Piotr Zdanowicz: Ślązak – czyli Polak, a właściwie… Niemiec

W odpowiedzi na artykuł dr Tomasza Kamuselli „Niemieckie zaniechania”, ukazał się na Wachtyrzu tekst Waldemara Gielzoka oraz kolejny artykuł Tomasza Kamuselli, a potem głos zabrał jeszcze Aleksander Lubina. Wspomniane teksty przeczytałem i myślę, że każdy z autorów ma swoje racje, zaś w odniesieniu do kilku wątków mam zbyt małą wiedzę, aby pokusić się o konstruktywną polemikę. Dlatego też, to co napisałem poniżej, nie jest w trybie ad vocem, ale raczej in margine. Treści zawarte w obydwu artykułach zainspirowały mnie bowiem, nie tyle do odpowiedzi, ale raczej dygresji skreślonej na marginesie wcześniejszego dyskursu.

 Niemieckość po śląsku 

Punktem wyjścia dla moich przemyśleń był poboczny wątek, który najpełniej wybrzmiał we fragmencie pierwszego artykułu Tomasza Kamuselli, zredagowany przez mego zacnego ziomka z terenów współczesnego Kędzierzyna-Koźla w sposób następujący: Po trzecie, w pełnej zgodzie z polskim interesem narodowo-etnicznym, liderzy mniejszości niemieckiej wspierali i wciąż wspierają nieuznawanie największej mniejszości, czyli Ślązaków. I to pomimo ścisłych związków rodzinno-społecznych pomiędzy górnośląskimi Niemcami a Ślązakami. Paradoksalnie, nie niemiecki, a właśnie śląszczyzna stanowi język dnia codziennego Niemców w Górnym Śląsku.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Ten właśnie akapit oraz kontekst logiczny jego zaistnienia we wspomnianym wcześniej artykule dotyczący pewnych aspektów spraw polsko-niemieckich w realiach Górnego Śląska – skłonił mnie do podzielenia się z Czytelnikami kilkoma refleksjami dotyczącymi – dla odmiany – współczesnych realiów koegzystencji śląsko-niemieckiej na Śląsku.

No właśnie… wydaje mi się, że my, czyli osoby identyfikujące siebie jako Ślązacy, dość dobrze rozumiemy, jak duży był wkład niemieckiej kultury i gospodarki w kształtowanie dziejów Śląska. Potrafimy też chyba właściwie ocenić rolę, jaką odegrał okres niemieckiej obecności (historycznej, administracyjnej i kulturowej) na Śląsku, w procesie tworzenia współczesnej tożsamości Górnego Śląska.

Jednocześnie – zauważając wspólne wątki dziejów Śląska i Niemiec – dostrzegamy też, że niemiecka kultura nie była jedyną, która kształtowała „byt i świadomość” mieszkańców Śląska (zwłaszcza Górnego Śląska), bo przecież trudno nie docenić w tym względzie wkładu kultury morawskiej, czeskiej oraz rodzimej kultury śląskiej, a nawet kultury polskiej.

Zatem w praktyce – pisarze, twórcy oraz animatorzy kultury, identyfikujący się ze „śląską racją stanu”, nie pomijają w swych pracach roli, jaką niemieckość odegrała w dziejach Śląska. Poważne śląskie wydawnictwa i portale, choćby takie jak Wachtyrz, często serwują treści (również niemieckojęzyczne) pisane z perspektywy górnośląskich Niemców, chociaż wśród docelowych odbiorców dominują raczej osoby identyfikujące się z barwami żółto-niebieskimi.

Oczywiście, wkład szeroko pojętej niemieckości w wieloaspektowy rozwój Śląska jest tak ewidentny, iż jej niedostrzeganie byłoby działaniem beznadziejnie głupim. Jednak czy Polacy – pomimo owej oczywistości – nie głosili dość skutecznie (i właściwie wciąż głoszą) kłamliwej propagandy, według której historyczna obecność Niemców na Śląsku ograniczała się do roli barbarzyńskich najeźdźców?… Zatem i Ślązacy mogliby przecież wymyślić podobne brednie, by manifestować wyraźniej swą śląską odmienność od niemieckości…

Zresztą, czy głoszenie tezy, iż ludzie żyjący od pokoleń na Śląsku nie mają prawa  czuć się Ślązakami oraz postrzegać swej śląskości jako etnicznej odrębności – nie jest równie niedorzeczną bzdurą?… Tymczasem takie jest właśnie stanowisko w „kwestiach śląskich” wielu lokalnych (górnośląskich) niemieckich działaczy i liderów.

Śląskość po niemiecku

Zatem faktycznie mamy na etnicznym Śląsku taką oto sytuację: górnośląscy Niemcy de facto wykorzystują do promowania niemieckości przestrzeń przekazu, jaką stwarzają śląskie wydawnictwa i portale oraz strony internetowe, a jednocześnie liderzy mniejszości niemieckiej – podobnie jak państwo polskie – odmawiają Ślązakom prawa do istnienia.

Zatem jako „nieistniejący Ślązak” dostrzegam polskie draństwo w temacie szkolnictwa niemieckiego na Śląsku, ale jednocześnie sam tkwię w rzeczywistości, w której Ślązak marzący „realnie” o własnych szkołach, to Ślązak pijany lub naćpany… – Tkwię w rzeczywistości, gdzie mój śląski język ojczysty podobno nie istnieje, chociaż piszę w nim wiersze i książki, a moja identyfikacja etniczna jest ponoć wykwitem mojej chorej wyobraźni – chociaż medycyna z uporem maniaka twierdzi, że jestem przy zdrowych zmysłach.

Zatem – przepraszam za śmiałość – ale wobec tego, iż losy języka śląskiego na ogół nie obchodzą górnośląskich Niemców – ja również nie odczuwam „imperatywu kategorycznego”, aby iść na „śląskie barykady” za niemieckie szkoły. – Tym bardziej, że pomimo narastającego warszawskiego szowinizmu, Niemcy wciąż mają na Śląsku nieporównywalnie większe od Ślązaków możliwości skutecznego promowania własnej kultury. Mimo to, wielu niemieckich liderów – wychodząc naprzeciw polskiej „strategii dla Śląska” – godzi się na istnienie jedynie „strukturalno-politycznej”, fasadowej niemieckości – częstokroć nie popartej głębszą pracą u podstaw…

Być może też, naruszę teraz jakieś tabu, ale skoro – jak twierdzi pan Gielzok – w szeroko pojętej działalności mniejszości niemieckiej na Śląsku idzie ku lepszemu, to może na kanwie tych zmian (w których istnienie naprawdę wierzę) niemieccy liderzy mogliby zmienić swoje oficjalne stanowisko wobec Ślązaków i poprzeć ich dążenia do uznania języka śląskiego i narodowości śląskiej.

Byłby to moim zdaniem zaledwie powrót do przyzwoitości, wobec faktu, iż tak wielu zadeklarowanych Ślązaków popularyzuje niemiecką kulturę i historię. Nie słyszałem też, aby któryś z liderów śląskich organizacji odmawiał komukolwiek moralnego prawa do bycia Niemcem – pomimo tego, że wielu współczesnych górnośląskich Niemców nie zna języka niemieckiego, nie mówiąc już o znajomości niemieckiej historii i kultury.

No właśnie – nie chodzi mi o to, aby górnośląscy Niemcy celebrowali śląskość przy kafeju i kołoczu, bo to akurat zdarza się często… Marzy mi się raczej, aby wybrzmiało raz jeszcze, jakie jest oficjalne stanowisko, na przykład zarządu TSKN w Opolu, albo też liderów Niemieckiego Towarzystwa Oświatowego w kwestii poparcia dla dążeń Ślązaków do uznania ich języka i narodowości.

Niestety, obawiam się, że moje marzenia mogą pozostać wyłącznie w sferze marzeń, bo przecież dla górnośląskich Niemców, a przynajmniej sporej części „mniejszościowej” wierchuszki – Ślązacy jako nacja nie istnieją – no, a skoro nas nie ma, to też nie ma się przed kim tłumaczyć w sposób oficjalny…

Owszem, na przykład punkt 2. paragrafu 5. statutu NTO informuje, że jednym z celów towarzystwa jest „pielęgnacja i popularyzacja wielokulturowości Śląska”. Jednak wymiar owej śląskiej wielokulturowości nie zakłada istnienia Ślązaków, o czym z kolei dowiadujemy się z treści zamieszczonych na stronie internetowej TSKN w Opolu (w zakładce „O nas”), gdzie już pierwsze zdanie informuje nas że: Województwo Opolskie jest różnorodnym kulturowo regionem. Polacy i Niemcy wspólnie od pokoleń zamieszkują ten teren.

Być może nie do końca uświadamiamy sobie, jakie przesłanie niosą tego typu teksty. Otóż skoro negują one istnienie Ślązaków w sensie etnicznym, zawężając „wielokulturowość” Śląska do dwóch nacji: polskiej i niemieckiej, to w takim razie wszyscy, którzy czują się Ślązakami, a jednocześnie nie czują się Polakami lub Niemcami – mogą być przez stronę polską uważani, za „ukrytą opcję niemiecką”, a przez stronę niemiecką – za „ukrytą opcję polską”. Zatem dla znających nieco lepiej historię Górnego Śląska – nic nowego…

Prawo nie stwarza lecz formalizuje

Oczywiście teksty redagowane przez autochtonicznych mieszkańców Śląska, zakładające, że od pokoleń mieszkają tam wyłącznie Niemcy i Polacy – mogą bulwersować. Mnie jednak nie bulwersują, bo pamiętam zdecydowanie bardziej antyśląskie wystąpienia liderów mniejszości niemieckiej, którzy przy wielu okazjach, wypowiadali się daleko bardziej krytycznie o dążeniach Ślązaków do uzyskania etnicznej podmiotowości.

Zresztą chodzi nie tylko o sprawy stricte śląskie, o czym przekonuje zaangażowanie niektórych liderów mniejszości w osławioną nagonkę na dr Tomasza Kamusellę, którą w 2004 r. prowadzono z subtelnością średniowiecznej inkwizycji. Szczęście w nieszczęściu jest takie, że ówcześni koryfeusze postępu z opolskiego ratusza spalili na stosie jedynie książki Kamuselli, a nie jego samego, dzięki czemu miał on wprawdzie wątpliwą przyjemność poczuć się jak Galileusz, ale przynajmniej nie jak Giordano Bruno.

Ja rozumiem, że mniejszość niemiecka na Górnym Śląsku, nie tylko ma prawo, ale nawet powinna dążyć do kompromisów oraz unikania konfrontacji ze stroną polską. Jednak istnieje granica, poza którą ustępstwa, a właściwe uległość w imię świętego spokoju, są równoznaczne z zakłamywaniem własnej historii oraz negacją podstaw własnej narodowej i kulturowej tożsamości.

Być może niektóre osoby spośród liderów mniejszości niemieckiej uważają też, że mają moralne prawo, a może wręcz obowiązek oficjalnego nieuznawania istnienia Ślązaków (w sensie etnicznym), ponieważ narodowość ta nie jest uznawana przez państwo polskie. Oczywiście – „Ordnung must sein”, ale analogicznie można zapytać: czy w takim razie, w okresie Peerelu byli na Śląsku ludzie mający prawo czuć się Niemcami, skoro zgodnie z wpisem w dowodzie osobistym byli Polakami?

Akt prawny nie jest aktem stwórczym, ale potwierdzającym i formalizującym coś, co już zaistniało (w sensie ontycznym lub deklaracji woli). Czy akt urodzenia stwarza nowego człowieka, czy tylko formalizuje jego istnienie? Czy zaniechanie wydania tego dokumentu sprawi, że dziecko przestanie istnieć? Analogicznie: czy formalne uznanie śląskiego języka i śląskiej narodowości, byłoby równoznaczne z ich zaistnieniem, czy jedynie z formalnym potwierdzeniem ich istnienia?

Przecież państwo polskie, uznając swego czasu mniejszość niemiecką na Śląsku, nie sprawiło, że właśnie w tym momencie owa mniejszość powstała jak feniks z popiołów. Owszem – stała się podmiotem w sensie formalnym, ale faktycznie istniała od 1945 roku, nie mając wszakże podmiotowości prawnej – dokładnie tak, jak nie mają jej dzisiaj Ślązacy.

No właśnie, nikt nie wymaga od górnośląskich Niemców not dyplomatycznych, ani zmiany stanu prawnego, bo to może uczynić tylko państwo polskie. Natomiast, niezależnie od istniejących uregulowań prawnych, liderzy mniejszość mogą przecież wspierać dążenia Ślązaków, a przynajmniej tych dążeń nie atakować, bo do tego nie obligują ich już żadne uregulowania prawne – ani polskie, ani niemieckie.

Kiedy normalność zamiast biurokratycznej demagogii

Staram się też wyobrazić sobie, jaka część „zwyczajnych” Niemców mieszkających na Górnym Śląsku, wie o śląskich dążeniach do uznania narodowości oraz języka śląskiego. Pytanie drugie byłoby takie: ile osób, które o tym wiedzą, zdaje sobie sprawę, jakie jest stanowisko liderów mniejszości niemieckiej w kwestii tych dążeń… I jeszcze jedno pytanie: jeżeli nawet osoby będące mniejszością niemiecką, wiedzą, że ich liderzy nie popierają dążeń Ślązaków do uznania języka i narodowości śląskiej, to czy wszyscy są świadomi, że niektórzy liderzy te dążenia otwarcie zwalczają, wtórując najbardziej radykalnym polskim politykom.

Piszę o tym, ponieważ wiem, że dla wielu górnośląskich Niemców, Śląskość jest realnie istniejącą wartością, do której są oni przywiązani niemal tak samo jak do swej  niemieckości. Wiele tych osób, zyskując status mniejszości niemieckiej, pragnęło ocalić przed agresywną polonizacją dziedzictwo swych przodków, gdzie śląska i niemiecka tradycja jawi im się jako ta sama swojska rzeczywistość.

Wiem też, że wielu szeregowych i nie tylko szeregowych członków mniejszości niemieckiej szczerze kibicuje, a nawet popiera dążenia Ślązaków do uznania języka i narodowości śląskiej oraz wspiera działania polegające na popularyzacji śląskiej kultury i historii. Jednak mnie się marzy, aby Niemcy mogli (chcieli?) współpracować ze Ślązakami w sposób otwarty, a nie „w trybie nocnym”, jak to czynił ewangeliczny Nikodem przychodząc do Chrystusa chyłkiem „w obawie przed Żydami”.

Warto też może zastanowić się nad tym, jaka jest obecnie na Górnym Śląsku realna przestrzeń dla prowadzenia wspólnych śląsko-niemieckich przedsięwzięć promujących w uczciwy sposób obydwie nacje. Wydaje się bowiem, że przestrzeń ta ze śląskiej perspektywy postrzegana jest wciąż jako dość spora, ale z punktu widzenia górnośląskich Niemców wydaje się ona już znacznie mniejsza – bo jak promować nację, której odmawia się istnienia…

Niestety, może być i tak, że „oficjalna” życzliwość górnośląskich (opolskich) niemieckich liderów dla kwestii śląskich zaistnieje dopiero wtedy, kiedy Polska uzna istnienie języka śląskiego oraz narodowości śląskiej (czyli być może nigdy). Załóżmy jednak, że kolejny cud nad Wisłą (oraz Odrą) stanie się faktem i język oraz narodowość śląska zostaną uznane przez państwo polskie…

Jednakże, czy wówczas niemiecka życzliwość będzie jeszcze Ślązakom do czegoś potrzebna?… Czy też – wobec dotychczasowych statystyk dotyczących deklaracji narodowościowych na Górnym Śląsku – to raczej niemieckim elitom potrzebne będzie wówczas śląskie wsparcie?…

Szczerze mówiąc, nie mam pojęcia jak to będzie (jeżeli będzie). Nie mam też zamiaru zaprzątać sobie głowy rozwiązywaniem równań z niewiadomą liczbą niewiadomych – zwłaszcza teraz, kiedy świat „za oknem” zmierza coraz bardziej „triumfalnie” w kierunku „czarnej du(…)”. Jednakowoż, gdybym był jednym z liderów mniejszości niemieckiej na Śląsku, to chyba jednak podjąłbym próbę rozwiązania tego równania, i zrobiłbym to już teraz…

Piotr Zdanowicz – pasjonat oraz badacz historii, kultury i przyrody Górnego Śląska. Dziennikarz, autor lub współautor książek i reportaży, a także kilkunastu prelekcji, kilkudziesięciu artykułów prasowych oraz kilkuset tysięcy fotografii o tematyce śląskiej. Pomysłodawca rowerowych i pieszych szlaków krajoznawczych na terenie Katowic, Mysłowic i Tychów oraz powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego. Poeta, muzyk i plastyk-amator. Z zawodu elektronik, budowlaniec oraz magister teologii.