Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 1

Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci. 

ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017
 

Tak po prowdzie to Hanek mioł to tam, kaj ani klara ani miesionczek niy zaglondajom. Tyn cołki hajmat, ta godka o tożsamości, o autonomii, o Statucie Organicznym, o polskości i niemieckości! To fanzolynie o ucisku, o złych gorolach, Polokach i Niymcach i o dobrych Hanysach. To takie smolynie o niczym, takie godanie o miłości bez miłości. Wto ludzi niy miłuje – tyn siebie niy miłuje. Boga i świata cołkiego tysz niy mo rod.

Niy wierzył Hanek, iże jego chałpa to pympek świata, iże gynał akurat jom a niy inny dom akwator przecino – i to na poły. Niy wierzył Hanek, iże ino jego zadek szmary wzion bezlitosne, iże siedmiobolesny tacika boł najsroższy, iże w szkole i we wojsku mynki cierpioł za swe hanysostwo.

Wto wierzył, co jego czasy, to som eli boły czasy nojważniyjsze, może i najciynższe – to móg se wierzyć! Na tako wiara Hanek pysk krzywił, rzondzioł śnim abo niy rzondzioł. Co takiymu mioł pedzieć? Kiej Hanek istnego wierzoncego mioł trocha rod, to mu godoł: Niy być gupi! Niy wyrobiej! Bydom sie z ciebie śmioć. Biyda przidzie na cie, kiej cie wto spyto, skondy to mosz, ta twoja wiara, to przekonanie o ciyrpiyniu
i wyjontkowości.  No, skondy? – pytoł Hanek na poważnie. No, kajś sie tego fanzolynia nasuchoł? Trocha wkurzony spoziyroł istnymu w ślypia: Jedyn gupi, pedzioł, co wiedzioł – a wiedzioł tela, co kot naślintoł. Jeszcze inny pofyrtaniec na naród pokazuje.

Cołki naród łazi, kiejby nażgany i smoli gupoty. Niy godo – trajluje.  Ty tysz musisz? Niy być gupi – nie musisz!

Gupota to istno sromota. A jo niy chca, coby obcy myśleli, iże u nos wiyncyj ipków niźli naumionych ze życia i ze ksionżek. Gupota to grzych taki som jak cygaństwo. Dodej do tego pycha no i mosz istnego, co z fanom loto, co altary stroi, na mównice i kazalnice włazi, toasty wznosi – za naród, za honor, za ojczyzna, za Boga. Za Boga pić i ryczeć niy trza – On som poradzi, kiej przidzie czas.

Miejsce som wybiere, naród tysz. Niy musisz tyla gośno godać, lepiej po cichu porzykej – rano, we dnie i w nocy, a Aniół Stróż cie niy opuści. Niy ostawi ani rodu, ani narodu.

Honor? Z tym honorem różnie bywało, z tom ojczyznom tak samo. Honor wpiyrw mieć trza. Niy do sie dboć o to, czego niy ma. Niy mogesz dbać o honor, kiyj sie je czego sromać. Sromoty zaś niy pozbydziesz się radiyrkom eli milczyniym, zasi zicher niy godaniym o honorze i bohatyrstwie. Niy kmiń i niy dej kminić. Niy rycz tyla, bo krowa, kiej ryczy, to krasikonia niy nojdzie – łeb trzimie za wysoko – niby niebo widzi, nale mlyka niy dowo. Co komu po takij krowie? Chudnie tako, smyntniyje, placki brunatniyjsze robi. Krwi w tych plackach coroz wiyncyj. Niy sycz po cichu kiej żmija. Niy przezywej na czasy, na swoich i na goroli. Oguchniesz od wrzasku, żółć ci serce, rozum
i oczy zalyje – oślypniesz, zgorzkniejesz, skiśniesz. Życie ci ucieknie, stracisz czas bez miłości – piynkna nie ujrzysz i prowdy niy znojdziesz. Bez prowdy, to jakobyś matki suchoł, kero ci świynte opowiastki baje, a to ino cygaństwo. Kiejbyś swojej babie niy wierzył, bo ona cygani – godosz sniom, jysz sniom, śpisz sniom, dzieci sniom mosz, a jei niy wierzysz, abo trocha ino wiyrzysz, to sie na wajanie spuścić musisz. Przedstow se – do bajtli godosz, a po oczach poznosz, iże niy cołkiym ci wierzom. Pszajom ci cołkiym sercym, nale niy wierzom. Chciołbyś tak? Przeca cyganione bydom cyganić, bo cygaństwo za prowda majom.

Wypion Hanek piyrsi, opar sie na stole ryncoma, garści wyciongnoł przed sia – obie zaciśnione. Wejrzoł mi w ślypia – palce po leku wyprościł, garści rozwar. Lewo pusto – we prawyj wieli gwóźdź. Taki zarościały, kuty gwóźdź.

Do tegoch doszoł, toch znoloz, To je czyńść prowdy! Co mom we prawyj? Dzieje, nasze dzieje! We tyj lewyj niy mom nic. Nic to nic! O niczym godosz po próżnicy. Z niczego niy ma nic. Dużo godki ino ize tyj próżnoty.

Kiej w gorści niy mosz nic, to mogesz wszystko pedzieć. Jako to niysprawiydliwie niy miyć nic i wto za to odpowiado – co trza zrobić, coby boło sprawiydliwie i cosik mieć. Gwóźdź trza zabrać tymu, co go mo, co by było sprawiedliwie i niy trza kuć nowych gwoździ, coby było równo. Sprawiydliwie, to se tak forsztelujom: sprawiydliwie, to znaczy równo, kożdymu sie należy. Podług roboty? Podług potrzeb jego? Podług zasług? Niy wia jako nale mo być sprawiydliwie i demokratycznie. Demokracyjo ludowo, narodowo, chrześcijańsko, eli katolicko? Wto to wiy… No som takie, co wiedzom jako dzielić sprawiydliwie i zgodnie ze sumiyniym. W gorści pusto, nale dzielić bydom, coby boło sprawiedliwie. Som nic niy mo, a patrz, dzielić umie. Cudze, to mo być równo. Ustawy napisze, rozporzondzynia. Ustanowi parlamynty, kaj bydzie parlowoł – urzyndy, kaj bydzie urzyndowoł. Podatki zbiere – dziesienciny, coby mioł co dzielić i rozdować jako przywileje – prebendy
i insze urzyndy. Ze swojij garści nic niy doł, bo w niyj pusto boło. Cudze weźnie i podzieli. Som na tym niy straci.

Przidzie taki i bamoncić bydzie o przyczynach niyrówności, słów znacznych bydzie nadużywoł i rojbrów najmie. Majom sie za bitka wzionć, Bogatymu wzionć, biydnymu dać – a biydny to przesro, abo rojbry mu to zabierom.  Rojbry jednych ode koryta odgoniom, a drugich przigoniom. Te pierwsze koryto kainowe zrobiyli, a te drugie koryto ablowe ukradli. Ino co tukej niy Kain zabioł Abla. Abel tu prziloz, wieprzki, barany i inkszo trzoda przignoł i osiod.

W prawyj gorści jak widzisz, mom gwóźdź. Tyn gwóźdź jest coś wort. Je wiela wort. Je potrzabny. Bo kiej go dobrze wbijesz, to trzymie dugo. Musisz go w łeb prać – łeb musi mieć twordy, prosty musi być gwóźdź i ostry na końcu, abo trocha stympiony, coby drzewo niy pynkło, kiej je łonczysz, bo kiej łonczysz, to ostre niy je dobre. Kiej łonczysz drzewo ize drzewem, to taki gwóźdź poleku po gowie walisz, poleku, niy ize cołkiyj mocy, bo sie może skrziwić, abo ci drzewo rozwiedzie. Coby niy rozwiyść, to gwóźdź mo być trocha tempy. Ostrym niy poradzisz i drzewo zepsujesz – pynknie. Ize stali abo z żyloza musi być kuty taki gwóźdź, bo ciynty je gorszy. Kowol to wiy dobrze, kery gwóźdź do czego i ze czego je. Ruda je potrzabno, konie do transportu, robotniki, kanały – flisoki. Moc roboty taki gwóźdź biere i moc roboty taki gwóźdź dowo. Taki mały gwóźdź i tako wiylo industralizacja. Przedstow se, synek od fatra, fater od swojego fatra uczom sie gwoździe robić. Na som koniec tyn gwóźdź sie przedowo. Przedać to tysz kunszt. Przedać – niy ocyganić. Taki ajnfachowy gwóźdź, a tyla kultury! Jako go zrobić, jako go użyć – to je tajymnica pokolyń. My tukej, to my som gwoździorze, kuźniki, mulorze, gwarki i inksze roztomaite gewerkery. Niy do sie gwoździa podzielić, nie do sie go zrobić kiej niy mosz gryfki i niy mosz w gowie naumione. Widzisz w prawyj coś mom – we lewyj mom nic. Prawo jest w prawie – lewo żyje na lewo. Żeby skryć to, że żyje z cudzego dorobku, to godo i godo, a wto wiela godo, tyn wiela kmini. Zawsze je wybór – mieć cosik w garści, abo cyganić.

Coś mi się zdowo, iże Hanek niy wierzył, co cygaństwo mo krótkie szłapy i niy popłaco. Z cygaństwa idzie bogato żyć. Tak je i boło i bydzie. Nic to, nic to, godoł Hanek i prowdy szukoł uparcie.

Jakoś go tak mamusia pod sercym utuliła, w kołysce huśtała dziyń i noc, godkom wybawiła, iże Hanek świata sie niy boł – strachu przed swoimi i obcymi niy mioł. Gowa przekrzywioł od małego, oczka trocha mrużył i ciekawie spoziyroł na stare i nowe. Ostrożnie, nabożnie macoł graczki i dziwowoł sie. Czuł gładkie i chropowate, cieplyjsze i zimniyjsze. Smaki powoniyniym odróżnioł, nosa mioł, kiej mama warzyła, piykła, jabka strugała do kompotu z ostrynżynami, kiyj chałka z piykarni ze wsi od opy prziniesła. Smakowała mu najlepiej chałka z posypkom od omy. Niy oszydził sie ani razu, zawdy zgod, czyja to posypka: omy eli ciotki Agnys. Spojrzoł, powonioł, ukroił kromka, jeszcze roz powonioł, ugryz konsek  ze posypkom, wciongoł luft nosem i kiej już godać poradził, wyrokowoł: Oma, oma – nikt niy poradzi takiyj posypki zrobić a opa takiyj chały upiyc.

Było mu trzi, kiyj oznajmioł: Ostana piykarzym i gospodarzym. Byda sioł, żon i piyk. Doś lot przeszło zanim Hanek gospodarka i bekaryja po opie erbnoł. Umioł wtedy już tela, iże ani chlyba, ani żymeł niy mioł lichszych od opy. Gowiydź i ziymia tysz niy uciyrpiały pod nowym gospodorzym. To jego świat, jego życie, jego robota. No jego ciyrpiynie i przeznaczynie – fedrowanie i hartowanie prowdy i uparte szpiclowanie cygaństwa.

Dwie mioł chałpy Hanek – na wsi jedno matczyno, na osiedlu tacino.

Najpiyrw na kole w koszyku go mama na wieś woziła, potym piechty za rynka z mamom do dom do omy i opy szoł. W drodze gra se wynalyźli: mama cosik łosprawiala, a Hanek godoł, eli to prowda, eli niyprowda. Hanek sie radowoł: Idymy do omy i opy! Bydymy szpiclować cygaństwo. Wezła mama kamiyń do rynki i kozała zgodnońć:

Je to wongiel, eli niy, srybro, galwan, złoto, kupfer? Niy zgoduj, boch ci jusz godała, to wiysz. Ino se wspomnij.

A takie słowo: krasikoń toch wynalazła, libo to je echt? A latopiyrz, szmaterlok, boliłoczko, faber, dziambel, sierotki, danga, toch wynalazła, libo to je echt?

Hanek dużo sie po drodze nauczył. Cołkie życie lepiej chytoł, kiej łaził, pyndalowoł, rajzowoł.

U omy i opy graczek boło trocha – ksionszki, landkarty, postkarty. Opie gra w szpiclowanie cygaństwa od bajtla sie podobała, mamulka to erbła – beztusz som z wnukiym groł. Brali ksionszki, landkarty, postkarty i grali. Coby się nie nudzić, wymyślił opa tako inno zgodywanka:

Co tu pokazujom – co jo tu widza? Co tu napisali – co jo tu odczytać poradza? Prowda to eli cygaństwo. Gibko sie Hanek ize ciekawości czytać nauczył – niy zmiarkowoł sie kiej i już umioł. Godoł: Opa, ta wielo dejcie, ta z tymi wielimi buchsztabami, a potym ta landkarta z tymi krzywymi, co som takie rynkom pisane.

Wszystko, co napisane, Hanek wartko chytoł – niy wiedzioł, iże te jedne po polsku a te inne po niymiecku i po łacinie boły. „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej”, „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego”, „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae”, „Urkundensammlung zur Geschichte des Ursprungs der Städte: und der Einführung und Verbreitung deutscher Kolonisten und Rechte in Schlesien und der Ober-Lausitz”.

Ksionżek niy czytali całych – tak tysz idzie. Opa godoł: Źródła cołkiego nikt niy pije. Źródła som roztomaite – skosztuj tu, skosztuj tam, posmakuj, wybier.

Oma brała Hanka do zegrodki, na łonka i do lasu. Tam szpiclowali – ziele to eli grincojg, szkodnik abo dobry zwiyrz.

Kiyj Hanek urós, to jechali z mamom na wieś, do Dobronyndzy, bo tak sie ta wieś po polsku nazywała, na kołach. Potym wióz tam mama na kopruchu, potym eshalkom. Syrenki mama niy dożyła.

Ciynszko pedzieć, iże to i lepiyj do niyj, bo Margott, kobiyta Hankowo by sie jyj niy spodobała. Margott babom sie niy widziała, to i mamie Hankowyj tysz niy. Hanek z Margott do Godów 1990 żyli na kryja.

cdn.

Książka w wersji drukowanej.