Adam Kubik: Die „sprachliche Trias“ in mir. Ô ślōnskij trzi-gŏdkowojsi, czyli kaj ech wszandzie pojechoł ôsprŏwiać po ślōnsku (12)

Teila 11

Teila Dwōnŏstŏ

Pŏra komyntarōw ô bildungu

Tak na sōm schluss, po efarungu ze wybitnych uniwersitejtōw, ale i tysz ze pasji do nauczaniŏ a zaintyrysōwaniŏ ślōnskim heimatym, ônygo kulturōm, gŏdkōm a tysz identitejt, chciŏ ech pŏra ôstatnich uwag a sytuacyje ô systymie ôdpowiydzialnym za bildung padać.

Możno ech jeszcze je za mōdy, jak nieftorzi padajōm, możno se durch yno vorstellujam idyjalny świat, jak inksi by padali, ale co jŏ widzam, jak wejrzam nazŏd na szkoły a na te dojświadczynia ze heimatu, Niymiec, Schotland a Hameryki, kaj ech nie bōł turistycznie, yno jako nauczyciyl a jung-wissynschaftler, to musza padać, że ta ściyżka mōgłaby blank lecyj ijś, kejby my miejli lepsze mōżliwojsi we heimacie. Łajziōł ech przeca rok do znanygo LO2 we Ôpŏlu, kaj mie se za nic we świycie niy podobało, bo to bōła kujźnia „polskich elit“. Czōwiyk ô ślōnskim karachtyrze a znajōmojsiom niymieckygo miŏ sam dwie ôpcje: abō udŏwać a se stanyć Polŏkym, abō ijś do klasy bilingualnyj. Dostŏ ech se do klasy „ôjropyjskij” wtedy, ale yno miōno tam bōło ojropyjske, kaj bōło zwar nŏciynżij wlyjź (dzisiej sōm te ludzie prawnikōma, finanzerōma itp.), ale jŏ wiedziŏ, że tam nie pasujam rein, bōch nie je w myntalnojsi taki jak ôni, co tysz se szło merknynć na kōżdym schrittcie, bo tysz tako to bōło mie pokŏzywane. Jak ech chciŏ przelyjź po pō roku do bilingualnyj z niymieckim, to mi wtedy direchtōr szkoły sōm padŏ, że to je srōgi fejler ijś ze nŏlepszyj do nŏgōrszyj (!) klasy, kaj se wiela nie uczōm, „yno niymiecki znajōm“. A mojyj traumym bōło tak richtich ijś do klasy z muttersprache deutsch, ftoryj nie ôtwarli, bo bōło yno pŏru chyntnych, also srogi enttäuschung do mie, jak mie przidziejlili do nŏlepszyj zwar klasy, ftorŏ ale nie bōła tak richtich mojōm wahlōm.

Poszoł ech we endefekcie po roku do Szczylec do „Ôgōlniŏka”, bo mie tamta myntalnojś ze „elitarnygo Ôpŏla” fest nerwōwała. Miŏ ech potym we naszym miyjście rocznik ludzi, kaj my wiydziejli mało wiela co je ważne na tyn wiyk, i ech wszysko skōnczŏ jak trza bōło, a dziynki umgejbungu freundōw, ftorych richtich kans bōło Ślōnzŏkōma tak jak jŏ, gefil mie kludziōł, żech je u siybie, ale trza vermerknōnć, że szkoła bōła mimo to ewidyntnie polskŏ.

 

Szłō to tysz bemerknōnć we klajsie we Szczylcach, kaj Polŏki abō ci co gŏdali w dōma po polsku trzimali se kupy, a Ślōnzŏki siybie. Ale tysz potym se szłō merknōnć, że sōm to dwa inksze kulturkreisy, jak  se na przerwie gŏdało ôtym co se widziało dziyń prandzyj we fernsehu: to jydni ôsprŏwiali ô niymiyckich syndrach a sendungach, a inksi ô polskich programach i serialach, we endefekcie ci jedni niy wiedziejli za festy ôczym gŏdajōm ci inksi a umgekehrt genauso.

Ôco mie sam idzie je to, że niy ma ślōnskich a niymieckich szkołōw u nŏs, kajby Ślōnzŏk mōg być Ślōnzŏkym i niy mujsieć se dōpasowywać, kajś kaj mōgby se uczyć polskygo, ale nie być ôdrazu na siōła pōlōnizōwanym, kejby chciŏ ijś drōgōm kariyry intelektualnyj. Skiż tygo mankamyntu, że niy ma tyj tolyrancji we polskij szkole, niy umiymy se uchōwać swojych ślōnskich elit, bo niy mōmy szkōłōw dōpasōwanych do ślōnskich realjōw. Trza zajś festy patrzeć, jak se chce robić jakŏ kariyra zawodowŏ abō intylyktualnŏ, coby jako Ślōnzŏk niy dać se spōlonizōwać, bo nierŏz tak je, że ci ftorym se cojś udało ôsiōngnynć, to już ani po ślōnsku

czansto nie ôprŏwiajōm, ani po niymiycku (jak umiejli), yno już po polsku. To je tyn richtich srōgi fejler we „heimatōwyj” edukacyje, ftoro tak richtich nie je heimatowom, yno polskim bildungssystejmym. Jŏ znōm kans ludzi, co terŏzki yno po polsku gŏdajōm i ani niy wiōm, że to skiż ônych decyzjōw wybrajli wyciepniyncie weg tojżsamojsi, ftorŏ bōła budōwanŏ bez stulycia a se bōła uchowała ôd bohymskich, ejsterreichskich a pruskich czasōw, a nawet i komunizm iberlejbowała. Sam se ôkŏzuje, że nŏgorzij wypadŏ „wolnŏ Polska“, kaj naszŏ kultura a identitejt chnet moge już niy przeżić, bo brachuje unterstitzungu finansōwygo a i uznaniŏ ôd strōny regierungu, jak i zrozumiyniŏ u ludzich, coby skōnczyjli myjśleć w trybie polskim, że to je „yno dialykt“, że to nix wert, że to je gŏdka nieukōw, bo to wedle rechtu ôbecnego ôd erklärungu samych ludzi zŏleży eli banōm niymiecke (a kedyjś tysz i ślōnske) szkoły abo ni. Tut mir leid, ale jŏ sōm dziynki ślōnskymu dalij ech zajychŏ niż skiż polskygo, a nŏdalij dziynki deutsch.

 

„Dō Dziejciōw Ślōnskich“

I tak to prziszło łajzić to blank nudno-normalnych polskich szkołōw, kaj se trza bōło dŏwać erziehować na Polŏka, mrużōnc dalij festy ôczy jak gŏdali ô “faktach historycznych”, ô “mesjanskim powołaniu katolickij Polski”, ô zwyciynskij bitwie pod Tannenbergym we 1410, abo ô drugij wojnie, ale już nigdy i to przenigdy ô tym jako to bōło aże do kōńca drugij wojny a po nij, aże do upadku muru berlińskygo. Tygo niy gŏdali nigdy praktyczniy nikaj, dopiyro na sztudiach. A żech przelŏz bez 6 lŏt podstawōwki, 3 lata gimnazjum a 3 lata licyjum, kaj se niby durch wałkōje geschichta bez ôkresy dziejōw. Tukej musza vermerknōnć, że systym bōł niydobry do Ślōnzŏkōw, ani dō mie, i jak by szłō, bych se bōł życzŏ mieć niymieckŏ szkōła, abo chociaż bilingualnŏ ze niymieckim, kaj i ślōnski by bōł normalnōm gŏdkōm. To co ech mujsiŏ przelyjś, to bōło chyba do wiankszojsi Ślōnzŏkōw poczuciym stałygo wycudzowaniŏ we szkole we swojym własnym heimacie, bo systym bōł polski, to i to co nŏs uczyjli, nie wzmacniało w nŏs tygo co u Polŏkōw wzmacniŏ lekcjŏ geschichty a polskygo. Tygo wzmacnianiŏ identitejtsgefilu dziynki unterrichtowi geschichty my zajś nie miejli wcale, bo narracyji ślōnskij perspektiwy abō niymieckij nie dało se znojś we jedynie istniyjōncych polskich szkołach na Ślōnsku. Wzmocniani my byjli yno bez dyskriminacjŏ, co nōm pokŏzywała, że to ôni (Polŏki) a systym nŏs widzi jako cojś inkszygo, no i miejli recht.

Jedynŏ szkōła, kajch widziŏ do dzijsiej we heimacie tolyrancjŏ wōbec ale i żywŏ trzi-gŏdkowojś (ślōnski na przyrwach, polski a niymiecki na lykcjach) to bōło we szkole Vereinu “Pro Liberis Silesiae” (“Dō Dziejciōw Ślōnskich”) we Raschau pod Tarnowym Ôpolskym, kaj se szkoli ze pydagogikōm Montessori, co se wiydza zdobywŏ wiynkszōm ilojściōw zmysłōw jak i bez pragmatyczne dojświadczynie wiydzy. Ônych je trzi, ale existujōm dopiyro ôd 2008 roku a dzisiej już sōm uwiyrane a wenigstens krziwo betrachtowane skiż nieprzichylnyj polityki nacjonalistycznyj polskygo regierungu.

Takich vereinōw, ftore robiōm dobrŏ rzecz do heimatu, powinno być kans, a zusammyn do kupy je we swojym koncypcie mōżno yno 4-5 jako bilingualnych grundschulōw na cały Wiyrchny Ślōnsk, co je ewidyntniy za małō. Trza vermerknōnć, że niy ma żŏdnygo licyjum ani uniwersitejtu niymiyckego. To je skandal! Świadczy to ôtym, że politykery “deutsche Minderheit” ôd trzidziystu lŏt gŏdajōm ôtym, jakō ważne je mōde pokōlynie, ale niy ôtwarli do dzisiej żŏdnyj szkoły niymiyckij kajby szłō schreibnōnć niymieckŏ Abitura (take sōm we Warszawie, Słowacji, Boliwii, Peru, Hiszpanii, Czechach, Rumunii, etc.), a ideja uniwersitejtu niymieckego ônym ani do gōwy niy przilazła, bezto mōmy fenomyn “brain drain”, skiż czygo tyn co poradzi po niymiecku idzie do Niymiec abo do Ejterreich jak już poradzi po niymiecku a mŏ tyn mut, coby wyjychać ze heimatu. Zajś ze drugij strōny trza pedzieć, że sam Polska tysz w niczym niy pomŏgŏ, a barzij utrudniŏ, bo nie yno rydukuje świadōmojś istniyjōncygo prawa ftore niby we swojym koncypcie dopuszczŏ niymiecke szkoły jak i zakŏz dyskryminacji ludzi nŏleżōcych do inkszych narodowojsi, ale corŏz bardzij pobudzŏ wrogojś we społyczynstwiy bez niykrześcijōnske rozpamiyntywaniy durch wojnōw, zamiast szukać zgōdy a verzejnōngu. To zajś gynyruje lynk ludzi, coby yno se za festy nie rōżnić ôd Polŏkōw, niy auffallować jako inkszy, a nŏbarzij to już lepij być tym takim “zatracōnym we swojyj polskij tożsamojsi Ślōnzŏkym” i gŏdać „yno dialyktym“, coby yno nie być Niymcym, bo to je nŏwiankszy wrōg „patriotōw polskich”, a zajś vermischowanŏ identitejt nie-polskŏ, je nie do pomyjślyniŏ i jednoczyjśnie wydŏwŏ se być zbrōdniōm, kaj to leży offensichtlich choby na rynce, że nŏbarzij ônych lujdzi, ftorych jŏ jako einheimische ze Ślōnska znōm, beschreibuje transnationalnŏ kategoryjŏ (“trans-” nie mujsi se lujdziōm nygatywnie kojarzić, beispiel: “trans-port”, kaj “trans” ôznaczŏ ruch, dynamika, a “portare” – brać, also: brać ze miejsca na miejsce) ślōnsko-niymiecki identitejt. Tukej transnationalitejt na Ślōnsku je tym co czowiyka cechuje: jak trza je Polŏkym, jak chce je Niymcym, a jak je u siybie to je Ślōnzŏkym, trzi narodowojsi we jednym: piyrsze dwie podpiynte pod systymy prawne, druge dwie pod systymy ôdczuciowe (trza by barzij rozwinyć, ale to je stoff na inkszy text).

Ô braku ôdpowiydnij liczby szkołōw a bazy edukacyjnyj dō minderheitu na Ślōnsku ijdzie poczytać tysz we berichcie ô minderheitach ôpublikowanym we Oxford German Studies (48/1, 2019) bez Geralda Volkmera (“Die deutschsprachigen Minderheiten in der Europäischen Union”).

 

Polskŏ hipokrizjŏ

Polskŏ strōna sztaluje sie sam na tela hipokriticznie, iże nōm nŏlepij by wezła rechte, a ô swojy walczy na Litwie i wychwŏlŏ Uniŏ Ôropejskŏ, że dziynki ônyj Polŏki na Litwie, ftorych je tela samo co Niymcōw we Polsce, mogōm mieć kans przydszkolōw, podstawōwek, licyjōw we polskij gŏdce, a ôd 2007 nawet i filiŏ Uniwersitejtu Białōstōckygo we Wilnie, kaj umiōm sztudiōwać po polsku ykonōmijŏ, ôjropejistika a informatika. We Ôpolu se dzisiej już zabiyrajōm za “destrukturyzacjŏ” gyrmanistiki, ftorŏ i tak festy bōła kyrowanŏ polskymi rynkōma jak cały ôpolski uniwersitejt, bezto cianżko tu padać, coby sztalowaniy se polskich politykerōw do Ślōnska i jygo autochtōnōw bōło zgōdne ze moralnojsiōm krzejścijōnskich wartojsi, ze sztandardōma dymōkracyji dojrzałyj, a prawym ojropyjskim, jak i wywiōnzywaniym se ze ôbowiōnzkōw do ftorych se zôbligōwała Polska, jak podpisywała we 1990-92 vertragi ô akcyptacji granicy na Ôdrze a Nyjsie, jak i we vertragu ô dobrym nachbarschafcie ze Niymcōma. Ôtym chyntnie zapōminajōm te politykery PiSu, szczegōlnie ze Ôpolskygo, ftore ôddane nacjonalisticznym parŏlōm, spominajōm Drugŏ Wojna, chōby jōm sami przeżyli, a co by se nŏchantnij życzyli kōżdygo co niy je po ônych myjśli wijdzieć po drugij strōnie Ôdry. To niy je stan nōrmalny, yno prymitywnygo populizmu, kaj ewidyntnie brachło wiydzy, porzōndnyj edukacyji a znajomojsi inkszych perspektyw, niż tyj co ôdpowiadŏ własnymu punktōwi patrzyniŏ, also dojś ôgraniczōne patrzinie na Ślōnsk, co jak jeszcze rŏz padōm, je niekrzejścijōnske, bo uwzglyndniŏ yno perspektiwa polskygo machthabera, a nie zajś einheimische ze Ślōnska – Ślōnzŏkōw a Niymcōw.

Także tukej srogŏ kritika je wzglyndym systymu i trejsi edukacyji, ftore we Polsce bōły i ftory we heimacie dalij panujōm, ftory nie odzwiyrciydlajōm perspektiwy Ślōnska, ani Ślōnzŏkōw ze poglōndōma politicznymi ślōnskymi ani niymieckymi, ftore niy uczōm tolyrancyjnygo ôbyciŏ ze kans-kulturōwojsiom ludzi, gŏdkōw, vergangenheitu a co za tym ijdzie – dziydzictwa naszygo heimatu. Sam yno mogam padać, że nieftorzi nauczyciyjle we ôkrejsie szkolnym, co mimo że niy byli Ślōnzŏkōma, umiejli zauważyć potynzial a budōwać na nim karachtyr czowiyka ftorym ech dzisiej je, ale to bōło richtich za mało czanste.

 

Wartke erfolgi bycia sobōm

We szkole to nawet czōwiyk miŏ jako szkolŏrz marka wyrobiōnŏ, że nie yno geschichta idzie gut a chymia, gyjografia a matma tysz, ale że znŏ niymiecki. Bezto durch kaj trza bōło kogo zaangażować ze szkoły we jake projekty intyrnacjonalne, to mimo trzinŏstu lŏt, wysyłali mie. I tako na dwa tydnie do Schwarzwaldu, kaj we grupie ze pojyndynczymi inkszymi szklŏrzōma ze gimnajum, ale i wtedy starszymy ôdymie licealistōma a jakimi politykerōma z pierōn-wiy-kōnd, zwiydzŏ ech Parlamynt Ôjropejski, ludzi, miasta a nawet i niymiecke Gymnasium. Potym to, co ech niy lubiŏ, bo to bōł typ Hauptschuli (zawodōwki) ze ftorōm nŏs zônaczyli, bōła wymiana szkolnŏ, ale tak richtich pomys dobry, yno musiało by być lepij dopasowany rodzaj uczniōw. Abō jak ech jejździŏ od sztyrnŏstu do siedymnŏstu lŏt na warsztaty journalisticzne “Bezgranic/Grenzenlos”, ftore bōły pŏrudniowe co 2-3 miejsciōnce, rŏz we jakim polskim, a rŏz niymieckim miejście, kaj jako gimnazjalista bōł ech w grupie ze licealistōma a sztudyntōma niymieckimi a polskimi, zusammyn do kupy my miejli projekty a pisali potym teksty. Tukej nawet se umia spomnieć, jak słyszōnc sztudyntki germanistki ze Zielōnyj Gōry piszōnc tekst po niymiecku ze złym artikelwortym, padŏłech im, że to mujsi być “das”, na co wejrzały na mie, że niby skōnd to chcam jako sztyrnastolatek wiedzieć, ale jak wejrzały do słownika, to ônym ôczy pŏne zdziwiyniŏ wylazły, bōch miŏ recht, aże mie mianowały na korechtora ich tekstu. I tako ech zwiedziōł już wtedy m.in. Solingen, Berlin, Dresden, Soest, a we Polsce umia se spōmniyć Toruń, Szczecin, Wroslau/Brecław. A niyzależnie ôdtygo, dziynki schüleraustausch, nawet my rŏz ye klasōm jechali na „Expo 2000” do Hannoveru, jak mielimy po sztyrnŏście lôt. Reisy erweiterujōm horizōnty, jako to se padŏ po niymiecku i tukej dodōm, że ôpuszczynie heimatu na dużij pomŏgŏ lepij dojrzeć i barzij kriticznie betrachtōwać potynzial heimatu, ftory nie je jeszcze wykorzystywany jak se nŏleży ani ze polskij strōny ani bez samych Ślōnzŏkōw niyzależnie ôd nastawiynia ślōnskygo abō minderheitowego, bo do dzisiej heimat cierpi na emigracjŏ, a niy profitujy ze imigracji cudzych ludziōw, ftorych za kans niy ma.

Wszysko to se przidało, te efarungi dobre a złe, bo do terŏzki lubia schreibować teksty. Na sztudiach we Ôpolu to aże jedyn dōcynt kolyżance a mie padŏ, że mōmy se zgłŏjsić do wtedy jeszcze “Schlesisches Wochenblatt”, kaj my ôba potym pijsali artikle po niymiecku ôtym jak se co kaj dziōło sztudynckygo, abō jak my kaj jechali ze sztudiōw na reisa. Zajś jedna z mojżliwojsi utrzimania mojyj własnych tojżsamojsi przi żyjciu.

I tak to czōwiyk kludzi se bez tyn żiwot, dziynki tymu, że je ze Ślōnska, a durch se dŏ leitōwać we akadymije tym, czym że je tyn nasz heimat, jakō ôn działŏ a jakoby ônygo lepij ôpisać. Wiam jedno, że kajkolwiyk idam ta typowŏ trzi-gŏdkowojś trzimie moje „jŏ“ zusammyn do kupy.

 

Heidelberg, Oktober 2019

 

Adam Kubik – jahrgang Tschernobyla, synek ze Annaberglandu, sztudīrowoł germanistik we Ôppelnau a we Wroslau/Brecław, podyplōmowo – pokojowe rozônaczynie turbulyncyjōw: polsko-ukraiński Dialog, do tygo tyż je inżynierym raumplanungu. Dzisiej sztudynt dochtorski we Heidelberg, bōł lechtorym Deutsch na Yale University we Hameryce i je nim dalij na Heidelberg Universität. Co-autor ksiōnżki ô „Johann Schroth – Pionier der Wasserheilkunde“, a publikowoł we Oxford German Studies, Oberschlesisches Eichendorff-Zentrum Lubowitz, Germanistische Werkstatt, dŏwniejszym „Schlesisches Wochynblatt“ a inksze. Interesuje se fest heimatym, gŏdkōma, grenzgebietōma, literaturōm, identitejtōma kulturowymi a Ślōnskimi Texanerōma. Forschungsreisy zakludziōły go do Hameryki, Texasu, Belgii, Schottland, Oxfordu, Ukrainy, Ejsterreich, Südtirŏl, Italije, Czechōw. Lubi pisać a uczić, bo tako se dziejli tym co wiy. Angażuje se we untericht u „Pro Liberis Silesiae“. W dōma je w Niymcach a Ślōnsku.