Bronisław Wątroba: Jo a ślōnsko godka (#1)

W erze „cudu ôdrodzania”

Ślōnski jynzyk – niy cygania.

—

Roztomiyli moji

Niy dziwejcie sie tymu mottu na samym wiyrchu, kej chnetko pōł mojego żywobycio bōło we PRL-u. Wtedy zdało mi sie, iże ta noszo ślōnsko godka coroz to bardzi sie traci, iże niywiela trza coby już cołkym uśmiyrkła.

Nō dyć, kej już prziszła ta demokracjo III RP, to stoł sie richtig cud „ôdrodzynio” – nasz jynzyk zdo sie bardzi żywotny niż jo sōm mōg sie to przōdzi forsztelować. Choć je ciyngym niy uznawany we polskim prawie, to przeca ôddolnie i akuratnie terozki nōm rozkwito.

Na Gōrnym Ślōnsku momy terozki przeca prowdziwo insurekcyjo jynzykowo-kulturowo, kero wedle mie wlazła już prawie we szworto dekada (trwo trzidziści pora rokōw). Wiela Ślōnzokōw, ferajnōw i insztytucjōw lokalnych gynau ciyngym sie ô tyn nasz jynzyk staro. Ta naszo gornoślōnsko insurekcyjo mo roztomatych bohaterōw, a je ich richtig wiela. Jedni cosik starajōm sie rychtować, inksi prziuczać dziecka, a jeszcze inksi tworzōm ślōnsko literatura. Ja, niy brakuje tyż takich kierzy tymu kibicujōm i starajōm sie wspiyrać na roztomajty muster.

Polityka prowadzi nos śladym Kaszubōw, choć ślōnsko godka ciyngym niy mo tego sztatusu jak kaszubsko, bez co niy mōmy na nia akuratnych piniyndzy ze naszych podatkōw. Dyć niy na polityczny, a prawie na ty kulturowy „sztrasie” zarozki przi tymu włazi mi do gowy te Muzyjum Piśmiynnictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorski we Wejherowie.

Nōm na Gōrnym Ślōnsku tyż trza już czegoś takego. Ja, zarozki ktōsik „trōmfnie” iże niy ma na to piniyndzy. Nō, recht – dyć ta naszo gōrnoślōnsko insurekcyjo jynzykowo-kulturowo przeca sie kulo, choć państwo tego niy wspiyro. Insurekcyjo je ôddolno i medykuja terozki iże trza sie brać za to co było i prawie je, co gynau sie dzieje. Trza to już ôpisywać coby sie niy straciyło we historyji prawie to czego chytajōm sie we regjōnie setki Ślōnzokōw. Trza dać świadectwo ty historyji kero sie sam dzieje. Ktō sam coś rychtuje, ktō cosik tworzy, ktō je świodkym tego co sie zocnego dzieje – niychej ô tym szkryfnie, dokumentuje, niych publikuje we Internecu po ślōnsku abo i po polsku (niy ma gańba). Niych to bydzie prowdziwe, chociaż tyż ôsobiste. Niych tego bydzie wiela, kej ta naszo insurekcyjo mo wiela persōnōw kere sie ô to wszysko ciyngym jakosik starajōm.

Chca wierzyć iże take teksty znojdōm sie we kōńcu w prziszłym Muzeum Ślōnskego Jynzyka – bestōż sōm sie za to już chytōm. Tōż i Wos prosza – trza nōm brać sie za to.

Bo jak niy my – to ktō???

——————————————————————————

Jo a ślōnsko godka.

Poczynty żech zostoł we mieście Nowy Bytōm, dyć na tyn padōł prziloz żech już we Rudzie Ślōnski, choć wszysko sie ôdbyło we pomiyszkaniu familoka na wiyrecki Laurasztrasie.    Ja – wtedy jeszcze do porodu prziłaziyły hebamy, tōż niy ma sie czymu dziwać.

Nō, tyn nasz ślōnski jynzyk chyciōł żech we dōma i na placu, inaczyj być niy mōgło. Dopiyro we szkole zaczli mie uczyć jynzyka polskiego, choć tak cołkym leko to tyn jynzyk mi niy prziłaziōł, dyć jakoś tam poszło. Szczyńściym na przerwach i na szkolnym placu szło godać po naszymu. We moji klasie jeszcze wiynkszość normalnie godała po ślōnsku, choć we kolejnych, modszych rocznikach, z roku na rok przibywało wiyncyj „imporciokōw” – take czasy. Szkoła średnio skończōł żech już jednak we Bytōmiu. Wybrołech Elektrōnika na Placu Klosztornym. Tam już ze naszōm godkōm bōło inaczy – szczyńściym niy trefiōłech na rechtorka jynzyka polskiego kero tyn nasz ślōnski richtig ôstro tympiyła, tōż jakosik żech ta matura ze jynzyka polskiego zoliczōł.

Jak przistało na karlusa ze wiyreckego familoka robota znod żech we gōrnictwie, przōdzi na grubie, dyć dość wartko jako mechanik we Ôkryngowy Stacji Ratownictwa Gōrniczego we Zobrzu. Tam żech trefiōł po czyńści tyż skiż tego, coby prowadzić zawodowe szkolynia ratownikōw prawie po polsku, bo piyrszy mechanik bōł takim echt Ślōnzokym, kerego niy wszyjscy poradziyli cołkym spokopić. Jo sōm, ôd dziecka aże do dzisioj medykuja po ślōnsku. Po polsku jakoś niy prziwyknōłech. Siyłōm rzeczy jednak musiołach te szkolynia prowadzić we jynzyku polskim i jakosik żech sie ze tym poradziōł. Przi tym piyrszym registrze we III RP jednak ofyn żech deklarowoł iże znōm i używōm tyż jynzyka ślōnskego.

Ja, edukacyjo i robota zrobiyły swoje, dyć dlō mie już we latach 90-tych łōńskego wieku napoczōn sie prowdziwy renesans ślōnski godki. Już wtedy, kej we Radju Katowce zaczli rychtować konkurs „Po naszymu …”, a we TVP puszczali serial „Sobota w Bytkowie”, czuł żech tōm swojōm ślōnskōm duszōm, iże ta naszo godka jeszcze fest blyśnie we regiōnie, iże je tego richtig we wercie. Po prowdzie, to do tego radjowego kōnkursu nawet żech sie dwa razy zgłosiōł. Niy mioł żech jednak we tym szans nawet dōńść do pōłfinału. Tuplikuja sie to tako, iże niy skiż samy moji gawyndy, a prawie skiż sztresu kery żech mioł przi tymu, a po prowdzie mōm zowdy kej ktōś mie publicznie ôcynio. Swoje powiym, co zaczna to skōńcza, dyć tyn mōj sztres słychać wtedy we głosie. Pōnoć „do trzech razy sztuka”, jo jednak żech sie już na to niy ôpowożōł.

Za to naszło mie co inszego. Jakoś tak ôd momyntu kej mioł żech już w dōma stałe łōncze do Interneca, zaczōn żech szkryflać po ślōnsku i do rymu. Po prowdzie, to za modu jedynōm poezyjōm kero żech sōm ôd sia chyntnie czytoł, bōły fraszki Jana Sztaudyngera. Jak już trza na kogoś to zwalić, iże ciyngym terozki coś smokwiōm we rymach, to prawie na niego.

Przōdzi wiela żech szkryfloł na takim forum kere mianowało sie „Igraszki – Fraszki”, dyć to bōła yno tako roczno „efemeryda” i kej sie straciyła, toch te swoje rymowanki zaczōn sioć na forach portalu „gazeta.pl”. Publiczne forum „Ruda Śląska” prawie tam richtig fest biydowało. Miało tam yno pora setek postōw, a sōmsiednie miejscowości na swojich forach po poranoście abo nawet poradziesiōnt tysiōncōw postōw. Tōż za te rudzke forum żech sie chyciōł, tym bardzi iże administracyjo portalu już chciała pozawiyrać pomyńsze fora miejske, kere niy miały społecznych administratorōw. Ja, jak żech już te forum rozkuloł, do tego czymś tak niszowym jak prawie ślōnske fraszki i rymowanki, to wtedy dopiyro zaczła sie tam ôstuda, choć przōdzi czasym i przez pora dniōw nikt sie niy ôdzywoł, a jak już, to yno po to coby pedzieć iże to je „dziura” na kero nawet niy werci sie zoglōndać.

Nō, przeżoł żech tam piyrszy roz „szkoła ślōnskego trollingu i hejtu” – za pierōna ze porōma takimi zgobnikami niy szło sie dogadać. Faktym je, iże to co robia je richtig jakimś snokawianiym we ty „krupniokowy szlichcie” do kery sōm przinoleża, dyć przeca niy ma we tym nic złego. Faktym tyż je iże kej szkryflōm dużo, to tyż trza mi wiyncyj placu i jak kōmuś to niy sztimuje, to zowdy bydzie to go szterowało jako jakegosik „psa na sianie” co sōm niy zjy, a kōniowi szkubnōńć niy do i bydzie yno pierōnym głośno szczekoł. Ja, dlo mie sionie ślōnskom fraszkōm we Internecu to już na zowdy bydzie tyż promocyjo ślōnskego jynzyka, dyć dlo inszych może to być yno spamym – tako sie to forszteluja. Administracyjo portalu „gazeta.pl” przōdzi te publiczne forum „Ruda Śląska” miała zawrzić, zaś jak żech je rozkuloł, to prziznała mi tam moderacjo i przestała grozić zawarciym ty „szteli”. Jak jednak zaczła sie tam ta ôstuda, to wartko mi te moderowanie ôdebrała. Po prowdzie, nawet mi to niy wadziło kej dali to dwōjce moderatorōw społecznych niy ze Ślōnska. Hehe – im tyż niy wadziyły moje fraszki na forum, dyć zdało sie potym jakby te samtejsze trolle dostały skiż tego drapszajsu. Bo zaczli już tyrać za mnōm kaj sie yno dało, a jo na inkszych forach tego portalu tyż ździybko staroł sie te ślōnske fraszki prōmować. Pamiyntōm iże rudzko kablōwka zaprosiyła mie wtedy do wystōmpiynio we takim ekstra programie ô trollingu i hejcie we Internecu, jako kogosik kery tego prawie doświodczo. Finał ty cołki portalowo-forumowy ôstudy bōł w kōńcu taki iże administracyjo forōw „gazety.pl” sama założyła mi „prywatne” forum. Nawet skopiowała mi tam trocha wōntkōw ze forum publicznego, dyć tyż przimusiyła mie do tego pod groźbom cołkowitego zablokowanio. Za to te rudzke forum publiczne przekozała pod ôpieka nojbardzi agresywnymu hejterowi. Niy chciołech takego finału, dyć co żech mioł robić? Sōm żech mōg wybrać tytuł tego „prywatnego” forum, tōż mianowołech je „Ruda Śląska Stolica Fraszki” – już mi to przeca drapci łaziyło po gowie, kej żech zaczōn rozkryncać te rudzke forum publiczne. Stało sie tako a niy inaczy. Te moje „prywatne” forum, jakoś sie dali kulało. Prziciōngało tyż trocha Ślōnzoczek i Ślōnzokōw co poradziyli i chcieli na niym po ślōnsku sie porymować, a niy yno do jakisik szufladki. Do dzisioj te forum je dostympne, choć jo sōm terozki, po dwudziestu rokach, traktuja je bardzi jako archiwum.

Doświodczynie jednak, kere już wtedy bōło mi szkryfniōne, jeszcze mie po prowdzie niy wytrynowało, niy uôdporniyło, na to jako strzimywać te roztomajte szpyndliki i bergi kere szykujōm roztoliczne internetowe trolle i hejtery przeciwko tym co starajōm sie cosik ciōngnōńć do przodka, rychtować coby tyn nasz ślōnski jynzyk sie cołkym niy zatraciōł. Po prowdzie, to niy yno ô tych chacharōw mi idzie. Ôstuda wele tego prziciōngo tyż Ślōnzokōw kierzy majōm roztomajte ambicyjki, swoje „trzi fynigi” chcōm dołożyć i robi sie już ze tego wtedy richtig wielgi rejwach.

Ja, recht w tym, iże jak sie trefi dwōch Polokōw to we jednym tymacie majōm aże trzi roztomajte zdania. Nō a jak sie trefi dwōch Ślōnzokōw, to tych roztomajtych zdaniōw we jedny sprawie zarozki bydzie piyńć. Bestōż tyn knif regiyrunku „dziel i rzōńdz” zowdy sie

u nos sprowdzoł. Zaś przi demokracyji, kej my sie sami tajlujymy aże do imyntu, aże tako iże niymożebnym sie stowo pokuplowanie tego choć yno na tela jako bōło przōdzi, tym lekci regiyrunkowi to prziłazi.

Jednak tako już je, iże „kożdy kijok mo dwa kōńce”. Mono źle je przōdzi szkryflać ô tym gorszym, dyć zdo mi sie iże tyn „zły kōniec kijoka” jakosik bardzi włazi we pamiyńć. Drugi „kōniec kijoka”, tyn dobry, poradziōł mie jednak trzimać przi tymu czego żech sie chyciōł, choć we tym czasie szkryflanie po ślōnsku na forach, nawet tych regjōnalnych, bōło czymś richtig niszowym, a rymowanki i fraszki ślōnske to już bōła nisza do potyngi. Musza jednak spōmnieć co nawet na tym rudzkim forum publicznym pokazywały sie persōny kere starały sie mie jakosik wspiyrać we tym co robia, choć przeważnie niy bōły łōne ze mojego miasta. Jo sōm tyż czynsto dowoł żech cosik na inksze miejske fora portalu i conikerych to richtig ciekawiło. Poleku przibywało mi takich internetowych kōntaktōw dziynki kerym szłoby cosik zrychtować we realu, kaj już hejt by tymu niy mōg wadzić.

c.d.n.

Bronisław Wątroba