Adam Kubik: Die „sprachliche Trias“ in mir. Ô ślōnskij trzi-gŏdkowojsi, czyli kaj ech wszandzie pojechoł ôsprŏwiać po ślōnsku (5 i 6)
Teila Piōntŏ
Kedy po polsku, a kedy po naszymu
Polski prziszło mi gŏdać tak richtich yno do matury, no i jeszcze kōnsek na studiach inżyniyrskich we Wroslau/Brecław. Ale jak ech mioł jaki tref z freundōma Ślōnzŏkōma w tym miyjście, to ech konsekwynt gŏdoł po naszymu z niymi, nawet jak byli przi tym Polŏki. Trza padać, że nie zawsze ônym bōło to leko, bo kōnsek gańby skiż tygo freundy czuli, ale jŏ wiedziŏł, iże do nich bōła to kwestiŏ gewyjnungu, coby se einfach byli do tygo przizwyczajyli. Nikogo ech przi tym nie zmuszŏł do gŏdaniŏ po naszymu, yno ech nie chcioł być w jakim zwangu „mówienia“ do swoich. Trza tukej vermerknōnć, iże nierŏz dziynki tymu niejedyn Polŏk se dowiydzioł cojś ô „gŏdce“, abo nawet i rŏz dało se jednymu, co mioł z tym festy problym, eklyrować czamu, co, skōnd i jako se to mŏ ze Ślōnskym, po czym synek podziynkowoł a padoł, że einfach niy mioł pojynciŏ. Byli tysz i take, co padali, że rada słyszōm inkszŏ gŏdka co je w Polsce, ale i tysz take, co choby wspomniōne we piyrszyj teili persŏny z autoritejtym, co wyjśmiywali, ale tukej bōło blank klar, iże nie trza se takimi co za festy starać. Bōł to dobry erfahrung wiydzieć, że se je u siybie, a tak richtich nie u siybie, że na Ślōnsku, ale tak richtich w blank polskim miyjście, chōby piyrszy auslandserfahrung, bo myntalnojś bōła blank inkszŏ ôd naszyj we Oberschlysien. Tysz drugŏ sacha, tyn trejning rzōndzyniŏ po naszymu przi swoich miyndzy Polŏkōma, tysz se przidoł, bo czowiek już jydnak niy bōł u siybie, a umioł zachować z dumōm to, co ôd ôjcōw dostoł.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Ślōnski z dochtorantōma we Heidelbergu
Drōga mie kludziōła dalij, na dochtorat aże do Heidelbergu, kaj ech je do dzisiej. Sam ech mujsioł latinum zdać, bezto ech zaczōn uczyć francuski a italiōnski, kaj ech se merknōł, że przi aussprache, czyli gŏdaniu, piyrszyj gŏdki to Deutsch barzij pōmogoł, a zajś przi drugij to polski. Sam we Heidelbergu tysz sztudynty ze Słowacyje miyli kans freudy, skiż tygo, że to co jŏ rzōndzam prandzyj ôni begreifowali, aniżeli moji „niby-landsleute“ – Polŏki. Zdania, ftore sam sōm dobrym przikłŏdym to jydne je dojś normalne, a zajś druge nieftōrych moge zgorszyć, ale „das ist nicht böse gemeint“ bezto se niy gōrszcie za fest, yno wejźcie jako beispiel:
- „My sam sami sōm. Wyjście sam sōm sami?“
- „Sam je ćma jak w rzici.“
A zajś Bundesdeutschōw festy radōwała syntyncjŏ, kaj ech gŏdŏ:
„Ja, gynau, mŏsz recht. To je richtich wichtich.“
Tysz se spōminōm jak bōł Stammtisch we knajpie, kaj se nŏs trzech dochtorantōw trefło ze Zyntralôjropy i chciyli my ô dochtorskich projyktach poôsprŏwiać, ale ze warunkym, że kożdy po swojymu i we swojij gŏdce baje eklerowŏł. Tōże poczła wpiyrw ôsoba ze Polski, potym ze Słowacje, alles bōło soweit klar, aże ech jŏ poczōn gŏdać po naszymu, to reakcyjŏ bōła takŏ, że Słowŏk tumaczōł Polŏkōwi cōże gŏdōm, ale po niymiecku, bo skiż szoku, że take „cojś“ je we Polsce, nie umioł se borŏk pochytać co gŏdōm.
Ô Südtirŏl a ô Ślōnsku
Skiż mōjygo projyktu dochtōrskygo, kaj analizujam literatura grenzgebietōw w Ôjrōpie, jechoł ech na Forschungsreisy do Südtirŏl, czyli regiōnu, ftory je taki, jako Ślōnsk mōgby być, ale mujsi se jeszcze fest ôto starać. Tam ech widzioł kans analogiōw miyndzy naszōm trzi-gŏdkowojsiōm a tōm ôd ônych Südtirŏlyrōw. Tam kōżdy, co chce mieć sztela jakygo urzyndnika, lykarza, politikera, nauczyciyla, abo tygo typu berufōw, mujsi mieć kōmpytyncje a nachweis przinajmij dwō-gŏdkowojsi: niymieckego a italiōnskego, a kajniekaj aże i ladinskego.
Ladinski je choby szlōnski, ale nie ganz
No i tukej ciekawy tymat: ladinskŏ gŏdka, ftorŏ bōła we Südtirŏl ôd zaraniŏł dziyjōw, a se dobrze miała pod Ejstereicherōma, bo ônym ta rōmanskŏ gŏdka nic nie wadziōła, czyli chōby ślōnski w heimacie (yno, że Bismarckowi zaczła potym trocham wadzić). Ladinski niy je dialektym italiōnskygo, yno separatnōm gŏdkōm, ftorŏ se wezła ôd latinum. Analogiŏ ftorŏ sam widza, miyndzy naszōm gŏdkōm a ladinskim je takŏ, że ôbie bōły historycznie ausnutzōwane, coby z zwangym pokŏzać jake cojś bezmajs miało ôd zŏwsze być: Mussolini gŏdoł, że ladinski dŏwŏ mu recht na aneksjŏ Südtirŏlu ôd Ejstereicherōw, a zajś polske komunisty i niejedne polske politikery a instytucje dzisiej, iże to je yno dialykt polskygo, ftory je bezmajś beweisym a eklerungym, czamu to Ślōnsk jako teila Polski, niby to do „maciyrzy“ nazŏd trefiōł. Widzymy, iże ôba beispīly sōm tōniōm gŏdkōm, ftōrŏ dzisiejszŏ historiografiŏ ôbalŏ jakō cygaństwo, yno że tygo trza we Polsce abō festy szukać we naukowych ksiōnżkach, abo wejź piyrszŏ lepszŏ ksiōnżka do geschichty w auslandzie, bo w Polsce leider tygo w ôbiygu pospolityj narracyji niy widzymy za kans, yno dalij se trefiōm teksty ô „ziymiach ôdzyskanych“, co je einfach falsch, ftore jak już to powinny być nazywane „ziymie ôdybrane“ abō „ziymie ôtrzimane“ (jak już ftojś mujsi unterstreichować „nŏlyjżnojś“ abo „zugehyrichkeit“ tych gebietōw).
Teila Szōstŏ
Ôni tym żyjōm i to blank gut!
Ta kans-gŏdkowojś we Südtirŏl bōła do mie choby jakōm magiōm. Tukej ech widzioł, że ijdzie gŏdać we ôficjalnych sytuacjach we pŏru gŏdkach (italiōnski, südtirŏler-deutsch, ejsterreichisch-hochdeutsch) i wcale niy trza być sztudīrowanym. Sam to se szło do sklypu, do bekera, do kafejhausu abo jakygo baru i lujdzie ze ôbsugi einfach umiejli bez pytaniŏ einschätzować we ftoryj gŏdce klijynt poradzi rzōndzić a żŏdyn żŏdnygo niy wyjśmiywoł, kōżdy rzōndziōł jak poradziōł. Tak mie se to festy i podobało, ale i tysz festy frustrōwało, jak ech se spomnioł jako je we Polsce, u nŏs we heimacie na Ślōnsku, ze tolyrancyjōm ôd strōny polskij. Polŏkōm możno niekedy niy wadzi, ale trza vermerknōnć że yno niekedy nie wadzi, gŏdka drugygo czōwiyka po ślōnsku, ale je absztymplōwany czansto bez Polŏka za takygo, co nie mŏ szkoły, że je gorszy i trza mu krzejścijōnski ôbowiōnzek zrozumiyniŏ tyj „fejlernyj gŏdki“ spełnić, szczygōlniy kajś we ôficjalnych institucyjach a situacyjach. Zajś ôtym, coby mogli inksi, choby jŏ, se einfach ôbok ślōnskygo tysz po i niymiecku poôsprŏwiać, a kajniekaj jake dingy erlejdigować we sklypie, urzyndzie, szkole abo restauracyje ze niymieckim, to se ôd razu czowiykōm pojawioł diabelski blick, ftory ôznajmioł, że „sam je Polska“. To tysz nierŏz słyszam tyn satz we dyskusyjach ze nieftorymi Ślōnzŏkōma. Tak richtich trza tukej padać, że „sam je Ślōnsk“, ftory lejży we Polsce, a niymiecki nalejży tak samo do Ślōnska jak ślōnski, a dzisiej już tysz i polski, ftory to zajś aktywniy bez masa lujdzi ôstoł użiwany dopiyro ôd kōńca Drugiygo Weltkriegu. Prandzyj yno pŏru poradziōło „richtich po polsku”, bo reszta gŏdała po ślōnsku a po niymiecku. Sam trza pedzieć, że ślōnski kedyjś niy bōł uznŏwany jako gŏdka, bo ze perspektiwy niymieckij myjślejli, że jak słōwiōńskŏ gŏdka to je, to mujsi to być einfach polski, niy wiydziejli wiela w tym morawsko-czysko-słowackygo je. Skiż tych ôproszczyń mōmy dzisiej we świycie geisteswissenschaftlerōw kans roboty, coby eklerować tysz bedeutung „wasserpole“ abo „wasserpolnisch: sam to „-pole“ abo „-polnisch“ bōło zamiast „slawisch“, bo se myjśleli, że piyrszŏł gŏdka ôd Niymiec patrzōnc w strona wschōdu je polski, co zajś je niyprŏda, bo po drōdze miejli sorbisch/łużycki, no i wasserpolnisch czyjli eigentlich ślōnski.
Ô dyskryminacyje, represyje a emigracyje i vertragach ftore se ignoruje
Ôco mie sam tysz ijdzie je to, że we sytuacyji, kaj jŏ by chcioł mieć prawo i ze ônygo mōc richtich korzistać, ftore je spisane i gwarantōwane we nachbarschaftsvertragu miyndzy Polskōm a Niymcōma na poczōntku lŏt dziejwiyndziysiōntych, że lujdzie niy majōm być dyskryminowani skiż ônych gŏdki, kaj tukej na myjśli tyż je niymiecki. Jŏ by chcioł, coby we heimacie szło autyntycznie bez żŏdnyj dyskryminacyje rzōndzić we kożdyj ze trzech gŏdkōw (nŏlepij kejby my zajś tysz umiejli mōrwasko-czeski, to by bōły sztyry gŏdki heimatu) i umiyć załatwiać sprawy ôficjalniy, kaj klijynt abo petynt gŏdŏ po swojymu, a ôbsuga po swojymu, a tak nŏlepij kejby ôbsuga umiała se dostosować do potrzyb klijynta, a niy naôdwrōt. Sam trza padać, że we Polsce lujdzie niy znajōm kans jynzykōw tak dobrze, coby umiejli we alltagu ôsprŏwiać we ônych blank normalnie.
A na Ślōnsku leider tysz corŏz manij se poradzi we inkszych gŏdkach poza polskim a ślōnskim, bo schymat „sam je Polska“ se przebijoł bez kōżdŏ prōba ôdtworzyniŏ gŏdkowygo vielfaltu heimatu a lujdzie zapominajōm nie jyno ôtym, że bezto se kōnczy tradycyjŏ Ślōnska skiż jednyj gynyracji, ôgarniyntyj festy nacjōnalizmym polskim. Tradycjŏ Ślōnska, ftorŏ mŏ vergangynheit dugi na przeszłō 800 lŏt. Poza tym sōm my we Ojropie, kaj kans-gŏdkowojś je normalnŏ, kaj teryn jak Südtirŏl se ekonomiczniy entwicklowŏ gynau dziynki tymu, że je kans-gŏdkowy. Yno że Südtirŏl mŏ manij lujdzi niż Oberschlejsien a je jednym ze nŏbogatszych gebietōw Ojrōpy, a sto lŏt do zadku bōł to jeszcze tysz yno rejgiōn bambrōw we Alpach, dzisiej zajś kwitniy jako teila Italii, kulturowygo einflussu Ejsterreich, a żyje se autonimicznym życiym i wcaly niy chce być ôdôsobniōnym sztaatym. Takŏ forma, forma autōnōmijy, je nŏlepszŏ dō gebietōw, ftore majōm taki cianżki vergangynheit jak Ślōnsk.
A my we Ôberschlejsien jako mōmy? Polityczniy my sōm yno zdziybko dalij, niż za kōmuny. My sōm tam, kaj cyntralistycznŏ polityka ze Warszawy umiy bez 2 lata rzōndōw cŏfnōnć prawa minderheitu jak i nauczaniŏ niymiyckego, abo wciypnōnć bogate teile gminōw, kaj Ślōnzŏki miyszkajōm, a włōnaczyć je do Ôpolŏ, kaj zajś nŏmanij Ślōnzŏkōw je, skiż czygo wejźli tysz prawo do gŏdaniŏ we urzyndach po niymiycku a tysz i dwo-gŏdkowe ortsschildy, ftore dopiyro co bōły ustawiōne we 2008, wszysko bez liczyniŏ se ze ôpiniōm lujdzi. Ôpolske je terynym, kaj potyncjoł je eigyntlich tyn sōm co we Südtirŏl, a cierpi tyn nŏsz teryn na to, że lujdzie wyjyżdżali i durch wyjyżdżajōm. Czamu? Ôficjalnie se gŏdŏ, że czowiyki chcōm kans wartkich piniyndzy. A tak richtich trza pejdzieć, że nieftorzi, choby jŏ, co je na sztudiach we Niymcach, boch mioł dojś tygo, że moja tożsamojś niy baje se umiała entfaltować zgōdnie ze możliwojściōma, choby bezto, że niy idzie gŏdać po niymiecku swobodniy, że niy banam umioł bez cynzury naukowyj przebadać tygo, co mie interysuje ô Ślōnsku, że baje zawsze jakijś „mōndry“ czowiyk mi gŏdŏ co mōm pisać, żeby to niy miało konsykwyncji do mie, ale tak richtich, boch mioł dojś być czowiykym drugyj katygorii, skiż tygo, że po niymiecku poradzam lepij jak niejedyn Polŏk, ale mōj polski mŏ być niczym we Warszawie, a zajś ô ślōnskim mōm durch zapōminać, bo to je niewyedukowanŏ gŏdka. Mioł ech einfach dojś dyskryminacji własnyj ôsoby, jak i tygo, że mōndre gōwy sōm wyciepywane ze heimatu, a żŏdyn ôtym tak nie gŏdŏ, yno ôboczy to we gŏdka „to bōł ônygo/ônyj wybōr“, kaj tak richtich kōżdy wiy, że take kōnsykwyncyje jak wyjazd, coby szło robić wissenschaft, nie powinny wogōle mieć miyjsca, bo sōm ôtwartōm dyskryminacjōm, ftorŏ za kans je przemilczanŏ a uciskanŏ, jak ftojś se ôdyzwie. Mōm nadziejŏ, że przilejzie jeszcze taki dziyń, kaj baje szło jechać do heimatu a robić nauka, zakłŏdać instituty kultury a uniwersitejty niymiecko-ślōnske ô karachtyrze ojrōpyjskim, kaj nie baje se witanym ze xenōfobiczno-nacjōnalistycznymi parŏlōma a czynōma, yno kaj banam mōg być tym, kim ech je ze mojōm trzi-gŏdkowojsiōm, a widzieć heimat ftory zajś se zrobiōł trzi-gŏdkowy, bez dyskryminacyje, represyje a wymuszōnyj emigracyje abo wywnyntrznyj formy uciszynia, kaj se znoł włajściwy bedeutung „autōnōmije“ we ojrōpyjskim wydaniu, a ftorygo heimat potrzybuje choby chory lykōw na cianżkŏ choroba, jakim do nŏs je nacjōnalizm przikriwany „niby-patriotyzmym“.
Ô unterschiedach miyndzy Südtirŏl a heimatym
Wrŏcajōnc juzajś do gŏdkōw we Südtirŏl: Je tysz srogi unterschied polygajōncy na tym, iże Ślōnzŏki barzij poradzōm po ślōnsku, zajś manij dzisiej pō niymiecku, za to kŏżdy po polsku. Zajś u Südtirŏlerōw je tako, że po ladinsku rzōndzi pŏram wsiōw a małych miastōw, kans ludzi zajś gŏdŏ po niymiecku (ale nie kożdy) i po italiōnsku same Italianery a zajś corŏz manij tych, co piyrwyj rzōndzōm po niymiecku. Trza tysz padać, że sōm sam dwiy ôdmiany niymieckego: Südtirŏler-Deutsch, ftōrym gŏdŏ wiankszojś, a Ejstereichisch-Hochdeutsch, ftory je ôficjalnōm gŏdkōm i niy kŏżdy poradzi we ônyj rzōndzić, bo robiōm fejlery przi ôdmianie bez przipadki a i użiwajōnc wortschatz rejgiōnalny, kaj trza pejdzieć, że je to kajś tam ôdniych ôdmiana niymiyckego a szpecifika tych lujdzi, co ônych karachtyryzōje. Z tym niymieckim, to je tako chōby u nŏs to aufteilować na Hochdeutsch, ftory rzōndzōm modzi, co ze telewizora se nauczyli abo ôd familiji ze Niymiec, a tyn Deutsch ze ślōnskim akcyntym, we ftorym poradzōm gŏdać ci ze generacyje omōw a opōw urodzōnych przed 1945, ale ônych poleku je corŏz manij, kaj sztelung we zdaniu je inkszy niż we niymieckim, a ausspracha dojś zaciōnganŏ przi umlautach, a do tygo twarde „r“ abo u nieftorych starszich take inakszyj wibrujōnce „r“. Wszysko mŏ swōja racjŏ bytu, bezto niczygo niy mŏ żŏdnymu być gańba.
Vermerknōnć sam trza, iże mimo małyj grupy tych co gŏdajōm po ladinsku, majōm aże szkōły w tyj gŏdce, żywŏ literaturã, nawet i bibliotyka, ftorŏ zbiyrŏ wszysko ônich a i w ônych gŏdce. Wolny Uniwersitejt w Bozen je italiōnsko-niymiecko-angylski, bo w tych gŏdkach se tam unterichtuje. My zajś w heimacie niymieckich szkołōw se niy umiymy doczykać, je yno ździybko polsko-niymieckich, a ô ślōnskich to se mogymy yno poôsprŏwiać, bo wszysko mujsi być „polskojęzyczne“. Dobrym beispīlym sam je Südtirŏl. Fto wiy kim je, wiy czygo chce i tysz czygō ônymu brachuje.
Adam Kubik – jahrgang Tschernobyla, synek ze Annaberglandu, sztudīrowoł germanistik we Ôppelnau a we Wroslau/Brecław, podyplōmowo – pokojowe rozônaczynie turbulyncyjōw: polsko-ukraiński Dialog, do tygo tyż je inżynierym raumplanungu. Dzisiej sztudynt dochtorski we Heidelberg, bōł lechtorym Deutsch na Yale University we Hameryce i je nim dalij na Heidelberg Universität. Co-autor ksiōnżki ô „Johann Schroth – Pionier der Wasserheilkunde“, a publikowoł we Oxford German Studies, Oberschlesisches Eichendorff-Zentrum Lubowitz, Germanistische Werkstatt, dŏwniejszym „Schlesisches Wochynblatt“ a inksze. Interesuje se fest heimatym, gŏdkōma, grenzgebietōma, literaturōm, identitejtōma kulturowymi a Ślōnskimi Texanerōma. Forschungsreisy zakludziōły go do Hameryki, Texasu, Belgii, Schottland, Oxfordu, Ukrainy, Ejsterreich, Südtirŏl, Italije, Czechōw. Lubi pisać a uczić, bo tako se dziejli tym co wiy. Angażuje se we untericht u „Pro Liberis Silesiae“. W dōma je w Niymcach a Ślōnsku.