Adolph von Menzel – malarz historii i nowoczesności

Praojciec komiksu

Adolph Friedrich Erdmann von Menzel (od 1898 r. z tytułem szlacheckim; ur. 8 grudnia 1815 r. we Wrocławiu, wówczas niem. Breslau; zm. 9 lutego 1905 r. w Berlinie) – śląski malarz, rysownik i grafik, wyznania ewangelickiego. Uważany za najwybitniejszego niemieckiego realistę XIX wieku, był jednocześnie dokumentalistą pruskiej historii i pionierem nowoczesnej sztuki przemysłowej.

Ojciec – Christian (Carl) Erdmann Menzel (1787–1832), kierownik szkoły dla dziewcząt i litograf, przeniósł się z rodziną do Berlina w 1830 r. Dziadek – Johann Heinrich, młynarz ze Świerczowa (Städtel) w powiecie namysłowskim. Matka – Charlotte Emilie z domu Okrusch (1794–1846), córka nauczyciela rysunku z Wrocławia. Menzel pozostał kawalerem i nigdy nie założył własnej rodziny.

Życie i twórczość

Urodzony w cieniu prasy litograficznej

Menzel dorastał w otoczeniu rzemiosła artystycznego. Już jako dwunastolatek stworzył pierwsze litografie, a w wieku 13 lat jego szkic kredowy tygrysicy karmiącej młode został wystawiony we Wrocławiu. Po przeprowadzce do Berlina, uczył się litografii w drukarni ojca. Po jego śmierci w 1832 r. przejął zakład, aby utrzymać rodzinę.

W 1833 r. uczęszczał do Pruskiej Akademii Sztuk Pięknych. W tym samym roku wykonał swoją pierwszą ilustrację do książki – do utworu „Künstlers Erdewallen” Johanna Wolfganga Goethego. Dwa lata później stworzył swoje pierwsze dzieło malarskie: olejny obraz „Partia szachów”, przypisywany mu przez historyków sztuki. Obraz ten pokazuje jego wczesne zainteresowanie narracją wizualną.

Pionier opowieści obrazkowej

Adolph von Menzel może być uznany za jednego z pionierów ilustracyjnej narracji – przedsionka późniejszego komiksu. Zwłaszcza jego ilustracje do monumentalnego dzieła Franza Kuglera „Historia Fryderyka Wielkiego” (1839–1842) tworzyły sekwencje dynamicznych obrazów, które same opowiadały historię. Jego „Die Armee Friedrichs des Großen in ihrer Uniformierung” („Armia Fryderyka Wielkiego w swoim umundurowaniu”) to przykład graficznego cyklu, który w sposób niemal komiksowy przedstawiał historyczną rzeczywistość.

Zapis pruskiego mitu

Menzel przez dekady ilustrował historię Prus – od kampanii Fryderyka II, przez rewolucję 1848 roku (obraz „Wystawienie poległych w marcu”), aż po sceny z koronacji Wilhelma I w 1861 roku. Jego twórczość łączyła dokumentalną precyzję z dramaturgią i emocją. Artysta potrafił „ożywić” przeszłość, nadając jej ludzką twarz.

W latach 60. XIX w. stworzył ilustracje i szkice z pól bitewnych wojny prusko-austriackiej – z lazaretów, koszar, szpitali – nie unikając tematów trudnych i bolesnych. To właśnie wtedy dał się poznać jako artysta społecznie zaangażowany.

Obraz przemysłu – nowoczesny mit

W 1872 r. odwiedził hutę w Królewskiej Hucie (dzisiejszy Chorzów), aby stworzyć „Walcownię żelaza” – obraz, który uznawany jest za jedno z pierwszych w sztuce europejskiej ujęć pracy przemysłowej jako tematu godnego malarskiego traktowania. To malarskie arcydzieło, ukończone w 1875 r., zestawia siłę, ogień, pot i maszynerię z ludzką pracą. Obraz trwale wpisał się w historię sztuki jako manifest industrialnego realizmu.

Międzynarodowe uznanie

W 1885 r. jego twórczość została zaprezentowana w Paryżu na wielkiej wystawie retrospektywnej – mimo sprzeciwu Otto von Bismarcka! Zyskał ogromne uznanie we Francji. W 1889 r. jego prace trafiły na Wystawę Światową w Paryżu, a w 1903 r. po raz pierwszy wystawiono je w Londynie. Uznanie w świecie przyszło więc późno, ale z ogromną siłą.

Wysokie odznaczenia i nobilitacja

W 1898 r. cesarz Wilhelm II uhonorował go Orderem Czarnego Orła i nadał mu tytuł szlachecki. Był pierwszym artystą w Niemczech, który otrzymał to najwyższe państwowe odznaczenie.

Osobowość i wygląd

Menzel całe życie zmagał się z niskim wzrostem – mierzył zaledwie 1,40 m. Ten szczegół fizyczny stał się powodem licznych komentarzy, ale też swoistego kultu – cesarz Wilhelm I nazywał go z czułością „małym olbrzymem sztuki”, a jego znajomi – „małą ekscelencją”. Max Liebermann podsumował jego życie słowami: „Nie, wielki on z pewnością nie był, bo był największy”.

Był samotnikiem – nigdy się nie ożenił, mieszkał z matką i siostrami. Uciekał od światowego życia, skupiając się wyłącznie na pracy. Cierpiał na bezsenność i pracował nocami, w swoim berlińskim atelier.

Śmierć i pamięć

Adolph von Menzel zmarł 9 lutego 1905 r. w Berlinie. Cesarz Wilhelm II osobiście przewodził jego orszakowi pogrzebowemu – rzadki wyraz uznania dla cywila. Menzla pochowano na Cmentarzu Dorotheenstädtischen

Prawda o pochodzeniu

Menzel urodził się na Śląsku i przez wiele lat jego twórczość oraz tożsamość były wpisywane w niemiecką narrację narodową. Jednak ocena tożsamości postaci historycznych nie powinna być podporządkowana uproszczonym kategoriom politycznym. Śląsk był i pozostaje przestrzenią wielokulturową – miejscem spotkania języków, religii i tradycji.

Porównywanie Menzla do niemieckich, francuskich czy polskich artystów nie powinno przesłaniać jego związku z miejscem urodzenia. Śląsk, ziemia pogranicza, wydał wielu wielkich twórców – Menzel był jednym z nich. I dlatego jego historia zasługuje na rzetelne, uczciwe opowiedzenie – nie dla propagandy, ale dla pamięci.

Maciej Mischok