Albert Norden, kumpel Ericha Honeckera

Nieznany mysłowiczanin, syn rabina, który stał się świadkiem okrucieństwa drugiej wojny światowej. Budowniczy Niemieckiej Republiki Demokratycznej, wierny towarzysz i propagandysta u boku Ericha Honeckera.

Albert Norden urodził się 4 grudnia 1904 roku w Mysłowicach – mieście szczególnym, gdzie stykały się granice trzech mocarstw: Prus, Austrii i Rosji. Dorastał w rodzinie liberalno-mieszczańskiej, jako syn rabina i doktora filozofii Josepha Nordena (1870–1943) oraz Emilie Meseritz (1876–1931). W 1907 roku rodzina przeniosła się do Elberfeld, dziś dzielnicy Wuppertalu.

Tam Albert ukończył szkołę średnią (1911–1920), odbył praktykę ciesielską (1921–1922) i uczęszczał do szkoły handlowej (1919). Już w młodości wstąpił do Wolnej Młodzieży Socjalistycznej (Freie Sozialistische Jugend, 1919), a w 1921 roku został członkiem Komunistycznej Partii Niemiec (KPD). Rok później rozpoczął naukę w szkole partyjnej KPD w Jenie, wiążąc na stałe swoje życie z ruchem robotniczym i lewicową publicystyką.

W 1919 wstąpił do Wolnej Młodzieży Socjalistycznej (Freie Sozialistische Jugend), a w 1921 do Komunistycznej Partii Niemiec (KPD). Był absolwentem partyjnej szkoły KPD w Jenie (1923).

Od wczesnej młodości związany był z lewicową prasą. Publikował m.in. w:

• Rundbrief der radikal-sozialistischen jüdischen Jugend (1921),
• Rote Fahne des Westens w Remscheid (1923),
• Freiheit w Düsseldorfie (1923–1930),
• Klassenkampf w Halle (1924–1925),
• Hamburger Volkszeitung (1925–1927),
• Arbeiterzeitung w Bremie (1928),
• Ruhr-Echo w Essen (1930),
• Rote Fahne w Berlinie (1931–1933),
• miesięczniku Linkskurve.

Kilka razy aresztowany w Republice Weimarskiej, m.in. w Düsseldorfie (1923–1924) i Hamburgu (1927).

Doświadczenia przemocy w domu rodzinnym

W późniejszych wspomnieniach Norden pisał, że jako nastolatek doświadczał w domu „kłótni podsycanych kilkoma policzkami od rodziców”. Gdy w wieku 17 lat wydał pismo Okólnik Radykalnej Socjalistycznej Młodzieży Żydowskiej, apelując o datki dla głodującej Rosji Radzieckiej, na adres rodzinny i synagogi w Elberfeld napłynęły setki paczek. Rozgniewani rodzice zagrozili mu wtedy wyrzuceniem z domu.

Emigracja i działalność na uchodźstwie

Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 uciekł do Danii, następnie do Francji i Czechosłowacji. W Paryżu współtworzył Braunbuch über Reichstagsbrand und Hitlerterror (1933). Współpracował z pismami emigracyjnymi: Die antifaschistische Front (Kopenhaga), Front mondial, Weltfront, Deutsche Volkszeitung (Praga), Internationale Pressekorrespondenz (Inprekorr).

Był internowany we Francji (Damigny-sur-Orne, Bassens). W 1941 przedostał się przez Meksyk do USA. W Nowym Jorku pracował fizycznie w fabrykach, działał w Niemiecko-Amerykańskim Stowarzyszeniu Kulturowym i redagował emigracyjne pisma, m.in. German American i Freies Deutschland. Był współzałożycielem Council for a Democratic Germany (1944).

O śmierci ojca w 1943 roku w obozie koncentracyjnym Theresienstadt dowiedział się dopiero po wojnie.

Powrót do Niemiec i kariera polityczna

W 1946 powrócił statkiem „Nikołajew” do Europy i osiadł w Berlinie. Redagował Deutschlands Stimme (1948–1949). W 1949 został szefem Biura Prasowego w Departamencie Informacji Rady Ministrów NRD, pracując pod zwierzchnictwem Gerharta Eislera.

W 1954 został dyrektorem Komitetu ds. Jedności Niemiec, rok później członkiem i sekretarzem KC SED. Od 1958 był członkiem Biura Politycznego i deputowanym do Volkskammer. Kierował Komisją Agitacji (1955–1967) oraz Komisją Zachodnią (1960–1979). W latach 1960–1979 był też członkiem Rady Obrony Narodowej, a od 1976 – Rady Państwa NRD. Mieszkał w „Osiedlu Leśnym” pod Bernau, zamkniętej dzielnicy partyjno-rządowej.

Braunbuch i propaganda

W 1965 opublikował Braunbuch. Kriegs- und Naziverbrecher in der Bundesrepublik, zawierającą nazwiska ponad 1800 dawnych nazistów pełniących funkcje w RFN. Książka miała ogromny rezonans na Zachodzie – z jednej strony uznawana była za cenny dokument, z drugiej za narzędzie propagandy w zimnej wojnie. W III edycji znalazło się już ponad 2300 nazwisk.

Historyk Martin Jander oceniał, że publikacja pełniła funkcję „agitacyjnego uniewinnienia”: propaganda SED potępiała nazistowską przeszłość RFN, jednocześnie przedstawiając mieszkańców NRD wyłącznie jako ofiary faszyzmu.

Antysemityzm w NRD

Mimo żydowskiego pochodzenia, Norden konsekwentnie nie identyfikował się z judaizmem. W latach 50. został odsunięty od propagandy z powodu sowieckiej kampanii antysemickiej, lecz wkrótce powrócił jako szef agitacji KC SED.

W 1961, podczas procesu Adolfa Eichmanna w Izraelu, Stasi rozpoczęła inspirowaną przez niego akcję „Niezapominajka”: wysyłanie fałszywych listów antysemickich do Żydów w RFN, rzekomo od niemieckich neonazistów. Celem było ukazanie RFN jako państwa, w którym odradza się nienawiść rasowa.

Podczas wojny sześciodniowej (1967) Norden nakłaniał Żydów w NRD do publicznego potępienia Izraela. Część z nich odmówiła, co było rzadkim aktem oporu.

Ostatnie lata i śmierć

W 1981, chory na Parkinsona, odszedł z funkcji państwowych i partyjnych. Zmarł w 1982 roku w Berlinie Wschodnim. Jego urna została złożona na Cmentarzu Centralnym Friedrichsfelde, tradycyjnej nekropolii komunistów niemieckich.

Dziedzictwo

Albert Norden – mysłowiczanin, syn rabina, który odciął się od własnych korzeni. W NRD uosabiał obraz partyjnego propagandysty, wiernego Moskwie i Honeckerowi, ale jednocześnie bezwzględnego w demaskowaniu dawnych nazistów w RFN.
Dla jednych pozostaje symbolem walki z faszyzmem, dla innych – przykładem, jak łatwo ofiara staje się narzędziem propagandy.

Maciej Mischok