoł, śmiatej stond. A on na mie! To jo unik i on sie  z rozpyndu nadzioł som na mój bażonet. Plunoł krwiom, karabin pociep, spoziyroł na mie i umar. To przilocioł drugi. Srogie chopisko, ale sie przewrócił o nogi tego piyrszego i nabił na karabin, coch go akurat sztorc ze ziymi podniós, bo mój był
w trzewiach tego piyrszego – głymboko wloz.

Zanim tyn drugi pod, to zdonżył szczelić i trefił takiygo za mnom. Tak to boło – wiym, niy uwierzysz, feldwyjbel tysz niy uwierzył i na krziż antrag postawił, bo feldwyjbel to boł taki trocha dupowaty karlus ze Szynwołdu, co sie bohatyrstwym swoich zoldatów chcioł poasić. Jo dostoł krziż na liściach i urlop siedym dni do dom, a on dostoł pochwała ze wpisym do aktów. Takie to dzieje jednego żyloznego krziża za trzech umartych chopów.

Widzioł Hanek roz niydalyko stond istnego, co dom stowioł. Galantny dom, strzelisty, paradny dom na grundstiku wonskim. Mioł tyn dom tam stanonć, to stanoł. Innego placu niy znod, a szukoł dugo. Fundamentów sie nie dało wykopać głymbokich, bo sie somsiady nie godziły. Boli sie, iże to ichnie fundamenty podkopie, bo stare fundamenty.

Trocha muru w ziymio wpuścioł, na kamiyniach opar, zwionzoł to ize wopnym, jako to przódzi za ojców robieli – godali somsiedzi. I dodawali: Niy może wasz fundament naszych fundamentów osłabić, bo sie wszystko obali. Kiej sie obali, to nikt niy rozróżni, kero ruina je czyjo. Jako to odbudować, kiej niy wia, kogo to kamiyń, cegła, dachsztajn eli rzigocz? Postawił tyn nowy chałpa miyndzy starymi, no bo niy dało sie inakszyi. Stoł dom, bo stoł, bo sie opieroł o dom somsiada. Najynty mulorz przeziwoł i przeziwoł – stary dom to krziwe ściany, a nowy mo mieć ściany proste? To sie niy do! Przezywali somsiady z lewyj i prawyj, bo chocia słowo dotrzymane zostało i okien nie zamurowano, to głupio mieć wspólne okna – świata niy widać, ino do kuchni i sypialni somsiady se zaglondajom. Nic nowego niy ujrzom, zawiść rośnie, o spanie, o jedzynie, o modlynie. Kiej świata niy widać, to zaglondo sie do somsiada i zowiści źle mu życzy. Możno chałp nowych a wonskich miyndzy stare fundamynty niy stowiać. Możno lepszij sie u somsiada wżynić?

Ostatnio rajza miała być pierwszo. Tak to już je – zawsze mosz napoczońć od końca. To rajza, kiej już Margott nie boło na tym padole łez. Ja, ja, wtedy, jak Hanek łosprawioł o barbarach. Wtedy to boło. Passata se kupił na starość i pojechoł.

Truda, Trudi, jom wołali. W szlarafenlandzie żyła w małym domu ze szidlami, takiyj bogatyj chałpie, bo baba boła robotno i szporować umiała. Kiej Hanek tam przijechoł, to już prziwiyndła, nale postawno i czysto. Włosy w warkocz splecione. Warkocz na czubku gowy zawiniynty, dychać czym miała i siedzieć na czym tysz. Zawsze umyto i woniajonco. W oczach ciepło, na ustach miód – bo żalu do życia nie mioła. W tym domku u Trudy Hanek miyszkoł przi tyj rajzie ostatniyj na wastok eli in dyjn westen – zależy skondeś jechoł.

Jei chałpa stoła kole wiynkszyj, a tak richtig miyndzy dwiema wiynkszymi. Ryzyka wielo i poetycko dzieliła jeji dom od tyj chałpy po lewyj – a po prawyj za łonkom eli za polanom miyszkoł somsiod, co Truda sztyrował i molestowoł. Tyn somsiod móg jom mieć za młodu, kiejby ino chcioł. Ale nie chcioł. Woloł tako inno, piykno i dziko spode lasa, znad kerego klara wylajzowała.

Kiej Hanek u niyj miyszkoł Truda tako baba boła, co durś a ciyngiym tańcowala i piyknie śpiewała. Okna na noc niy zawiyrała i śpiyw słychać było hen za rzykom i na wschodzie za lasym. Baby sie nerwowały. Chopy starsze i mode spać niy mogły.

Truda okna i drzwi niy zawiyrała. Wto tam sie bydzie cis, kiej niy wia, co go za progiem czeko?  Zawarte okna – dychać ciynżko, człek sie dusi. Tera bezpieczniej, bo Hanek, ach, Hanek… styknie wejrzeć i już wiysz.

Truda downiyj musiała być piykno, piynkno – dziko niy była, chocia tego Hanek pedzieć niy móg, bo jei za młodu niy znoł. Jako je terozki? Nikt niy wiy na zicher, niy powiy, bo niy wiy, a Hanek na pewno niy godoł, chocia jom richtig dobrze poznoł – i za ćmoka i za jasnoka.

Nie wiedzioł tysz tak richtig na zicher, jako boła. Myśloł, co wiy, nale niy wiedzioł. Terozki tyż niy wiy.

Kiejś po latach ta dziko pedziała somsiodowi Trudzinymu, iże go już niy chce, bo on niy je jei chopym.

Wkludził sie do Iny niyj taki fest dziki. Przyszoł niy wiedzieć skond, wzion ta Ina, bo Ina jei boło, tyj dzikiyj somsiodce, wzion jom gwałtym, bił jom.   Ona nikaj uciekać niy mogła, bo kaj miała uciyc, przeca niy do Leszka, bo tego somsioda, co Trudy za młodu niy chcioł, to go wołali Leszek. Do Leszka niy chciała, bo go nienawidziła serdecznie, wolała gwołt niźli zniywaga.

A kiej tyn dziki Inie bajtli narobił, to ona sama z siebie śpiywała jako jei ślubny groł.

Dzikiemu Iwanowi niy stykła chałpa Inowo, Leszka z Leszkowyj chałpy wyciep. Niy mioł Leszek pola, niy mioł chałpy, to sie Leszek o Trudzie spomnioł. Lepszo Truda niźli nic. Niy pytoł o zgoda, wloz do jei chałupy czystyj jak do swojej i po swojymu namarasił. Na gruncie Trudziny Leszek chałpa nowo postawił – budować niy umioł, nale wybudowoł. Bez fundamyntow, z oknami na północny-wschód, bez haźlika i bez wody. Ciasny domek, ale własny. Jasne, kapliczka tyż. Niy, niy, łobrazków zarozki niy powiesił, bo niy mioł za co. Za to Trudy figurki, zdjyncia i inne pamiątki dobrze przedoł, a co nikt niy kupiol, to wyciep. On niy mioł nic, bo go wyciepli – ona niy miała nic, bo Leszek wsio wyciep. Grunt na siebie doł przepisać w ksiyngach wieczystych i tyla.

Kiej sie pobudowoł, to sie wykludził od Trudy do nowyj chałpy. Mur postawił. Ogrodził sie od Trudy. Baba se wzion z takich, jak on. Ożynił sie z niom i żył z niom.

Trudzie pokoju niy dowoł. Pilnowoł, podsłuchiwoł, ksionszki wybieroł, muzyka włonczoł dobro i prawdziwo. Pani Trudo do niyj godoł. Jak Hanka ujrzoł, to dowód chcioł obejrzeć, zameldowanie, świadectwa szczepień… Bo różne choroby obcy przywożą.

Wyśmioł go Hanek. Pooglondoł Hanka ze wszystkich stron dokładnie i krytycznie. Podwinoł Hanek rynkowy, tak na schwol. Zdziwił sie odrobina Leszek. Pan górnik? Niy, a bo co? A tak tylko pytam? Pan ma śląski akcent. A Pan, Panie Leszku ma polski akcent?

Ciongiem przyłaził somsiod i opowiadał, jak to pani Trudzie pomagał, jak uczył ją wysławiać się, jak wieszcza czytali, a geniusza jak słuchali. Jak pole gryką obsiał, jak sadzeniaki z Francji sprowadził…
W tym Szlarafenlandzie Hanek ujrzoł wszystko, jak na dłoni. Ja, od tyj rajzy mioł Hanek zaczońć, coby zrozumieć i czas, i miejsce, i ludzi – prowda coby ujrzeć prowdziwo i prosto.

Jo tyla robił, tyla ksionżek i map i tyla rajzów przeżył, a tu stykło pojechać do Trudy do Szlarafenlandu i Leszka poznać i Ina dziko i dzikiego chopa Iny, co przez palce na tepichy smarkoł i śpikole w forhangi wyciyroł. Wszystko to Hanek usłyszoł od brechacza, abo som uwidzioł – zgodnijcie joko to richtig boło.

Niy z kożdym poradził Hanek godać. Niy z kożdym chcioł. Bo wiycie, niy trza ludzi obrożać, lebra, elwra, pamponia, soronia niy należy, gorola i barbara tysz niy trza. Unikać takiygo należy, bo ostuda to istno, kiej snim chocia na chwila staniesz, |a co jeszcze, kiej snim godosz.

Unikacie mnie – powiedział towarzysz partyjny, kiedy przyszedł do Hanka po chleb. Jo, wos? Niy, niy, to niy tak. Przecież pan wie, chleb ma towarzysz sekretarz u mnie za darmo – odpowiedział Hanek zza lady. Unikosz mie – pedzioł Hankowi proboszcz przi kolyndzie. Kaj tam, kajbych śmioł. Ino jo wom niy mom nic mondrego do pedzynia – odrzekł Hanek. Mie to niy sztyruje – godo farorz na to. Nale mie – mruknoł Hanek i niy ma mu do śmiychu. Zawdy możecie do mie przijść po chlyb. I do wos go niy braknie.

Tako godka mioł Hanek – szporowno. Sekrytorz i farorz recht mieli zowdy, to co tu godać? Hanek przi nich był links.

Wola być links niże lewy, a lewicom to ino umia chlyb kulać, szczylać i piznonć. Z takom lewicom i takom prawicom jako tukej je, niy poradza strzimać – godoł Hanek starzikowi, a tyn milczoł i fajfka kurzoł.

Niy poradził Hanek czytać ichnich ksionszek do mondrości, abo do przyjemności, eli do szpasu. Czytać czytoł, bo ich chcioł poznać. Ciynszko mu to szło. Som takie rube, takie mondre, takie wzniosłe. Takie, kurde mol, takie, o farona istnego, jo ci godom – takie som. Kiej już dobre znod, to tam mało o Ślonsku pisali. Boło o Egipcie, o Rzymie, o Napolionie, o Łodzi, o Warszawie. Dobre, barzo dobre ksionszki –
o bambrach i kupcach. Mało o robotnikach, gewerkerach, gwarkach. kuźnikach. Wieszczy Hanek znoł, nale te wieszcze wieszczyli o nich. Wstyd – po niymiecku moc tego o Ślonsku, po polsku niywiela. Fater pisoł, maciyrz jakoś mało gramotno we tym tymacie. Hauptmanna i Scholtisa z ciekawościom czytoł. Ciynszko z panami rzondzoncymi godać, kiej oni o nos nic niy wiedzom, abo wiedzom tyla, co im potrzabne.

Co majom wiedzieć? Jako sie kulbaczy jak sie dosiado i jako sie rajtuje! Jako sie w dwa żłoby sypie! Jako sie kuje! Jako sie wyżyno, jako się doi! Co komu wloć do koryta i kiej w łeb piznonć a bagnet mu wsadzić! Kiej na lot puścić a kiej lotki wytargać! Kiej szmata ize kyjfiga ściongnonć a kiej naciypnońć – kiej basztary majom śpiywać, a kiej majom cicho siedzieć. Wiedzieli to nowe i stare pony! Czerwone i bioło-czyrwone. Próbujom tysz te złoto-modre przebierańcy.

Chopcy sok wyciskali, do balona loli – wino u opy nastowiajom. Patrzy opa i rzondzi tak: Godanie o nich i godanie z nimi, to uznanie faktu, że my chcymy mieć z nimi co wspólnego. Jo mom wos wspólnie z omom i ze waszymi starzykami i skuli wos sie niy wadzymy, bo co to zmiynio. Wasz ojciec porzondny karlus i naszo cera porzondno, to porzondne dziecka majom. Starzik i te jego powstania rodzinnie mie niy sztyrujom. To było downo. Co downo, to niyprowda. Wspomniynia, to takie imaginarium. Imaginarium prowdy. Prowdy trza szukać tako, jako to Hanek robi.

Żałuja ino, co Hanek po rajzach i trefach z wami mało godo. Sucho ich na tych rajzach, to dobrze. Richtig je, iże snimi niy godo i ino ich sucho, bo chce wiedzieć jako i o czym cyganiom, ale nie godo do nich i niy godo śnimi. Nauczyli go, dobrze go nauczyli, co wszysko, co im powiysz, to oni wykorzystajom. Co sie poddo, to zmiyniom na swoje, zniykształcom, wyszydzom, przemilczom, a co sie niy poddo, to uznajom za swoje i bydom godać, co oni zawsze tak myśleli, zawsze tak godali – i co to nic nowego, żodne odkrycie, żodno tajymnica. O co ten cały wrzask, wszak to sprawa oczywista. Znana od lat. To wymazywanie białych plam może kiedyś było uzasadnione. Teraz? Teraz nie ma białych plam. Po co w podręcznikach pisać o złożoności i wielorakości? To nie miejsce w podręcznikach. Podręczniki nie są dla fachowców! Podręczniki mają wychowywać. Tworzyć epos! Dawać przykład – wskazywać drogi!

Dowanie przikładu, współpraca, uczynie sie w ich szkołach, prawienie kazań w ich kościołach – to mistrzostwo, mistrzostwo świata w cyganiyniu. Oni tu u nos rzondzom. Oni zbiyrajom dziesiyńcina i rozdajom prebenda – my ino na to robiymy. Tak godajom. To tysz cygaństwo, takie smyndzynie.

Ze starzikiym je tak, iże on wiy, co jo mom recht, bo ze jednyj strony przilazło tu zło i piyniondze i niynawiść do naszyj godki, nale ze drugiej strony przyszły myśl i robota, i oczekiwanie, coby my robili i ze tyj roboty lepij żyli, a do rzondów sie niy wrażywali, za to wolność myśli i wyznania obiycała.  Wolności ta piyrszo strona niy dała i myśli swobodnyj tysz niy. Drugo strona chciała, coby my z miłości żyli, a oni coby żyli z naszyj roboty i roboty naszych ojców, bo przeca my gwoździe kuli i szyny walcowali, marmur, piaskowiec i granit łomali – oni prziszli na gotowe. Kuźnie i gruby wyrabowali, szyny do sie położyki, z kamiynia z kamiyniołomów i pałaców swoje pałace kultury pobudowali.

Z rzondzyniem, to je jako z cołkim życiem. Nie do sie nikogo uszczynśliwić na siła. Trza kożdemu dać prawo do szczyńscia. Nie wlajzować babie, chopu i bajtlom strzewikami do serca! Tego nikt niy mo rad. Niy, niy mogesz nakozać miłowania. Niy do sie pedzieć: To je waszo ojczyzna – mocie jom kochać! Pszałabyś chopu, Wanda, ja do ciebie godom, do ciebie, Wanda, coś za niego po dobroci poszła, kery sie potym z twojij godki śmieje, z twojigo warzynia szydzi, na twoje porzondki sro? – pytała sie Rynia szwagrówki we Babski Szczwortek, kiej zaś Lucasy ize Niymiec na byzuch przijechali. Pszałabyś chopu, co ci godo, coś ty obco, bo po literacku niy poradzisz? Pszałabyś chopu, co ci godo, coś ty jego, nale obco. Pszałabyś chopu, coś za niego po dobroci poszła, z dobryj woli, chocia rodziciele nosym kryncili i inkszego ci raili, bo tyn inkszy tysz obiecowoł, iże wolno bydziysz i szanowano.

Nie poszłaś za tego drugiygo, boś go już znała – dzieci ci zbałamuci, starych za bozna bydzie robioł – jako to robioł jego fater i grołsvater ze twoimi starzikami. Poszłaś za tego piyrszego, a on ci dzieci bałamucił, starych za bozna robioł. Wanda siedziała i nic niy godała, bo co pedzieć mogła.

Wloz Hanek na chwilka – szwagrówce paket do rajchu prziniós: chlyb, kwasy na chlyb, tarto żymła, krupnik i jarzębiak, krówki i kasztanki. Z dobrego serca przinies, a Rynia do niego z pyskiem: Hanek, jo słyszała, iże ty jako baba tam na boku mosz na wsi, prowda to? Prowda. Jo słyszała, co ona z miasta. Ożynisz sie sniom? Niy ożynisz sie, bo ona kole ciebie z laciami niy tancuje, okiyn za czynsto niy myje, gardiny mosz czorne. Wiym, czym ona cie ciongnie, bo te heksy zza rzyki rodym, wpiyrw wiedzom, od czego to majom, a potym, iże tym sie siko. Piykno je, kiej z wiyrchu patrzysz, kiej niebo je modre, kiej ci pomogo. Nale niy bez tydziyń, ino kiej mo dobro launa. A odmiyni sie, to ponoć do innych lezie.

Wiym, Hanek, pszajesz jej, boś za niom gupi, nale ożynić sie niy ożynisz, bo baba wierno być musi zawsze, a niy ino od wielgiego zwona, od fajeru i rocznicy. Czasym tysz suchać mo i pysk trzymać. Mom recht, Hanek, mom recht? – nie uspokojała sie Rynia.

Mosz recht – Hanek mrugnoł do nij jako to Hanek i wartko rzek: Ino, czy ty, Rynia, aby o żyniaczce godałaś, tego niy wiym. Czy aby ino o babach i chopach, bo coś mi sie zdo, iże niy. Margott niy znosz a godosz. Wrażujesz sie Rynia w cudze życie. To niy dobrze, Rynia, niydobrze. To naczynosz politykierować. Rynia, oj, Rynia – ośmioł sie Hanek. Dobrze, dobrze, baby tysz majom polityka robić.

Margott dej pokój, dej pokój.

Niy do się wszystkiego zrobić. Hanek kejnedy próbowoł. Cołki czos Hanek chcioł, coby te Hanysy z familoków pochytali, iże naszo ziymia, to niy ino tam, kaj familoki stojom.

Wiyrchni Ślońsk niy zaczon sie od przodowników pracy socjalistycznyj, od familoków, niy od maszyny parowyj, niy! Nawet niy od gewerkerów! Wiyrchni Ślońsk, to niy cołki Ślonsk – Ślonsk je rozległy jak biodra Trudi, grzeszny jako Margott, bo jedno państwo mu niy styknie, jako Margott jedyn chop niy styk. Wielgo ta kraina w trzech państwach leży. Ślonsk wody sie i drogi trzimie: Viadrina i Via regia. Świdnica, Legnica, Wrocław, Opole, Racibórz, Bytom to ślonskie ksiynstwa, Katowice, Chorzów, Mysłowice, Ruda i Zabrze to miasta młode, ale osady stare.  Niy styknie pszoć kanarkom, basztardom, briyfom, królom i wieprzkom. Samego siebie trza znać i samymu siebie pszać. Fajery to tysz niy ino geburtstaki, krzciny, wesela, polterabyndy, odpusty, kiermasze, Barbórki i Floriany. Wiara to wiyncyj niże Piykary i Anaberg, to wiyncyj od betlyjki w Panewnikach. Pamiynć to niy som ino powstania i dobre czasy za Niymca.

Chcioł Hanek poznać, zrajzować i pokozać tyn Ślonsk z góry widziany, ize hałdy, ize Sudetów i Beskidów, miasta stare jak Lwówek, jak Złoty Stok, jak Ostrawa, ludzi, co owszem do kościoła szli, ksionszki czytali, muzyka grali i durch grajom – to klaro.

Na to wszystko trza mieć – i to Hanek wyszpiclowoł – skond mieli piyniondze na to wszystko, bo za darmo niy ma nic. Piyniondze som tak ważne, iże to słowo piyniondze Niymcy jak swoje używajom. Niymiec godo: Hab kajny piniondze. Gib piyniondze! Polok godo: Pieniądze to nie wszystko. Niy wszystko do nos – do nich ja.

Jakosik to jeszcze wczorej boło ajnfach: Ora et labora. A dzisiok? Dzisiok je inaczej! Może Hanek mioł sie pryndzyj za szpiclowanie cygaństwa wzionć. Może mog pryndzyj klarować? Coby klarować, to som musioł zrozumieć. Na to trza czasu, mondrej mamy i rajzów. No i trza kogoś, wto Hanka sucho i jego drogom podonżo. Trza uczniów pilnych i spolegliwych.

Sprawdzić trza, eli Hanek som niy cyganił, bo może trocha… libo wiyncyj niźli trocha.

Chcioł Hanek Hanysów z familoków przekonać, iże tyn co myśli, co jego rzić je pympkiem, pympkiem świata, mo niy labiydzić, iże go w rzici majom. Na rajzach i ze ksionżek i landkartów Hanek sie dowiedzioł, co cygaństwa je moc – Poloki cyganiom, Niymcy cyganiom i Rusy cyganiom.  Same Hanysy tysz cyganiom. Godo taki: Jo je ize Wiyrchniygo Ślonska a on je z familoków ze zidlunga.

Z familoków być, to żodyn wstyd. Pamiyntać jyno trza, iże moc je takich, co familoki opuszczom, a familoki ich niy. Wybór majom prosty – sromać sie smrodu po somsiedzie eli po somsiodce we haźliku na półpiyntrze abo ize wygódki za kamyrlikiym, abo siednoć na koło, na moplik, motor, eli do auta i cygaństwo szpiclować, prowdy szukać i uczyć się, uczyć.

Niy styknie wela ciepnońć, golfa se na szrocie sprawić, cycki wypuszapować i cipka po brazylijsku wygolić, bo to światowe ino na chwila! Uczyć sie trza, uczyć!  Niych tyż niy stynkajom Hanysy ze familoków, co w rzici byli i g… widzieli, że ich za soroniów majom.

Rajzować trza, choćby paluchym po mapie, telewizor oglondać. Niy ino seriale i telenowele: On jom kocho, ona go niy, ona go kocho, on jei niy. To je jei bajtel, nale niy snim. On mo bajta, nale ize innom. Samo ostoda i sromota.

Niych sie niy wtranżalajom ze swoimi wymysłami o jynzyku i narodzie, kiej ksionszki do rynki bierom ino z legendami – z cygaństwym wielgim i małym. Ciymnych narodów je zatyla. Soroniów, co jynzyk majom, a nim mielom, kiej młyny bez kamiyni. Lebrów, co mondrości ze łba flondry piszom, co już downo sie zaśmierdły jako rzić niy myto i wyszydzono.

Niych nos elwry i łożyroki niy zbowiajom.

Niych sie Mimrów trzi tajle przeczytajom – możno cosik pochytajom. Niy ino flyje, flondry, basztardy i paskudne choroby.

Niy styknie przekludzic sie do bloków i do ssypów na hasie nasmolić. Niy styknie.

cdn.