Papuasy a Fojerman (15): Przimrōżōnym ôkym Fojermana
Dejcie pozōr: Tekst prosty bōł pisany zarozki na laptopie, a tekst we kursywie bōł piyrwej pisany we hefcie, jak niy mioł żech przi sia laptopa, a dziepiyro potym sam wrażōny.
Przimrōżōnym ôkym Fojermana
2025.08.08 godz.10:10 (WAR)
Sōm my już praje dwa tydnie w dōma, a jo durch spōminōm, jako to tam było w tyj Papui – Nowyj Gwinyji. Ôglōndōm fotki, czytōm te swoji spōminki, ale tyż rozważuja, jako by szło pōmōc chocioż trocha tym ludziōm, tym dzieckōm, tam na miejscu? Mōmy napisane ôdryncznie pismo, co Martynka dostała we Kunjingini ôd swojij kamratki, ze prośbōm ô pōmoc, mōmy kōntakt do Szymōna, tōż możno szło by zrobić jako zbiōrka na te dziecka sam na Ślōnsku? A możno te moji spōminki wykorzystać, zrobić jaki trefy z ludziami, ôpowiedzieć, jako to tam wyglōndo na miejscu. Szymōn mo przijechać na bezrok na urlop na Ślōnsk, tōż możno szło by tyż jaki tref naszykować a zebrać trocha grosza dlo tych dziecek na szkloki? Cołkij Papui niy poradzymy zmiynić, ale kożdy z nas może chocioż trocha pōmōc tym misjōnarzōm a tym ludziōm tam na kōńcu świata.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
2025.08.10 godz.12:25
Sōm my już dwa tydnie nazod na Ślōnsku, a jo dalij pisza swoji spōmniynia. Szymōn pado, co ôd naszego wyjazdu we Wewak niy padało, a hyc je jeszcze wiynkszy jak bōł. A jo czytōm, co kole 60 % ludzi we Papui – Nowyj Gwinyji niy mo dostympu do czystyj wody do picio. My byli yno we trzech wiynkszych miastach (Port Moresby, Wewak a Mount Hagen) a pora wsiach, ale widzieli my, jak ludzie prali we rzykach. Nō ja, prać, abo myć sie we rzyce, abo we kałuży ôstatecznie idzie, ale pić już niy, bo roztomańte chorōbska czakajōm. Tōż, co robić? Widzieli my roztomańte beczki na deszczōwka, co z nich brali my woda do picio, abo do mycio. Nō, dyć tyj wody niy styknie dlo wszyjskich. Te beczki stoły głōwnie przi kościołach, lazaretach, abo szkołach, a przi kokotkach bōł plac na kłodka, tōż chyba niy były dlo wszyjskich. Niy wiym, wiela tako bczka kosztuje, chyba mało niy, ale możno szło by postawić wiyncyj tych beczek na wsi? Nō ja, dyć same postawiyni beczki niy pōmoże. Ta woda niy naciecze tam bez trichter. Coby nachytać wody, to trza blaszannego dachu a rynnōw. Z tych słōmiannych dachōw na chałupkach wody sie niy nachyto. To sōm rzeczy, co wiynkszość ludzi we Ojropie niy mo pojyncio, a ô nich niy myśli, podwiyl tego niy zejzdrzi na swoji ôczy. Zdarzo sie, tak jak bezmała łōński rok nad Sepikym, co powōdź trwo 4 miesiōnce, trza yno siedzieć w tych chałupkach, abo łōdkōm pływać, a niy ma co jeś, ani pić. A do miasta ze dochtorym, a sklepym je kole 100 km. Farorz możno roz za czas przijedzie, ale dochtōr ani sklep już niy.
2025.08.13 godz. 11:25
Ôglōndōm tak te filmiki a fotki ze Papui, a spōmniało mi sie, że widzieli my tam po wsiach roztomańte „kapliczki“. Chałupa ze słōmy, abo ze drzewa skryto kajś we buszu, a przi drōdze murowano kapliczka. Szymōn nōm wytłumaczōł, co to sōm groby, bo we Papui je „kult śmierci“. Ludzie niy majōm niyroz co jeś, ale jak kery umrze, to strojōm ôkolica, choby na Boże ciało, sproszajōm cołko wieś, niyroz przocielōw do siōdmego pokolynio, a świyntujōm bez cołki tydziyń. Zapożyczajōm sie, a stawiajōm taki groby – dynkmale. Po wsiach niy ma „normalnych“ kerchowōw, tōż niy wiym kaj chowiōm tych wszysjskich ludzi? Jednych bezmała we buszu, inkszych we zegrodzie przi chałupie. Jedno je pewne: te groby przi chałupach sōm szumniejsze a drogsze, ôd tych chałupōw, kaj miyszkajōm ludzie.
2025.08.15 godz. 9:30
Papuaski drōgi. Niy chca sie sam wymōndrzać, że znōm wszyjski papuaski drōgi, bo pojeździyli my yno trocha po cyntrum Port Moresby, Wewak a Mount Hagen. Przejechali my tyż drōgōm ze Wewak aże do Maprik, a dalij na połednie bez Kunjingini aże do Pagwi nad rzykōm Sepik. We gōrach, w ôkolicach miasta Mount Hagen, nawiydziyli my miejscowości Kalanga, Fatima, a Sanktuarium Maryjne we Ruqust (1-2 godziny rajzy). Wybrali my sie tyż na delszo rajza, na dwa dni z Mount Hagen, do Par kole miasta Wabag, a do Sanktuarium Muli przi drōdze Ialibu – Kagua. Tōż idzie pedzieć, co trocha tych papuaskich drōgōw my powōniali. We stolicy – Port Moresby je trocha drōgōw ze dwiyma pasami, nawet jakoś betōngowo eskapada we lufcie, tōż niy ma źle. Je tyż pora krziżōwek ze światłami, ale nōm udało sie trefić jedne, co śwyciyły. We Mount Hagen tyż jakoś drōga ze dwiyma pasami je, yno pasōw do przelazowanio bez drōga niy ma, tōż trza dować pozōr na ludzi, co przelazujōm, kaj sie do. Stojōm tyż, abo siedzōm ludzie przi drōdze a handlujōm, tōż trza dać pozōr. Wewak je myńsze, drōgi majōm po jednym pasie, ale za to widzieli my, jak ich sprawujōm. Dwōch chłopōw z łopatami ściepowało do dziury trocha bergi, a ubijali to jakimiś ryncznymi zieleźnymi sztamframi. Inksze drōgi sōm roztomańte. Ze Wewak do Kunjingini je bezmała kole 160 km, jechali my kole 4 godziny. Jedzie sie chwila „normalnie“, ôroz brymza i pora metrōw bez asfaltu ze bergōm, abo dziury, żodyn niy wiy kedy a kaj. Znakōw niy ma. Zdarzo sie za ôkryntym: wymulōno drōga z boku do pōł pasa, bez żodnego ôstrzeżynio, bez bariery, tōż idzie do rzyki wpaś. Abo z naprociwka naszym pasym jedzie auto, bo mijo praje dziury. Przeca jakoś musi przejechać. A możno kery stoji, abo se siod na kraju drōgi i rachuje auta. Abo dziecka idōm do szkoły, cołkōm czelodkōm. I tak cołko drōga 2-3 km asfalt, 10-50 m dziury. Niy mierzōł żech tego tak yno na ôko to pisza. Możno te drōgi sōm taki skuli lawinōw, co spływajōm z gōrōw, a sruwajōm asfalt, a możno na tych miynkich gliniannych drōgach tyn asfalt kładōm na piosku, bez kamiynia? Niy ma leko w takim terynie budować drōgi. Na dyć my byli yno w terynie, kaj drōgi sōm, bo wiynkszość Papui – Nowyj Gwinyje niy mo wcale drōgōw. Port Moresby mo yno jedna drōga kōnsek na wschōd, a na zachōd. Na pōłnoć sōm gōry, tōż niy ma żodnyj drōgi. Stolica kraju niy mo żodnyj drōgi do inkszych najwiynkszych miastōw kraju, co leżōm „za gōrami, za lasami“ na pōłnocy. Trza lecieć fligrym, abo płynyć szifym. Dyć niy yno gōry zawodzajōm przi budowie drōgōw, ale i rzyki. Drōga czynsto sie kōńczy nad rzykōm, bo niy postawiyli mostu. Abo postawiyli, ale woda go porwała. Skuli mostu na rzyce Sepik niy ma drōgi a niy do sie dojechać ze Wewak do Madang. Nō ja, ale rzyka przi morzu mo bezmała kole 2 km szyrokośći. Możno niy sama rzyka, ale te wszyjski barzoły przi niyj, tōż ciynżko tam je most postawić.
2025.08.15 godz.13:25
Czy we Papui je bezpiecznie? Nō toć! Przijechali my nazod, a sōm my cali a zdrowi. Fligry wylōndowały, szify sie niy potopiyły, auta dojechały, krokodyla my zjedli, a żmije były yno ze zoo. A ludzie? Ludzie nosiyli nas na rynkach, śpiywali, uśmychali sie, a sie witali i darowali bilumy. Padajōm, co ci ludzie majōm „krōtki tocht“. Wartko wybuchajōm. Piyrsze robiōm, a potym myślōm, tōż trza dać pozōr. Dyć my byli grzeczni, a gospodorze tyż. Zdarzało sie, co Szymōn kozoł nōm mobilnioki kryć na torgu, abo we sklepie, a sie nimi niy chwolić. Paszporty tyż my ôstawiali w dōma. Przi drōdze we budce ze piwym tyż my niy stowali, po mieście my sami niy łaziyli, za to na wsiach gospodorze dbali ô nas, choby ô jakich krōlōw. Niy widzioł żch żodnego łazić ze flintōm, abo ze pistōulōm. Możno jaki policaj, abo ôchrōniorz, ale sie z tym niy chwolyli. Niy widzieli my tyż żodnego ze dzidōm, abo ze łukym, czy kuszōm chodzić. Możno jedyn synek kajś ze szlojdrym chodziōł. Za to na szpacyr, u nas chodzi sie z tymi patykami do nordic walking, a we Papui sie chodzi ze maczetōm. Praje kożdy jōm nosi ze sobōm do wysiykanio buszu. Dyć, jak sie zdarzi co inkszego, to tyż jōm majōm pod rynkōm.
c.d.n.
