Sierpień, wrzesień, październik – ważne, zapomniane rocznice w Orzeszu

Od połowy XIX wieku rozpoczął się dynamiczny, przemysłowy rozwój Orzesza. Do tej pory była to wioska, bardzo długo w cieniu Woszczyc. Co prawda funkcjonowały już w Orzeszu liczne małe kopalnie węgla,żelaza,kamieniołomy oraz Huta Żelaza “Maria” ,to brak odpowiednich dróg i odległość od centrów przemysłowych utrudniała rozwój tej miejscowości na większą skalę.Pamiętajmy że wtedy wszelkie towary jak węgiel,kamień czy nawet rudę żelaza dla huty transportowano furmankami po drogach kiepskiej jakości.

Rola  Orzesza zaczęła się zmieniać od 1 października 1856 r.

W tym dniu oficjalnie uruchomiono pierwszy przebiegający przez Orzesze odcinek Kolei Wilhelma ( Spółka Akcyjna Wilhelmsbahn AG). Odcinek ten połączył Nędzę/Czernicę z Orzeszem. Po włączeniu Orzesza do sieci kolejowej natychmiast poprowadzono bocznicę kolejową do Huty Żelaza “ Maria” ,której właścicielem był przemysłowiec Franz Winckler.Budowa kolei trwała dalej i połączono się z Mikołowem i na koniec z Katowicami (Ligota).

Dworzec kolejowy w Orzeszu, z lewej strony Orzeska Kopalnia

Informacja z niemieckiej prasy o oficjalnym otwarciu odcinka Orzesze – Mikołów 30 grudnia 1856 r ( rozkład jazdy dostepny od 1 październik)

Dworzec w Jaśkowicach ( zdjęcie z kolekcji Błażej Adamczyk)

Przed stacją w Orzeszu funkcjonowała Stacja Załadunkowa Friedrichsgrube (Jaśkowice) do załadunku węgla jaśkowickiej kopalni “Friedrich” (Fryderyk) która była później częścią „Zjednoczonej Kopalni Fryderyk-Orzesze”. W późniejszych latach ładowano tam też na wagony węgiel z pobliskiej kopalni “AntonsGluck” (Szczęście Antoniego). Swoją bocznicę kolejową do załadunku węgla miała także „Zjednoczona Kopalnia Fryderyk-Orzesze ” -część kopalni obok dworca kolejowego w Orzeszu.

załadunek węgla na wagony w Orzeskiej Kopalni

 

16 sierpnia 1865 r

Oddano do użytku odnogę kolei towarowej z Jaśkowic do kopalni “Gottmituns” w Łaziskach Średnich ,która finalnie została przedłużona do Tychów. Stacja Osobowa powstała w Jaśkowicach około 1868 r.

Model dawnego parowozu firmy A.Borsig z 1873r.,który obsługiwał też linie Kolei Górnośląskiej.(Grafika z książki -K.Soida , T.Karniewski,T.Roszak,H.Dąbrowski,Z.Podlejski,T.Szafirski “Dzieje Katowickiego Okręgu Kolejowego” – 1997 )

Duży wpływ na przebieg linii kolejowej Nędza-Katowice miał Franz Winckler który planował sprzedaż towarów z jego inwestycji – min. okoliczne kopalnie węgla czy huta żelaza za pomocą transportu kolejowego na inne niż lokalne rynki.

Franz Wincker – Śląski przemysłowiec

 

1 września 1884 r otwarto linię kolejową Orzesze – Żory, która przecinając się pod kątem prostym z linią kolei do Tych zasłynęła z unikatowego skrzyżowania torów.

To oryginalne skrzyżowanie można do dziś oglądać w skansenie kamieni pól górniczych ,obok UM i Biblioteki w Orzeszu  .Pierwszy próbny przejazd pociągu na tej linii odbył się 2 lipca 1884 r. Na dworcu kolejowym w Żorach pojawił się on o godzinie 17.00. Lokomotywa była odświętnie przystrojona flagami. Pociąg przywiózł urzędników i osoby towarzyszące oraz robotników zatrudnionych przy budowie kolei. Gości powitano występem kapeli miejskiej i chóru, a w sali ekspedycyjnej urządzono poczęstunek przy suto zastawionych stołach. Oficjalne otwarcie ruchu nastąpiło 1 września 1884 r., zaś na trasie kursowały dziennie 3 pociągi: pocztowy, osobowy i towarowy.Początkowo większość tych linii kolejowych  obsługiwała transport towarowy. Ruch pasażerski odbywał się na małą skalę . Nasi przodkowie wtedy postrzegali  pociągi jako zbędny czy nawet niebezpieczny sposób podróżowania. Uważano też że takie podróże to niepotrzebny  wydatek. Z linią kolejową Orzesze – Żory jest też związana ciekawa anegdota : ostatni dzierżawca majątku w Szerokiej Waldemar Stampe podczas imprezy w hotelu w Żorach założył się z kompanami , prawdopodobnie o większą sumę pieniędzy, że dotrze do Orzesza wcześniej na bryczce, niż dojedzie tam pociąg oraz że zagalopuje na koniu wcześniej do Katowic, aniżeli by zajechał tam pociągiem.

Na zdjeciu W. Stampe w swojej bryczce ( foto z książki W naszej krainie : opowiadania i baśnie z południowego pogranicza ziemi rybnickiej i pszczyńskiej / Helena Białecka – 2002

W Katowicach udało mu się ponoć wypić jeszcze piwo, nim zjawili się tam jadący do Katowic koleją jego koledzy, którzy przyjęli zakład.Inna wersja tej opowieści głosi że Stampe spóźnił się na pociąg do Katowic, dlatego jechał bryczką i dogonił pociąg w Orzeszu.Faktem jest że ówczesne pociągi były o wiele wolniejsze niż dzisiejsze. Z czasem mieszkańcy przekonali się do pociągów i ilość przewozów pasażerskich rosła.

Unikatowe skrzyżowanie kolejowe z Orzesza – można je obejrzeć w Skansenie Kamieni Pól Górniczych obok Urzędu Miasta /Biblioteki w Orzeszu.

1 października 1888 r. Orzesze uzyskało połączenie kolejowe z Gliwicami. 

Trzeba też wspomnieć że w tym okresie w Orzeszu i Jaśkowicach funkcjonowały wąskotorowe kolejki konne, niektóre przekształcono później w wąskotorówki z lokomotywami o napędzie parowym.Wszystkie daty z tego tekstu są bardzo ważne dla Orzesza i jego mieszkańców z różnych pokoleń. Następował rozwój miejscowości , pojawiały się kolejne inwestycje i miejsca pracy. Nawet tradycyjne, lokalne rzemiosło zyskało nowych klientów.Razem z koleją rozwijały się też usługi pocztowe.Szybko rosła liczba mieszkańców Orzesza – w 1855 r było ich 1741, w 1861 r już 1846 a w 1905 r aż 2676!

Dzięki sieci kolejowej rozwijał się także Górny Śląsk ,szacuje się że w  II połowie XIX wieku sprzedaż towarów przemysłowych do reszty Niemiec i Zachodniej Europy wzrosła o ok.350 procent.Np.orzeski węgiel sprzedawano min.do gazowni w Wiedniu i Berlinie.

Dynamiczny rozwój Orzesza został zatrzymany  przez zamknięcie w 1911 r. największej orzeskiej kopalni ” Zjednoczona Kopalnia Fryderyk-Orzesze”. Zamknięcie kopalni uderzyło też w wielu jej lokalnych kooperantów.Kolejne problemy ujawniły się po zmianie granic na Sląsku w 1922 r i przyłączeniu Orzesza do Polski.Z naszego regionu wyjechało i wycofało swoje kapitały wielu niemieckich czy żydowskich inwestorów. W poważne kłopoty finansowe wpadła orzeska Huta Szkła „Maria”, która do 1939 r kilka razy ogłaszała niewypłacalnośc.

Po dawnej infrastrukturze kolejowej w Orzeszu zostało bardzo mało pamiątek. Dworce w Orzeszu i Jaśkowicach są w opłakanym stanie .Wodna wieża ciśnień w Jaśkowicach została wyburzona , wieża ciśnień w Orzeszu jeszcze stoi. To co cieszy to deklaracja nowych władz Orzesza że ta wieża z 1913 r zostanie wyremontowana.

Nieistniejąca wieża ciśnień w Jaśkowicach obok stacji kolejowej.

Wieża ciśnien obok Dworca PKP w Orzeszu – stan obecny

 

Od 1922 r pamięć historyczna w Orzeszu była kształtowana głównie w oparciu o opowieści o „powstaniach śląskich” ,organizowanie ich  rocznic i budowę pomników.Po 1945 r postawiono wyłącznie na kult martyrologii II Wojny Światowej.To bardzo ułatwiało sprawę władzom PRLowskim, bowiem za jednym zamachem można było udowadniać “ polskość komunistów” wtedy postrzeganych jako sojuszników Moskwy, a można też było stopniowo wymazywać z pamięci starszą , nie polską historię naszego regionu. Czas zakończyć ten smutny proceder, Orzeszanie mogą być dumni ze swojej historii, bardzo ciekawej i różnorodnej. Może już czas upamiętnić osoby realnie zasłużone dla rozwoju Orzesza i okolic ? Na dziś można zacząć od przypomnienia ważnych dat  z historii orzeskiej kolei.

W 2026 r. będziemy obchodzić rocznicę uruchomienia pierwszej linii kolejowej przebiegającej przez Orzesze – 01 .10. 1856 r.Warto pamiętać o całej historii i upamiętnić tę rocznicę.

Adam Kopczyński – Stowarzyszenie Miłośników Miasta Orzesze

 

Źródła :

-K.Soida , T.Karniewski,T.Roszak,H.Dąbrowski,Z.Podlejski,T.Szafirski “Dzieje Katowickiego Okręgu Kolejowego” – 1997 

– Jan Delowicz “ Z dziejów kolejnictwa na Śląsku” -2008

– Andrzej Adamczyk  “Dzieje górnictwa w Orzeszu”-2020

-Praca zbiorowa “Dzieje Orzesza” – 2002

-Materiały własne Stowarzyszenie Miłośników Miasta Orzesze.