Z (pre)historyje ślōnskij gŏdki. Part 2: I rada obecnio jest powołano…

Pisze sie rok 1850. Do habsburskij mōnarchije to je czas wielkich społecznych a politycznych zmian napoczyntych rewolucyjnymi wydarzyniami dwa lata przedtym, co ich dzisio wszyjscy znōmy pod mianym Jŏr Nŏrodōw. Ôd nowego cysŏrza Franca Jozefa I. dane zŏkōny przewidujōm krōm inkszego kōniec pańszczyzny, formalnõ rōwność wszyjskich ôbywateli przed prawym a wytworzyni modernego ferwaltōngowego systymu stojōncego na samorzōndnych gminach. Jednōm z ôgrōmnie ważnych reform tego czasu je tyż reforma sōndowŏ, dziynka kieryj powstŏwŏ we Austryji sōndownictwo taki, jak go rozumiymy terŏz: uniwersalne do cołkigo państwa, ganc już niyzŏleżne ôd miejskij, ksiōnżyncyj abo kościelnyj włodze (inakszy padano: patrymōnialnyj abo zwiyrchnij), z podziałym na instancyje a klarownym roździelyniym role ôbskarżycieli, ôbrōńcōw i sōndcōw. 1 lipnia 1850 roku ôficjalnie zaczynajōm w Cieszynie swojã działalność podle nowego prawa dwa gyrichty: becyrkowy (Bezirksgericht, terŏźni polski ôdpowiednik to je rejōnowy) a krysowy (Kreisgericht, ônymu dziś w Polsce ôdpowiadŏ ôkryngowy). Prezesym ôd tego drugigo stŏwŏ sie Nikodem Lippka, co na tã przileżytość rychtuje ôto taki „osłowieni”:

Osłowieni Nikodema Lippki prezydenta sądu krajowego przy uroczystém otworzeniu sądów w Cieszynie 1. lipca 1850

Wszycko z Bogem.
Już teraz zaczyno nowo uporządzone sądownictwo czynność swoją. Jest ono częścią wolnomyślnych zrządzeń rządowych, kiere nom Ferdynand udzielił a Jego Miłość Francek Jozef pierwszy uskutecznił.
Moji panowie współtowarzyszy w sądownictwie!
Ciężki jest naszy powołani, ale silnie i gorliwie bedemy pragnąć, aby wykonać, co żądo od nas rząd i spodziewają się wolni obywatele. Nie domy się odstraszyć przez mnostwo doczynienio niechby odkądkolwiek było, ale odwożnie postąpimy podle tego hasla: „Pilność wszycko przemoże”.
Panie zastępco rządowy!
Przez Wasze wysokowożne powołani jesteście opatrzycielem obywatelskigo porządku, jako też prześladownikiem skrzywdzonego prawa. Wy nom sądcom docie przyleżytość, uciśnionemu pomodz, krzywdę wyrządzającego pokorać a tak obrażone prawo i obrażoną społeczność obywatelską pogodzić.
Wy w prawach uczoni panowie zastępcy!
I wom nowe trestne sądownictwo nowy okres czynności naznaczyło, a przez Was bedzie ustanowionemu sądcowi możne, wydać rozsądek bez zachycenio; bo sądca, co pierwej mioł powinność wyhledać dokazy winy i niewinności przeciw obżałowanemu, wtem dwojakim stanowisku nie zdoł się być bezstronnym w swojim rozsądku.
Moc z Was przytomnych panów bedzie wołanych ku temu stołu przez duwierność ludu, żebyście jako przysiężni nad obżałowanym to słowo „Winien” albo „Niewinien” wedle Waszygo prawnego uczucio bez przedpisanej nauki dokazowej wyrzekli. Bedziecie w tej sprawie publiczności i ustności z nami postępować samowładnie, a nie odpowiadać nikomu jako Bogu i sumieniu waszymu.
I rada obecnio jest powołano być nastrojem trestnego sądownictwa a zajiste podle czasu miensze nieporządki pokorze, aby znich nie wyrosły większe złośliwości.
Dy tedy wszyscy, cochmy tu są, w naszym powołaniu osobliwe powinności, czy to jako nauczyciele młodzieństwa albo ludu, czy zaś jako wykonawcy albo posłuszni prawa, wypełnimy, tedy przez to porządek obywatelski zachowany bedzie.
Na ten sposób tedy osiągnie się dobro Całości i dobro każdego z obywateli a jesi sie wedle hasla jego Miłości Francka Josefa Pierwszygo „zjednoconemi silami” podpierać bedemy, tedy sie każdemu zewnętrznemu i wewnętrznemu nieprocielowi obywatelskigo porządku i wolności mężnie oprzemy!

[Cytacyjŏ podle: Ladislav Pallas, K prvním pokusům o vytvoření literárního jazyka ve Slezsku, Slezský sborník 60(3), 1962, z. 413–414]

Możno sie terŏz pytŏcie: we jakim to je jynzyku? Szrajbōnek je polski a kupa słōw tyż, ale do Polŏka ani wtynczas ani terŏz to niyma do kōńca zrozumiałe. Sōm tam postyrkane czeski słōwka a kōnstrukcyje, ale dyć po czesku to na zicher niyma. Widzymy krōm tego ślōnski formy i kōńcōwki, ale ciynżko idzie pedzieć, że to je tekst po ślōnsku. Żŏdyn tak kole Cieszyna w roku 1850 niy rzōńdziōł, na zicher ani sōm Lippka niy (tukej trza dodać, co cytowany tekst wyszoł po fakcie jako ulotka, ale realnŏ przemŏwa przi ôtwarciu gyrichtu była po niymiecku).

Ôbiektywnie wziynto je to jakisi cudaczny indywidualny gŏdkowy miszōng, intyncyjōm ôd Lippki było ale pisani w jynzyku ślōnsko-słowiańskim. Tōż w tym kōntekście mogymy jego „osłowieni” brać za nejstarszy znany przikłŏd ślōnskigo tekstu napisanego we świadōmyj idyjowyj ôpozycyji ku polskimu abo czeskimu jynzykowi a nejstarszõ znanõ prōbã tworzyniŏ ślōnskigo formalnego stylu. Nie bōł Lippka żŏdyn wielki nŏrodowy budziciel, kiery by sie fest poświyncoł sprawie kodyfikowaniŏ nowego jynzyka (wtynczas by my na zicher mōgli cytować wiyncyj niźli jednã przemŏwã), ale ônego gŏdkowych ekszperymyntōw musiało być wiyncyj. Na żŏl wiymy ô nich yno z relacyji ideologicznych prociwnikōw. W lutym 1851 roku propolski Tygodnik Cieszyński (z. 29–30) pisoł:

Prezesem postępowania był tym razem pan Lipka, prezydent tutejszego sądu krajowego. Przytomni niemile tu spostrzegli, jako tenże p. prezydent, który nie umiejąc po polsku, chociaż z Cieszyna rodem, chciał się odznaczyć językiem, tak nazwanym śląsko-sławiańskim, jakowy chce dla nas utworzyć; — lecz opaczne to usiłowanie nie udało się wcale, ponieważ na ten sposób ledwie się mógł domówić, — a cała ta mowa, pominąwszy jakoweś nowe dziwotworne wyrazy, których nikt nierozumié, polega na zepsutéj czeszczyznie, jaką poniemczeni urzędnicy w Czechach nie z życia powzięli lecz aktami swemi utworzyli.

Z roku 1870 pochodzi inkszŏ zmianka ze Gwiazdki Cieszyńskij, co prawie umrzitego Lippki spōminała tak (z. 249):

D. 16. lipca pogrzebionym został były prezydent tutejszego sądu obwodowego Nikodem Lippka von Teschenfels, przed kilku laty pensjonowany. — Wspominamy o nim osobliwie dla tego, iż on pierwszy podniósł sztandar reakcji przeciw narodowości polskiéj w naszém Śląsku. Objąwszy swój urząd w Cieszynie, wydał on w r. 1850 pisemko ulotne, w dziwacznym języku, który sobie sam utworzył i nazwał śląskim językiem. W ten sposób chciał on niby stworzyć jakąś śląską narodowość, która jednak musiałaby była w zbyt ciasnych zostać granicach między Morawą i Galicją, a mimo to większa część Śląska tj. pruskie Śląsko górne, gdzie po polsku mówią i uczą, zadawałaby kłam takiemu pomysłowi. Prócz tego zmarły nie mógł znieść, gdy kto z ludu naszego nazywał siebie „Polakiem“ lub swój język „polskim“, i nieraz strony musiały słuchać od niego pouczenia, że tu nie jest „polska mowa“ ale „śląska“.

Lippkowe ekszperymynta z gŏdkōm, chociŏż niypodarzōne (rzecz inkszŏ, że kieby ślōnski amtowy jynzyk w połowie 19. stoleciŏ naprŏwdã zaistnioł, to wierzã z podobnych zdrzōdeł by czerpoł, a dokazy winy, ôsłowiyni abo trestne sōndownictwo poradzã se w takij gŏdce perfekt forsztelować), wpisowały sie w kōntekst doby, kiej jeszcze wōbec niy było klar, jakŏ gŏdka mŏ być do słowiańskich Ślōnzŏkōw tōm „dachowōm”. Do przikładu 25 września 1851 roku austryjacki ministerstwo wewnyntrznych sprow wydało zarzōndzyni ô tym, że za amtowõ mŏ we Austryjackim Ślōnsku robić yno niymieckŏ gŏdka, bo „die in Schlesien vorkommenden slawischen Volksdialekte nicht zu einen besonderen Gesetzesprache erhoben werden können” [na Ślōnsku wystympujōncych słowiańskich ludowych dyjalektōw niy idzie dźwignyć do role ôsobnego jynzyka gezecōw], a „um dieser Dialekte willen keine andere in Schlesien nicht heimische Sprache einzuführen sei” [skuli tych dyjalektōw niy winno sie wkludzać żŏdnego inkszego jynzyka, co na Ślōnsku niyma miyjscowy]. Do wiydyńskich urzyndnikōw polski a czeski to tedy niy były „miyjscowe jynzyki”. Ciekawym świadectwym tych czasōw je tyż zŏpis ze ôsmego zicōngu Ślōnskigo Landtagu w kwietniu 1861 roku, kaj dyszkutyrowany bōł tymat publikowaniŏ stynogramōw we „słowiańskij Landessprache”. Do czyńsci deputyrowanych (co jejich argumynta na kōniec wygrały) to miało znaczyć gŏdkã polskõ i czeskõ, ale pojawiały sie aji taki wypowiedzi, jako ôd Franza von Heina:

Nun glaube ich, daß in den Landgemeinden Schlesiens weder die rein čecho-slawische, noch die rein polnische Sprache die der Landgemeinden sei, sondern soviel mir von den Idiomen, die in Schlesien gesprochen werden, bekannt ist, nähert sich die Landesprache in dem westlich gelegenen Theile am meisten der mährischen, und im östlichen Theile am meisten der polnischen, ohne eigentlich ganz polnisch zu sein, wir bezeichnen dies mit dem Ausdrucke „wasserpolakisch”, und ich glaube, es wird um der Bevölkerung zu genügen, angezeigt sein, in den hier Landes gesprochenen Idiomen die Verhandlungen zu veröffentlichen, also nicht in den slawischen Schriftsprachen, denn da würde die Landbevölkerung wahrscheinlich die deutschen Protokolle besser verstehen.

Jŏ miarkujã, co gŏdkōm wiejskich gmin Ślōnska niyma ani czysto czecho-słowiańskŏ, ani czystŏ polskŏ gŏdka, yno – tela, co jŏ wiym ô gŏdkach używanych na Ślōnsku – w zachodnij tajli miyjscowŏ mŏwa przibliżŏ sie nejwiyncyj morawskij, a we wschodnij tajli polskij, nale ôna niyma ganc polskŏ, my tymu prawiymy „wasserpolakisch”, i jŏ miarkujã, co jak idzie ô zadowolyni ludności, to patrziło by sie publikować rozprawy w tych mŏwach, co sōm tukej w kraju używane, czyli niy we literackich słowiańskich jynzykach, bo ludzie na wsi wierzã lepszyj [niż w nich] spokopiōm protokoły po niymiecku.

Heinowa idyjŏ ale padła na kōntrargumyńcie, że dyć niymiecki protokoły pisane sōm we Hochdeutsch, a tyż tak na Ślōnsku ludzie niy gŏdajōm, yno specyficznymi dyjalektami. Trza prziznać, co ta analogijŏ do niymieckij sytuacyje, kaj jedyn pisany sztandard fōngowoł do jynzykowych ôdmian tak ôd siã dalekich jako mŏwa kajś we Szwajcarach, Szlezwiku i u Siedmiogrodzkich Sasōw, to niy bōł ganc gupi argumynt, a idzie spokopić, co propolscy działŏcze widzieli hipokryzyjõ we podkryślaniu ôd niymieckich politykōw a byamtrōw rōżnic miyndzy „Hochpolnisch” a mŏwōm ślōnskigo ludu, kiej w tyn sōm czas nic im niy wadziyło traktowani kożdyj germańskij ôdmiany von der Maas bis an die Memel, von der Etsch bis an den Belt za „niymiecki jynzyk”. Do przikładu we Gwiazdce Cieszyńskij z marca 1875 (z. 75–76) mogymy przeczytać kōmyntŏrz do negatywnyj ôdpowiedzi ministra sprawiedliwości Juliusa Antona Glasera na interpelacyjõ ôd Jerzego Cieńciały, co sie tykała możności używaniŏ polskigo jynzyka w ślōnskich gyrichtach:

Dalej powiada p. minister: że na Śląsku są różne dyalekty słowiańskie, które w niektórych powiatach do polskiego, w innych do czeskiego języka się zbliżają, ale nie są piśmiennie wyrobione, a piśmienny język polski lub czeski nie istnieją na Śląsku, i dlatego nie mogą być w urzędach zaprowadzone. — Zamiast odpowiedzi postawilibyśmy tu p. ministrowi pytanie: na jakiéj podstawie zaprowadzono piśmienny niemiecki język na Śląsku? przecież ludność niemiecka także nim nie mówi! Tak zwani niemieccy Górale (Dajczgebergler) w części Opawskiego obwodu, albo Bielszczanie ze swym dyalektem przezwanym „hołdybołdy”, czyż ci mówią piśmiennym językiem niemieckim? a przecież go dla nich zaprowadzono!  (…) Wzmianka p. ministra, że ludowych dyalektów słowiańskich nie można powyższyć do godności urzędowego języka, jest wcale niestosowną; bo przecież i wspomnionego dajczgeberglerskiego dyalektu nie zrobiono urzędowym językiem dla śląskich Niemców; ale przyjęto dla nich wyrobiony piśmienny niemiecki język. (…) Attyla lub Alaryk, albo Hohenwart powie, że języki, jakiemi mówią na przedmieściu wiedeńskim Lerchenfeld, tudzież w Austrji Dolnej i Górnéj, w Styrji, Karyntji, Krainie, Salcburgu, Tyrolu, tudzież między Niemcami w Czechach, na Morawie i Śląsku z jednéj strony zbliżają się do niemieckiego a z drugiéj do chińskiego itd., że zatém zupełnie się nie nadają do języka urzędowego, a więc zaprowadza się język hotentocki.

Lippka umrzył w roku 1870. Ale pokazuje sie, co niy ôn jedziny w tych czasach prōbowoł – z lepszym abo gorszym efektym – pisać ô politycznych i urzyndowych sprawach po ślōnsku.

Przed welōnkym do Ślōnskigo Landtagu w roku 1871 Gwiazdka Cieszyńska (z. 280–281) przedurkowała fragmynta ôdezwy do ludu ôd partyje niymieckich liberałōw – redachtorzi tego cajtōnga zrobiyli to, coby ôśmiŏć aji treść, aji formã, ale my dziynka tymu mōmy fest interesantny jynzykowy zabytek:

Ledwo temu jest rok, jak najjaśniejszy Cysorz rade państwa i wszystki sejmy krajowe rozpuścił. Wtedy, przeszłego roku, byliście zawołani do wyborów, i wybieraliście podług najlepszego uznania waszego, wybraliście sobie zastępców takich, do kierychście największą duwierność mieli, to jest takich, kierzy za ludem idą, kierzy zasady gruntowne i prawo ludowe zastępować chcą, i kierych nazywamy liberalnych. (…) Nuż tu na nowo rada państwa, albo reichsrat, i sejmy krajowe są rozwiązane, ale nie wszystki, jeny te, kiere się dzierżały najbardzij praw ludowych i zasadów gruntownych i kiere niechciały pozwolić woijska, piniędzy i dowek tela, wiela rząd od nich albo akuratnie od deputowanych do rady państwa, tam do reichsratu posłanych, chcioł, i skerz tego macie na nowo obierać zastępców do sejmu opawskiego. (…) Jakusz tu teraz obierać, czy tak, jak ci wysocy birokraci chcą, i wszyscy ci, kierzy się z birokratami za ręce dzierżą, kierzy panować chcą bez zasadów gruntownych, bez konstytucyje, i kierzy się, aby to dostąpili, związali z spurnemi, trocowitemi Czechami, z temi, kierem też zasady gruntowne, całą Austryję obejmujące skerz tego są przeciwne, poniewacz osobną konstytucyję i czeską korunę wymagają (…)?. (…) A to takim ludziom mocie wierzyć, takich polskich kulturników a bałamątów mocie sobie obrać do sejmu, takich co ich nima gańba na kazatelnicach politizyrować a Was zagłupiać?? (…) Dla tego się, mili krajanie, nie dajcie bałamącić, (…) nie wierzcie korunarzom czeskim ani tym, kierem się dycki śni o krulu Polskim i kierzy wykrzykują: „Bracia, niedaijmy się.”

Jynzykowy ekszperymynt ôd Nikodema Lippki a polityczne spiyrki z połowy 19. stoleciŏ ô gŏdkã w cieszyńskich amtach i gyrichtach to jeszcze jedne dowody (dokazy?) na to, co „problym” sztatusu ślōnskij mŏwy niyma nowy. Isto, Lippkowe przemŏwiani po ślōnsko-słowiańsku abo Stabikowy katyjmus, co to możno powstoł, a możno niy, to sōm efymerydy, niy idzie tego porōwnować ani ze narodzōnym w podobnym czasie ruchym słowiackich budzicieli kole Ľudovíta Štúra, ani nawet ze kaszubskōm działalnościōm Floriana Ceynowy. Niyma sam co wyôlbrzimiać a dopisować historyje, co sie niy wydarzyła. Ale aji ty efymeryczne przipŏdki pokazujōm jakõś wyjōntkowość Ślōnska, kaj z tōm gŏdkōm a idyntyfikacyjōm dycki cosi przecã niy sztymowało.

A poprŏwdzie we 1850 roku pisać w Cieszynie „osłowieni” w jynzyku ślōnskim to niy było nic zaś tak mynij ôczywistego niźli zakłŏdać – jako Cieńciała – „Towarzystwo dla wydoskonalenia się w języku polskim”. Żŏdyn wtynczas jeszcze niy mōg być zicher, co bydzie historyjōm ôd zwyciynzcōw, historyjōm ze dynkmalōw, mian ulic i szkolnych podryncznikōw, a co yno ciekawostkōm ôpisowanōm na niszowym portalu.