Kornel Sadowski: GYNAU PROWDA – czyli analiza materiału „Ściśle Jawne” na temat Ślązaków (2)

Tajla piyrszŏ sam.

Tajla drugŏ:

We dzisiyjszym felietonie bydemy ôsprowiać ô drugiyj tajli piyrszego koncka reportażu „Separatysty ślōnskie we miyńszości. Zdōwo się, iże sōm Polokami” – tak żech to przekludził. Musza mieć ze tego jakiś szpas, pra?

Bydom we nim gryfne ślōnskie landszafty a dwie godki komyntatorów zaproszonych do matyriału. Nim startnemy, chca ino zacytować historyka dotóra Darka Zalege, kery wykludzo bezco niy wiymy za wiela ô ludowyj geszichcie ślōnska: „Zostōła była przikryto obez wielgie narracyje: Polskom, Niymieckom a Czeskom. Wszyjskie woloły kludzić ino konsyrwatywne nacyjne wartości i „jedyny służszny Hajmat”, co popiyroł tyż kościół”.[1] Kery to cytat furgoł mi we łbie ôbez cōłki matyriał.

We poprzedniyj tajli niy zaszli mi fest daleko, mōm ino nadzieja, że udało mi się pokozać wōm mechanizm narracyjny. Reportaż pōna Cezarygo Gmyza zaczyno się od blank dugich landszaftów gruby. Bo jak inkszyj pokozać Ślōnsk? Gruba kerom wybrōł pōn Cezary to KWK „Polska” we Świōnach. Bo jak inkszyj pokozać, iże to je Polska? Dyć się gruba we Świōnach mianuje „Polska”. Wic je sam, iże przed ’45 gruba ta mianowała się  „Deutschland”, co gryfnie pokōzuje jak ôbie nacyje podłaziły do unaradawiania ślōnzoków. Pōn Cezary godo: „Śląsk – kraina o bogatej historii i unikalnej kulturze, przez stulecia stanowiła integralną część Polski” – niy chciołech juzaś sztopować co zdanie, ale to co pedziōł wyżyj pōn Cezary ôbrozuje nōm richtich jaki je cōłki tyn matyriał.

Czy zdanie kere pedzioł redaktōr je upfal? Po prōwdzie niy, mogemy ôsprowiać ô tyj „integralności” ale ô tym późniyj. Ja, Ślōnsk je landym ô bōgatyj i (sztudirujōnc ksiōnżki ô geszichcie Niymieckie a Czeskie i Polskie) niyprōstyj geszichcie. Autōr niy godo, iże na wykludzenie się górnoślōnskiyj tajli spōłycznyj miōły wpływ wszyskie te nacyje. Tak zrychtowane zdanie, kere mo tyla dziur chōby kejza, kludzi, iże kożdyn z wymienionych nacyji może je pedzieć i niy bydzie to fulanie.

A jak godomy ô tyj „integralności” przed „powrōtym do macierzy” to trocha inkszyj geszichcie godo nōm ukłod we Tenczynie ze 1335 miyndzy Kazimiyrzem Srogiym a Janym Luksymburskim i tyż akt inkorporacyji Ślōnska ze 7 kwiytnia 1348, we kerym kancelario króla Karola IV niy tyle przykludzo land Ślōnski do Czech ale tyż „(…) Zabiero ganz wszyjskie miana do landów, co znoczyła iże czeskie prawo do tego landu wykludzone było ze dōwnych gezeców uznowanych ôbez Cesarstwo [Rzymskie]”[2] Prōwda, iże tym fragmynt je o krigu miyndzy Polokami a Czechami, kej akt inkorporacyji mioł tumaczyć czeski atak, ale mioł tyn akt swoja ojropesko wartość i na wiyki złonczōł Ślōnsk ze Czechami. Jak idzie o ta „integralnoś” to użyja tukej gryfnego zdania kere pedziōł pisōrz Szczepōn Twardoch: „Ślōnsk przestōł być Polski, zanim Poloki spokopili, iże som Polokami”.[3]

Oglōndajonc tyn matyriał czuja się po prōwdzie, chōby wtoś podawōł mi informacyje już przesiane, chōby ôbez durszlak. Polski durszlak.

Dalyj momy ujyńcia cyntrum Katowic i Nikisza. „Jego mieszkańczy Ślązacy przez pokolenia kształtowali swoją tożsamość, czerpiąc z lokalnych tradycji, gwary (o tym nawet niy mom siły osprowiać) i wiary, jednocześnie pozostając nierozerwalnie związanymi z polskością, nawet wtedy gdy polski nie było na mapie.” – I co? I piyrwszy koncek tego zdania blank niy pasi do drugiygo. Ja, ślōnzoki richtig rychtowali swoja tożsamoś ôbez tradycjo, jynzyk a wiyrzenio, ale bez durszlak Republiki niy przecisło się, że kej w ojropie powstowała idyja narodowości, tako jak forsztelujemy to dzisiaj, czyli filozofa Johanna Gottfieda Herdera, kery zrychtowoł pojyncie „volksgeist” i że nacyjo to je inkszo inkszoś jak państwo[4], Ślōnsk boł prowie cołki Pruski (ino kōncek Cieszynski pozostawoł pod reskirungiym Austryjoków) i już ôde cztyrech wieków rozwijōł się bez zwionzku ze Polskom. Je to prowda, iże zrychtowanie ideji nacyji wykludziło cosik we ślōnzokach, ale czy ta koncepcyja była polsko… trza by było się spytać Teofila Kupki, abo Kożdonia, ô kerym we tym matyriale ganz krótko bydzie ôstprowiōł drugi komyntator.

Dalyj momy chwila sztichwort o gwarach ślōnskich, o tym, iże poradziły trzimać razym Ślōnzoków, i że Prusoki i PRL chciyli się godki pozbyć, i że po ’89 Ślōnsk móg się richtig rozwijać.         Reskirunek PRL mioł po prowdzie blank trudniyjszo robota niż Prusoki. Niymce poradzili godać ô ślōnskiym – wasserpolnisch, była to inspiracjo dlo reskirunku polskygo po ’45 – Ślōnsk trza było przeluftować polskom. Przelufować polskom jynzyk, i miana ludzi i placów. Tyn matyriał mo za cel blank to samo, ino ze ślōnskom nacyjom. I używo propagandy, a niy przymusu ôbywatelskiygo. A bezcóż my sztopli tukej? Chciołech cobyście mieli pozór na to jak terozki redaktór godo ô Polkiyj Republice Ludowyj, Zdo mi się, że autor matyriału niy poradził zdecydować czy komuna była dobro, czy zło. Tukej je zło, ale w nostympnyj tajli pokoża wom, iże Republika tyż reskirunek komunistów pochwoli.

Piyrszym komyntatorym je pon dr Piotr Wojtulek, geolog i prawnik. Pon Wojtulek godo, iże poradzi uwidzieć zagrożenie we unifikacjyji we wspólnyj Ojropie, bestoż widzi ôn syns we ochronie godki. Je to fest miłe, iże pon doktór geologyi widzi taki syns, trocha gańba, iże niy widziōł jak ta „unifikacjo” rychtowano je na Ślōnsku od ’45, we ramach przykludzanio „ziym odzyskanych” do noszyj mutti – Polski. Trocha tyż gańba, iże niy zainteresowōł się Pon jak możno naszo „godka” chronić, a nojszybciyj byłoby poprzez gezec ô jynzyku regionalnym.

A teroz uwarzcie się dobrego tyju na uspokojenie i ino langsam, bo padajom juzaś „Ślązakowcy”. A musiołech tego zdania posłuchać pora razy i niy umia się wyforsztelować ô co sam łazi:

„(…) Myślę, że wiele osób, które na te zagrożenia ślązakowskie zwracaja uwagę, oni mają te wrażliwość, żeby chronić śląskie tradycje, śląskie odrębności i ja mam tak samo.” – te, jo godom po ślōnsku z doma, ale je żech tyż nativespekerem polskyj godki, a niy rozumia. Ci kerzy dajom pozór na zagrożenia ślązakowskie? – wto? Prawo zajta amtu i Grzegorz Braun? Ôni majom wrażliwoś coby chronić ślōnskie tradycje? Czy może pon Wujtulek gichnōł upfal i żodyn się nie spokopił?

Nojwiynkszym wicem „zagrożyń ślązakowskich” je to, iże tyn temat je blank inkszy jak richtig temat ślonkiyj nacyje terozki. Polska niy widzi ślonskiyj nacyje, a po prowdzie ta istnieje (spis GUS, we poprzydniyj tajli), ale widzi zagrożynie we „ślązakowości”, a po prowdzie ta akurat niy istnieje.

A zaroz dostonemy jeszcze krótko geszichta słowa „ślązakowiec”, iże pojyńcie powstało 100 lot do zadku, a Republika ino je spomino. Na temat geszichty wypowiado się pon Piotr Semka. Ôsprowio krótko ô Kożdoniu i ô ruchu ślōnskim. Momy tyż „ślōnzoków, kerzy uwożali, iże som szczepem nacyji polskiej” (tak się pon Semka zrychtowoł nom na poety), kerzy to tych ôde Kożdonia mianowali „slązakowcy”. I jakby pon Semka pedzioł se tukej fertig, już nic nie godom – to byłaby to nojlepszo wypowiedź we cōłkiym tym matyriale. Bez fulanio, lanio się żurem, krótko, blank poprawnie… ale godo dalyj

Pon historyk godo, iże górnoślonskoś boła we latach 20 zrychtowano ze Rupubliki Weimarskiy, bo po plebiscycie i po powstaniach, i tukej muszą zacytować bo się straca: „Trzeba było wymyślić jakąś ofertę, która by wkomponowywała ludność śląską” a na dowód tego pon Semka godo, że dyć za plebiscytu boły niymieckie bildry po polsku. Bo niymcy spokopili, iże do poloków godajom. Szach mat!

Pon Semka bierōnc się za tyn polski durszlak zapomino pedzieć, że ze Związkiym Górnoślązaków Teofila Kupki niy mioł szpas ani reskirunek Polski, ani Niymiecki. Som Kupka boł piyrwyj zwionzany ze Polskiyj Komisariatem Plebiscytowym, we tym plebiscycie kery Poloki przegrały.

A! I to co pon Semka godo choby argumynta na koniyc dyskusji – niymieckie bildry po polsku. Bydzie mu richtig gańba jak się dowiy, że boły tyż takie polskie po niymiecku i takie na kerych boły oba jynzyki. Dyć to rychtuje sytuacjo, iże poloki wiedzieli, iże piszom do niymców, pra?

Jeszcze ino musza pedzieć, iże pon Semka się przyznoł po jaki pieron Republika zrychtowała taki matyriał. „Wśród ludów słowiańskich istnieje pokusa, żeby się zniemczać, bo jest to ścieżka do kariery”. – Je to cyntrum polskich strachów! Niemieckie ślōnzoki, kerzy bedom mieć lepiyj jak Polok, bo bydom w Niemcach. Spomniōł mi się wic, kery mi pedzioł latoś Fred Apke, niymiecki reżyser a dramaturg: Chopu się zmarło i je w piekle. Podłazi do niygo diobeł i godo: „To pódź sam, cie ôprowadza sam po placu”. Podłazom do piyrszego gorcka, a kole niygo sto diobłów wachtyrzy i wachujōm, a diobeł godo: Tukej som hamerykony, ône majom wiara we siebie, umiom wyfurgnōnć cza ich wachować”. Podłażom do drugiego gorcka a tam jedyn wachtyrz ino i diobeł godo: „Tukej som niymce, to je nacyjo co mo ordnung, powiysz jednemu, że mo wracać a ôn wraco do gorcka”. A przi nostympnym gorcku niy ma żodnego wachtyrza i diobeł godo: „Tukej som poloki, im niy trza wachtyrza, jak się keremuś udo wylyź to reszta go i tak ściongo nazot do gorcka”.

Już żech powynokwioł na dzisiaj. To tyla w tajli drugiyj. W nostymnyj pogodomy ô cołkiym środkowym koncku matyriału i może poradzemy spokopić bez co nojwiynkszym arcywrōgiym posła Kohuta je pewiyn stomatolog, kery je nostympnym gościym matyriału.

Pyrsk!

Część druga:

A w dzisiejszym felietonie omówimy sobie początek materiału pod tytułem: „Separatyści śląscy w mniejszości. Większość uważa się za Polaków” –  którego pokrętne znaczenie wyjaśniałem poprzednio. Będzie zatem wstęp, a także dwie wypowiedzi komentatorów zaproszonych do programu. Zanim zaczniemy, chcę zacytować historyka dr Dariusza Zalegę, odpowiadającego na pytanie, czemu tak mało wiemy o ludowej historii śląska: „Bo została ona przesłonięta przez wielkie narodowe narracje: polską, niemiecką i czeską. Wszystkie one wolały podkreślać konserwatywne wartości przywiązania do „jedynie słusznej ojczyzny”, co popierały również kościelne hierarchie”[5]  Wracamy zatem do analizy materiału.

W poprzednim felietonie nie zabrnęliśmy zbyt daleko, ale mam nadzieje, że udało mi się naświetlić mechanizm narracji materiału, jaki mogliśmy wydedukować we wstępie i samym tytule.

Reportaż Cezarego Gmyza zaczyna się od długich śląskich kadrów – oczywiście kopalnianych. Wydaje mi się, że nie przez przypadek wybór padł akurat na KWK „Polska” w Świętochłowicach. Bo jak inaczej jeszcze udowodnić polskość terenów jak nie tym, że się kopalnia „Polska” nazywa. Największym żartem w tej sytuacji jest to, że poprzednia jej nazwa to „Deutschland” co obrazuje wytworny kunszt stylu unaradawiania Ślązaków przez jedną i drugą stronę. Na tę przenikliwość pan Cezary sobie jednak nie pozwolił.

Przy okazji oglądania kadrów przepięknych Świętochłowic (nie nabijam się!) słyszymy aksamitny głos pana Cezarego mówiący: „Śląsk – kraina o bogatej historii i unikalnej kulturze, przez stulecia stanowiła integralną część Polski” – Nie chciałem jak w poprzedniej części zatrzymywać się co zdanie, ale to co powiedział pan Cezary, rzuci cień na cały materiał.

Czy zdanie wypowiedziane przez pana Cezarego to kłamstwo? Nie. Absolutnie nie. Być może możemy dyskutować o tej kwestii „integralności”, ale o tym za chwilę.

Tak, Śląsk jest krainą o bogatej i (co ważne przyglądając się materiałom historycznym Polskim, Czeskim i Niemieckim) dość niejednolitej historii. Autor reportażu nie wspomina więc o fakcie, iż na kształtowanie tkanki społecznej przez wieki wpływ miała nie tylko państwowość Polska, ale też Niemiecka i Czeska. Tak złożone i pełne luk zdanie wypowiedziane przez pana Cezarego powoduje, że każdy przedstawiciel tych wyżej wymienionych trzech narodowości może je powiedzieć, zmieniając tylko nazwę kraju na swój i nie będzie to fałsz.

Jeśli mowa zaś o integralności Śląska z Polską przed „powrotem do macierzy”  – to o sytuacji raczej odwrotnej świadczyć może układ w Tenczynie z 1335 między Kazimierzem Wielkim a Janem Luksemburskim. A także akt inkorporacji Śląska z 7 kwietnia 1348, w którym kancelaria króla Karola IV poza przyłączeniem Śląska do Czech „(…)zabiera wszelkie historyczne tytuły do tych ziem, co miało świadczyć o tym, że czeskie prawa opierały się na dawnych uznanych przez cesarstwo [rzymskie przyp. autora] prawach”.[6] Co prawda fragment ten dotyczy konkretnie wcześniejszego Polsko – Czeskiego konfliktu o Śląsk, a akt inkorporacji miał tylko tłumaczyć czeską agresję, ale miał w Europie wartość prawną i na lata połączył teren Śląska z państwowością Czeską. Jeśli więc chodzi o integralność kształtowaną przez wieki, posłużę zgrabnym zdaniem pisarza Szczepana Twardocha, którego użył w jednym z wywiadow: „Śląsk przestał być Polski, zanim Polacy dowiedzieli się, że są Polakami”[7].

Pomijając istotne kwestie w tym zdaniu otwarcia i czyniące je zupełnie okrągłym logicznie, sprawiamy, że na olbrzymią część historii naszego regionu i nas samych patrzymy jak przez sito starające się przesiać nam tylko polskie wątki.

Dalej mamy tylko tego potwierdzenie, wraz z ujęciami centrum Katowic i Nikisza. „Jego mieszkańcy –  Ślązacy przez pokolenia kształtowali swoją tożsamość, czerpiąc z lokalnych tradycji, gwary (tego już nawet nie będę komentował) i wiary, jednocześnie pozostając nierozerwalnie związanymi z polskością nawet, wtedy gdy polski nie było na mapie”. – Jeśli weźmiemy pod uwagę, to co już wiemy z akapitów wyżej, to pierwsza część tego zdania nijak ma się do drugiej.

Tak, mieszkańcy śląska rzeczywiście kształtowali swoją tożsamość, czerpiąc z lokalnych tradycji, języka i wiary, ok. Ale niestety ponownie przez sito Republiki nie przedarło się, że w momencie, kiedy tworzyła idea narodowości (taka jak rozumiemy ją dzisiaj) Johanna Gottfieda Herdera, twórcy pojęcia „volksgeist” – „duch narodu”, koncepcji, że naród jest czymś innym niż państwo[8], Śląsk był w większości Pruski (po za Śląskiem Cieszyńskim pozostającym pod zwierzchnictwem Austrii), a już od co najmniej czterech wieków pozostawał bez związku z Polską (od układu w Tenczynie do narodzin twórcy idei narodowości jest dokładnie 409 lat), więc tak, zapewne jakoś tworzenie się koncepcji narodu wpłynęło na Ślązaków, ale czy tak bezsprzecznie czuli przez pokolenia związek z polską? Nie wiem, trzeba by spytać Teofila Kupki, albo Kożdonia, którego swoją drogą ten reportaż wspomina.

Dalej mamy chwilę o gwarach śląskich, o tym, że spajały Ślązaków, mimo że Prusacy próbowali je rugować i władze PRL też i że po ’89 Śląsk mógł rozkwitnąć. Władze PRL miały de facto trudniejsze zadanie niż Prusacy w rugowaniu języka śląskiego. To, jak Niemcy nazwali śląszczyznę – wasserpolnisch, było inspiracją dla władz polskich po ’45 – Śląsk trzeba było rozwodnić. Rozwodnić język, upolszczyć imiona i nazwy. Ten materiał ma na celu dokładnie to samo tyle że z narodowością śląską. I używa środków propagandy, a nie przymusu obywatelskiego.

Dlaczego się tutaj zatrzymaliśmy? Chciałem zwrócić uwagę na to, w jaki sposób w materiale przedstawiana jest Polska Republika Ludowa, gdyż mam wrażenie, że autorzy nie mogli się zdecydować, czy była dobra, czy zła. Tutaj akurat jest zła, ale w następnej część zobaczą państwo nawet pochwały.

Dalej wypowiada się pan dr Piotr Wojtulek, Geolog, Prawnik – tutaj warto zauważyć, że na temat narodowości śląskiej najwięcej do powiedzenia będą mieli się głównie doktorzy nauk innych niż społeczne, historyczne czy filozoficzne.

Pan Wojtulek mówi, że widzi zagrożenie w unifikacji dużych grup ludzi w zjednoczonej Europie, co powoduje, że widzi potrzebę ochrony „godki”. To bardzo miłe, że pan doktor geologii widzi taką potrzebę, szkoda tylko, że ta przerażająca unifikacja dzieje się konsekwentnie od 45 roku w ramach przywracania „ziem odzyskanych” do macierzy (to ładniej brzmi niż polonizacja). Szkoda jeszcze, że nie zainteresował się Pan sposobami, w jaki godkę można chronić, a można poprzez na przykład nadanie jej statusu języka regionalnego.

Za chwilę z ust Pana Piotrka padają „ślązakowcy” i to w dość zawiłym kontekście „(…) Myślę, że wiele osób, które na te zagrożenia ślązakowskie zwracaja uwagę, oni mają te wrażliwość, żeby chronić śląskie tradycje, śląskie odrębności i ja mam tak samo”. Osoby, które zwracają uwagę na zagrożenia ślązakowskie, czyli kto? Polska skrajna prawica i Grzegorz Braun? To oni tak chronią śląskie tradycje? Czy ani pan Piotr, ani nikt z twórców materiału nie zorientował się, że to zdanie nie ma sensu?

Najciekawsze w kontekście „zagrożeń ślązakowskich” wydaje mi się to, że kwestia podnoszona jest zupełnie odwrotna do rzeczywistej, współczesnej sprawy śląskiej – bo Polska narodowości śląskiej nie uznaje, mimo że ta istnieje (spis GUS, odsyłałem w poprzedniej części). Za to Polska widzi zagrożenie w „ślązakowości” (chyba tak to trzeba odmienić), mimo że ta akurat nie istnieje.

Pana Piotra zostawimy na moment w spokoju, bo już chwilkę po chwaleniu przez niego pisania po śląsku, dostajemy wstawkę historyczną o tym, że pojęcie „Ślązakowiec” powstało już 100 lat temu, Republika tylko postanowiła to pojęcie przypomnieć. Na temat ten bardzo rzeczowo i przez jakiś czas poprawnie wypowiada się pan Piotr Semka, drugi z komentatorów.

Mamy więc temat Kożdonia i ruchu śląskiego. Mamy też „ślązaków, którzy uważali się za szczep narodu polskiego” (bo tak poetycko pan Semka nazwał tych propolskich ślązaków) i ci tych od Kożdonia nazywali „ślązakowcami”. I gdyby wypowiedź pana Semki skończyłaby się w tym miejscu, to prawdopodobnie byłaby to jedna z dwóch w pełni merytorycznych, poprawnych wypowiedź w tym reportażu.

Niestety za chwilę Pan historyk postanawia powiedzieć, że górnośląskość w latach ’20 była inspirowaay z republiki weimarskiej. Już było po plebiscycie i po powstaniach, i postanowiono  (muszę zacytować, bo sam się w tym zdaniu zgubiłem) „wymyślić jakąś ofertę, która by wkomponowywała ludność śląską”. A na dowód tego pan historyk podaje ciekawostkę, że w czasie plebiscytu były niemieckie plakaty agitujące po polsku! Czyli nawet Niemcy wiedzieli, że mają do czynienia z Polakami. Szach mat.

Pan Semka, stosując ulubioną metodę polskiego sita, zupełnie pomija fakt, że Związek Górnoślązaków Teofila Kupki był nie w smak nie tylko Polakom, ale też Niemcom. A sam Kupka podczas plebiscytu był związany z Polskim Komisariatem Plebiscytowym. Warto jeszcze wspomnieć, że Polska plebiscyt przegrała.

A przede wszystkim, to co pan Semka traktuje jako argument na zamknięcie dyskusji: Plakaty. Jakże będzie panu Semce przykro, kiedy zobaczy, że były też polskie plakaty agitujące po niemiecku. I takie, na których było i tak, i tak. Przecież świadczy taki plakat o tym, że Polacy wiedzieli, że piszą do niemieckiej ludności, czyż nie?

Wspomnę jeszcze tylko, że pan Semka nieświadomie przyznał się, o co chodzi i po jaką cholerę Republika nagrała ten materiał „Wśród ludów słowiańskich istnieje pokusa, żeby się zniemczać, bo jest to ścieżka do kariery”. –  A więc to je samo sedno strachu, który jest motorem napędowym tej niechęci! Zniemczeni ślązacy, którzy będą mieć lepsze ścieżki kariery w Niemczech. Przypomniało mi to żart, opowiedziany mi całkiem niedawno przez Freda Apkę, niemieckiego reżysera i dramaturga (cytuję bez autoryzacji, Fred wybacz, jeśli coś przekręcę): Facet umiera i idzie do piekła. Przychodzi do niego szatan i mu mówi, że go oprowadzi. Idą do pierwszego kotła a tam setka szatańskich strażników i pilnują. Szatan mówi: „To Amerykanie, każdy z nich tylko co chwilę chce wyjść, sięgać po marzenia. Musimy ich co chwilę łapać i wsadzać z powrotem”. Idą dalej a tam kocioł z jednym strażnikiem. Szatan mówi: „Tu są Niemcy, posłuszny naród, raz się im tylko powie, że mają wracać i wracają”. Przy następnym kotle nie ma żadnego strażnika. Szatan mówi: „A to Polacy, im nie trzeba żadnego strażnika. Oni się nawzajem ściągają do dołu, jak tylko komuś się udaje wyjść”.

To tyle. Na dziś ponarzekane. Do zobaczenia w części trzeciej.

[1]    Dariusz Zalega, Bez pana i plebana, 111 gawęd z ludowej historii śląska, Warszawa 2021

[2]    Rościsław Żerelik, Historia Śląska wyd. Drugie, Wrocław 2007, tłum. K. Sadowski

[3]    Łukasz Karusta, Sprawa narodowa,  materiał TVN „Czarno na białym”,  https://tvn24.pl/plus/programy/czarno-na-bialym/sprawa-narodowa-vc8360391

[4]    Johann Gottfired Herder, Myśli o filozofii dziejów, Tom I-III, Warszawa 1962, tł. Jerzy Prokopiuk

[5]    Dariusz Zalega, Bez pana i plebana, 111 gawęd z ludowej historii śląska, Warszawa 2021

[6]    Rościsław Żerelik, Historia Śląska wyd. Drugie, Wrocław 2007

[7]    Łukasz Karusta, materiał TVN „Czarno na białym”, https://tvn24.pl/plus/programy/czarno-na-bialym/sprawa-narodowa-vc8360391

[8]    Johann Gottfried Herder, Myśli o filozofii dziejów, Tom I-III, Warszawa 1962, tł. Jerzy Prokopiuk

c.d.n.

Kornel Sadowski – śląski aktor i pisarz, na co dzień związany z Teatrem Miejskim w Gliwicach. Absolwent Akademii sztuk teatralnych we Wrocławiu. Autor tekstów teatralnych. Laureat nagrody i kilku wyróżnień podczas konkursów na jednoaktówkę po śląsku.