5, 6 stycznia – dni “Niepodległego Ślonska”?? – geszichta o Freistaat Schwenten…

Roztomili czytelnicy Wachtyrza,

Kiedy po raz pierwszy usłyszałem o tej historii, byłem święcie przekonany, że to literacki „fake news” rodem z powieści „science fiction”. Dopiero jak poszperałem po źródłach historycznych oraz odwiedziłem to miejsce, okazało się, że to wszystko „niewiarygodna prawda”. Do dzisiaj jestem zdziwiony, że na temat tego zdarzenia historycznego nie nakręcono jeszcze żadnego filmu. Opierając się na moich prywatnych doświadczeniach w zakresie współpracy polsko-niemieckiej to może nawet i dobrze, bo niezależnie, która z tych stron by taką produkcję nakręciła byłaby ona pewnie znowu spreparowana na potrzeby danej strony i danego przekazu medialnego.

Jak przypuszczam każdy z Was, który kiedyś przeszedł polską drogę edukacji słyszał o Panu Michale Drzymale, chłopie polskim, który we wsi Kaiserteu (obecnie Drzymałowo między Grodziskiem Wlkp a Wolsztynem) skutecznie kpił z prawodawstwa pruskiego (prawo budowlane) przesuwając dziennie swój wóz o parę metrów. Wymieniam z premedytacją dzieło Pana Michała, ponieważ miejsca zdarzeń dzieli raptem 25 km drogi a w przestrzeni czasowej dzieli je tylko 15 lat.

Położenie geograficzne Drzymałowa i Świętna

Jeżeli poziom wyczynu Pana Drzymały można by opisać jak wejście latem np. na górę Śleżę, to historię ze Świętna można porównać z wejściem zimą na Mont Everest w klapkach i bez tlenu (przepraszam czytelników ale innego porównania nie znajduję).

Przedstawiana w tym artykule historia zaczyna się na terenie Wielkopolski (wtedy Provinz Posen) i przechodząc przez ziemie pruskie i Ślonsk kończy się (jak na razie) znowu w Wielkopolsce, chociaż jej teren nie zmienił swojego geograficznego położenia…. I to następny ciekawy aspekt tego wydarzenia historycznego…

Ale powoli przejdźmy do faktów historycznych i co wydarzyło się na terenie Świętna i okolic w roku 1919:

2. Republika Świętno / Republik Schwenten ??? co to było ???

 Wobec ówczesnych zagrożeń związanych z Powstaniem Wielkopolskim i po bezskutecznej prośbie o oddziały ochronne w Glogau (Głogów), zwołane zgromadzenie gminne postanowiło 5 stycznia 1919 r. w gospodzie Wolffa ogłosić niepodległość neutralnego “Wolnego Państwa Schwenten”. Zaraz potem podjęto negocjacje z sąsiednimi wsiami Kiebel i Obra oraz uzyskano pakt o nieagresji z miejscowymi polskimi dowódcami.

 

Gospoda i Wolffa kiedyś i restauracja Myśliwska rok 2007

06.01.1919 w Świętnie (między Wolsztynem a Nową Solą) proklamowana zostaje Republika Świętnieńską (Republik Schwenten) powołując się na zasadę samostanowienia narodów prezentowaną przez dwie ówczesne postacie historyczne:

1. Lenin: przedstawił już 1916 r. zawarty w tezach o rewolucji socjalistycznej i prawie narodów do samostanowienia, opublikowanych w marcu 1916 r. W tych tezach domagał się on wprost przyznania prawa do samostanowienia wszystkim narodom, zarówno kolonialnym, jak i pozostałym.

2. Drugą osobą, która w tym okresie podjęła tematykę samostanowienia, był prezydent Stanów Zjednoczonych W. Wilson. Dla Wilsona zasada ta była przedłużeniem koncepcji, zgodnie z którą, rząd musi być oparty na zgodzie rządzonych.

Powołując się na w/w tezy, a szczególnie na prezydenta Wilsona pastor ewangelicki Emil Gustav Hegemann proklamuje tego dnia niezależną i suwerenną Republikę Świętno, którą przetrwa 218 dni do 10 sierpnia 1919 roku jako niezależne Państwo. W historii Ślonska to jedyny teren, który posiadał międzynarodową niezależność w XX wieku.

2. Położenie obszar Państwa

Jak już wcześniej napisałem Świętno leży na trasie między Wolsztynem a Nową Solą. Poza Świętnem w skład republiki wchodziły także Wilcze, Rudno i nieistniejąca obecnie wioska Krzyż.

Obszar Republiki Świętno – czarnymi kropkami zaznaczony przebieg granicy

Granice oznakowano tablicami oraz budkami strażniczymi z napisem „Wolne Państwo Świętno”.

Budka strażnicza ze Świętna

3. Autor pomysłu  – Emil Gustav Hegemann

W/w pastor ewangelicki przyszedł na świat w roku 20.02.1864 w Trlągu (pomiędzy Mogilnem a Inowrocławiem) wtedy należącego jeszcze do tzw. Provinz Posen.

Zdjęcie Pastora Hegemann’a

Jego przodkowie pochodzili Westfalii a ramach zasiedlania Provinz Posen przez osadników niemieckich przenieśli się właśnie w okolice Trląga. Pastor uczęszczał najpierw do szkoły wiejskiej a w 1888r. zdobywa maturę w Gymnasium in Inowrazlaw (Inowrocław).

W kwietniu 1890 r. przeniósł się na trzy semestry na uniwersytet we Wrocławiu (czyli dostoł porzondne wykształcenie na Ślonsku), gdzie studiował zwłaszcza dogmatykę i teologię praktyczną. Dla niewtajemniczonych należy także wymienić fakt, że Uniwersytet Wrocławski do 1945 r. należał do przodujących właśnie w zakresie Teologii. Pierwszy egzamin teologiczny Emil Hegemann zdaje w dniach 29.3. do 1.4.1892 r. w Poznaniu. Następnie odbył kurs pedagogiczny w seminarium nauczycieli szkolnych w Koźminie (Koźmin) od 25.4. do 2.6.1892 r., po którym nastąpiło tylko osiem tygodni służby wojskowej w Inowrocławiu na przełomie czerwca i lipca 1892 r. Przypuszczalnie wyszedł jako kandydat na oficera.  Od sierpnia 1892 r. pracował jako pomocnik kaznodziei, nauczyciel diakonis i przełożony domu dla epileptyków w niemieckim klasztorze zakonu samarytańskiego w Kraschnitz (Krośnice, pow. Militsch) na Śląsku. Hegemann zdał drugi egzamin teologiczny 17.10.1893 r. w Poznaniu i został wyświęcony 1.7.1894 r. przez generalnego superintendenta Johannesa Hesekiela (1835-1918) także w Poznaniu.

Z Kraschnitz Emil Hegemann został przeniesiony do powiatu Bomst (Babimost), do istniejącej od początku wieku parafii Schwenten (Świętno). Pastor Edmund Langheinrich (1819-1896), który pracował tu od 32 lat, potrzebował wsparcia. Po sprawdzeniu się Hegemanna jako pastora pomocniczego, otrzymał on 1.10.1894 r. pastorat w Schwenten, który miał sprawować przez czterdzieści lat.

31.03.1934 r. pastor przechodzi w stan spoczynku utrzymując jednak swoją aktywność na terenie Świętna.

Czas pobytu Hegemanna w Świętnie dobiegł końca w styczniu 1945 roku. On również musiał uciekać przed Armią Czerwoną na Zachód. Mając już 80 lat musiał uciekać wraz z rodziną swojej córki, dr med. Emilie Johanny Hegemann-Wandrey (1896-1977), która pracowała jako wiejski lekarz w Świętnie. Schronienie znaleźli w miejscowości Biere, w powiecie Schönebeck, na południe od Magdeburga. Emil Hegemann zmarł na zapalenie płuc 23.11.1946 r. w Biere (powiat Schönebeck), na południe od Magdeburga.

4. Przebieg wydarzeń

11 listopada 1918 r. zakończyła się I wojna światowa na mocy układu o zawieszeniu broni z mocarstwami Ententy, a w Niemczech wybuchła rewolucja. Działania rewolucyjne były zauważalne wszędzie w kraju, co miało wpływ nawet na najmniejszą wieś. W oczach Hegemanna to nie rewolucja, ale bolszewizm zawładnął Niemcami. Zadbał o to, aby “bolszewicy” nie odnieśli tu sukcesu i 14 listopada 1918 r. na burzliwym posiedzeniu wybrał siebie do Rady Robotniczej, Chłopskiej i Żołnierskiej w Schwenten. Jego późniejszy towarzysz broni, nadleśniczy Karl Teske (*1864), został wraz z nim wybrany na najwyższą radę żołnierską. Wyższa rada żołnierska w powiatowym mieście Wollstein (Wolsztyn) próbowała ich wtedy odwołać. Gdy 27 grudnia 1918 r. w Poznaniu wybuchło powstanie wielkopolskie, na początku stycznia dotarło ono także do Wolsztyna, a polscy powstańcy zajęli nie tylko Wolsztyn, ale także sąsiadujące ze Świętnem miejscowości Obra (północny zachód), Kiebel (północny wschód) aż po Mochy (południowy wschód). Oznaczało to, że istniało duże niebezpieczeństwo, że także Świętno i sąsiednie wioski również mogą zostać zajęte.

 

Świętno na początku XX wieku

Po wnikliwej obserwacji tych wydarzeń na terenach wokół Świętna pastor wraz z kilkoma mieszkańcami udał się do Głogowa (na Ślonsk), gdzie stacjonował niemiecki garnizon, aby uzyskać posiłki wojskowe. Wobec stanowczej odmowy, postanowił wziąć sprawy we własne ręce. Po tej odmowie Emil Gustaw Hegemann postanowia wdrożyć śmiały plan powołania Świętna, jako niezależnego, neutralnego państwa. 2 stycznia 1919 r. Emil Gustaw Hegemann wygłosił płomienne przemówienie, ujawniające zagrożenia jakie czyhają, w związku z wydarzeniami powstańczymi. Jak już wyżej wymieniono 5 stycznia zgromadzenie gminne uchwala powstanie “Wolnego Państwa Świętno” (Freistaat Schwenten). Śledząc wydarzenia w Wolsztynie (gdzie 5 stycznia miasto zostaje opanowane przez powstańców) 6 stycznia uroczyście ogłoszono powstanie Wolnego Państwa Świętno (Freistaadt Schwenten), którą proklamowano na placu przed kościołem.

Kościół ewangielicki Schwenten i  obecny Kościół filialny pw. św. Stanisława Kostki w Świętnie – miejsce proklamowania “Wolnego Państwa Schwenten”

Stworzono konstytucję oraz ustanowiono władzę w postaci dziewięcioosobowego rządu z pastorem Hegemannem na czele (różne źródła podają: prezydentem, premierem). Jej prezydentem i ministrem spraw zagranicznych został pastor Emil Hegemann, ministrem spraw wewnętrznych sołtys Heinrich Drescher, a ministrem wojny i dowódcą armii – nadleśniczy Karl Treske.

                                                         

     Heinrich Drescher                                                                                        Karl Teske

minister spraw wewnętrznych                                                                minister ds. wojny

 

Podobno przemyśliwano także nad utworzeniem świętnieńskiej marynarki wojennej, która patrolowałaby okoliczne jeziora i kanały Obry. Niestety przewidziany na admirała fryzjer, zamarzł nad jeziorem, jeszcze przed nominacją. Republika od północy i wschodu graniczyła z Polską, a od południa i zachodu z Niemcami. W skład tej republiki wchodziły także okoliczne wsie – Wilcze, Rudno i Krzyż. Granice Państwa oznakowano tablicami oraz budkami z napisami „Wolne Państwo Świętno”. Ówczesne ziemie ślonskie były oddalone raptem o 9 km w okolicach Kolska.

5. Pierwsze działania młodej Republiki

Młodą republikę zamieszkiwało ok. 1000 osób, miała jednak własny parlament oraz „armię” w sile 120  ludzi zdolnych do walki. Broń, po pierwszej wojnie, nie stanowiła żadnego problemu, więc było to wojsko dobrze wyposażone.

Uchwalono konstytucję i ustawy, minister finansów uchwalił budżet w trudnych warunkach, ponieważ główne źródło dochodów Wolnego Państwa – produkcja i handel piwem – pozostały nieopodatkowane. Karczmarz Schulz w przeciwnym razie przestałby podawać darmowe piwo parlamentowi Schwenten, który obradował w jego gospodzie. Dla uniemożliwienia wjazdu do Świętna pociągom, rozebrano fragment torów kolejowych od strony Kębłowa i zabezpieczono je dodatkowo masywną zaporą. Przy drogach wjazdowych ustawiono tablice z napisem Freistaadt Schwenten oraz z drewnianymi budkami strażniczymi. Granicę można było przekroczyć tylko na podstawie przepustki wydanej i podpisanej przez prezydenta Hegemanna, opatrzonej pieczęcią parafialną, która w tym czasie pełniła funkcję pieczęci państwowej. „Obcokrajowców” wpuszczano jedynie na podstawie specjalnej wizy.

Przepustka dla obywatela Republiki z podpisem prezydenta Hegemann’a

Zniesiono też wszelkie obciążenia i obowiązkowe dostawy wojenne, anulowano ograniczenia wypieku chleba i tłoczenia oleju, które obowiązywały w czasie wojny.

6. Republika 218 dni

Pomimo oficjalnej neutralności, stosunki republiki z sąsiadami były napięte. Hegemann działał zdecydowanie proniemiecko, dlatego zasady neutralności były często łamane. Wojska niemieckie wykorzystywały terytorium republiki do celów rozpoznawczych a obywatele państwa święciańskiego służyli jako przewodnicy. W dniu 9 stycznia 1919 roku konny patrol niemieckiego Grenschutzu z Kolska, prowadzony przez strażnika Ehlerta ze Świętna dotarł do Obry. Przewodnik został rozpoznany przez powstańców i w trakcie strzelaniny zginął jeden z nich – Józef Buczkowski z Obry. To jawne naruszenie umów z powstańcami wywołało wielkie poruszenie. Wolsztyńscy dowódcy powstania zamierzali zająć republikę ale poznańska Naczelna Rada Ludowa powstrzymała te plany. W Świętnie wybuchła panika i rozpoczęła się ucieczka części ludności w kierunku Kolska.  Hegemann próbował osobiście załagodzić  sytuację, udając się z misją do Obry w dniu 12 stycznia 1919 roku. Rozmowy zakończyły się fiaskiem a incydenty powtarzały się nadal. 13 stycznia  dochodzi do kolejnego ataku Niemców na Kębłowo odpartego przez powstańców.

Teren republiki, choć neutralny, był faktycznie częścią frontu walk w okresie powstania wielkopolskiego. Do najcięższych starć doszło 24 stycznia 1919 roku. Dwie silne kolumny piechoty niemieckiej, wsparte szwadronem kawalerii zaatakowały około godz. 13.00 Kębłowo i Obrę. Atak ten załamał się dzięki stanowczej obronie powstańców. Pokonani Niemcy wycofali się na terytorium „neutralnego” państwa święciańskiego. Kolejne sukcesy powstańców wielkopolskich wywołują niepokój w Republice. 25 stycznia opanowane przez powstańców zostają Babimost i Kargowa (14 km od Świętna). Następnego dnia powstańcy zajmują Nowy Jaromierz oraz Kolsko. W walkach ginie trzech powstańców, których ciała Wolne Państwo Świętno przekazało polskim władzom. Do 8 lutego wyzwolone zostają również Mochy (8 km od Świętna), Kaszczor, Osłonin i Wieleń Zaobrzański. Proboszcz z Kaszczoru Stanisław Paradowski i pastor Emil Hegemann na próżno usiłują doprowadzić do ugody. Od północy i wschodu oraz częściowo południa Republika Świętno graniczyła odtąd z terenami wyzwolonymi przez powstańców.

Niewielkie państwo odnotowuje w tym czasie również swój pierwszy historyczny incydent międzynarodowy. Na jego terytorium zatrzymano i aresztowano kobietę podejrzaną o szpiegostwo. Zatrzymana okazała się być żoną ambasadora francuskiego w Berlinie. Wobec ostrych protestów francuskich i zagrożenia suwerenności republiki kobieta została zwolniona. Rozejm w Trewirze z dnia 16 lutego 1919 roku zakończył okres walk na tym odcinku frontu Powstania Wielkopolskiego.

Słabość ekonomiczna i naturalne dążenie ku państwu niemieckiemu zakończyły samodzielny status republiki. W maju 1919 roku do Świętna przybywa Międzynarodowa Komisja Aliancka mająca ustalić przebieg granicy. Obraduje ona w oberży „Wolff”. W jej składzie był, bodaj pierwszy w tej okolicy, Japończyk, na którego przychylność szczególnie liczono. Wyciąg z Traktatu wersalskiego z dnia 28 czerwca 1919 roku ustalił granice w sposób następujący: do Niemiec należały Kargowa, Stara Obra, Stary i Nowy Jaromierz, Stare i Nowe Uście, Wielka Wieś, Świętno, Krzyż oraz Łupice. Polskie miejscowości w tym rejonie to Kębłowo, Obra, Mochy i Jażyniec.

Komisja aliancka w Świętnie, maj 1919 r.

Przedstawiciele Komisji podróżowali od wsi do wsi, rozmawiali z mieszkańcami i decydowali, w jakim państwie miejscowość powinna się znaleźć. Dotarli także do Wolnego Państwa, które jednoznacznie opowiedziało się za przynależnością do Niemiec. 10 sierpnia 1919 r. Hegemann publicznie ogłosił decyzję o scaleniu republiki z Niemcami. Kilka dni później w Świętnie działał już posterunek Grenzschutzu.

7. Świętnopodobne przykłady

Ze źródeł historycznych wynika, że Świętno nie było jedynym przykładem uzyskania niezależności państwowej na obecnych ziemiach polskich. Poniżej przedstawiam inne podobne przykłady:

W październiku 1918 r. narodziła się Rzeczpospolita Zakopiańska. Polacy przejęli władzę w mieście od Austriaków, sformowali tymczasowy rząd, zaś prezydentem obwołali znanego pisarza Stefana Żeromskiego. Rezydował on w willi “Władysławka”. Porządku w Zakopanem i na przyległych terenach pilnowała straż obywatelska, niebawem też Żeromski wysłał niewielki oddział na Orawę. Żołnierze mieli strzec jej przed ewentualną ekspansją Słowaków. Oczywiście pisarz nie miał ambicji, by w nieskończoność rządzić “własnym” państwem. Od początku chciał, by znalazło się ono w granicach odrodzonej Polski. Tak właśnie stało się już miesiąc później. Dokładnie 16 listopada Rzeczpospolita Zakopiańska przeszła do historii.

10 listopada 1918 r. narodziła się z kolei Republika Ostrowska. Polscy żołnierze z miejscowego garnizonu zbuntowali się przeciwko niemieckiej władzy, sformowali własny pułk, zwołali też zebranie, podczas którego wyłoniony został Komitet Ludowy. Na jego czele stanęli adwokat Michał Lange i hrabia Bogdan Szembek. Komitet, powołując się na deklarację Wilsona, ogłosił, że do czasu włączenia Ostrowa do Polski, jest na tym terenie jedyną prawowitą władzą. Jego zapędy jako przedwczesne zostały jednak szybko ostudzone przez… Naczelna Radę Ludową z Poznania.

Jeszcze inny rodowód miała Republika Tarnobrzeska. Wszystko zaczęło się od buntu chłopów przeciwko posiadaczom ziemskim. 6 listopada 1918 r. na rynku w Tarnobrzegu odbył się 30-tysięczny więc, podczas którego wyłoniony został Komitet Rewolucyjny. Postulował on zajmowanie majątków i podział ziemi. Buntownicy poparli lewicowy rząd Ignacego Daszyńskiego, który jednak rządził w Polsce zaledwie przez cztery dni. Ostatecznie samozwańcza republika zakończyła swój żywot już w styczniu 1919 r., spacyfikowana przez polskiego wojsko. Niezależnie jednak od tego jej działacze przez kilka kolejnych lat mieli znaczący wpływ na lokalną politykę.

Swoje państewka powoływali też Łemkowie. 4 listopada 1918 r. utworzyli Republikę Komańczańską, której prezydentem został kupiec Andrij Kyr. Władze rezydowały w podkarpackiej wsi Komańcza. Niebawem terytorium republiki rozrosło się o kilkanaście okolicznych miejscowości, w tym Baligród, Cisną czy Smolnik. Wszystkie one chciały dołączyć do nowo powstałej Ukrainy. Jej niepodległość okazała się jednak chwilowa, zaś sama republika już pod koniec stycznia kolejnego roku została włączona do Rzeczpospolitej. Pomogła w tym wojskowa interwencja.

Podobny los spotkał Ruską Ludową Republikę Łemków ze stolicą we wsi Florynka. Ona z kolei chciała autonomii w ramach Czechosłowacji. Przedstawiciele państewka pojechali nawet na spotkanie z prezydentem Tomaszem Masarykiem, a następnie na konferencję w Paryżu, gdzie politycy ustalali kształt powojennej Europy. Ich wysiłki spełzły jednak na niczym. Wkrótce państewko podzieliło los Republiki Komańczańskiej – znalazło się w granicach niepodległej Polski.

8. Droga Świętna do Ślonska

Jak w wielu podobnych przypadkach w historii Świata przygraniczne położenie geograficzne danego regionu powoduje, że znajduje się on raz po raz w innym kraju (podobnym przykładem jest Alzacja na obecnych terenach francuskich). Pierwsze poważne koneksje Świętna ze Ślonskiem powstają w 1906 r. gdzie miejscowość leży na trasie kolejowej łączącej Wolsztyn ze ślonskim Sulechowem.

Dworzec w Świętnie z początku XX wieku

Dzięki temu położeniu Świętno rozwija się gospodarczo a co za tym idzie zwiększa liczebność swoich mieszkańców. Przy zwiększonej liczbie mieszkańców otwierane są pierwsze sklepy i gospody:

Kolejnym etapem przyłączenie Świętna do struktur ślonskich dotyczy poczty. Pierwsza agencja pocztowa powstaje na terenie Świętna 04.04.1883 r. i podlega dyrekcji pocztowej w Poznaniu. Po rozwiązaniu Republiki Świętna poczta na jej terenie od września 1919 r. podlega dyrekcji pocztowej w Legnicy.

Poczta urzędowa z roku 1885 r. z widoczną pieczątką ze Świętna

Związki militarne ze Ślonskiem widać już po pierwszych działaniach Hegemann’a, który właśnie w ślonskim Głogowie szuka pierwszego wsparcia dla swojej miejscowości. Podobnie sytuacja wygląda w późniejszym czasie, gdzie Republika współpracuje z oddziałami Grenzschutz’u z pobliskiego Kolska na Ślonsku.
Po rozwiązaniu państwa Świętno zostaje przydzielone do powiatu Babimost (Kreis Bomst), który znowu należy najpierw do regionu pilskiego (Regierungsbezirk Schneidemühl). W 1922 r. region pilski  przechodzi do nowego tworu administracyjnego pod nazwą Marchia Graniczna Poznańskie-Prusy Zachodnie (Die preußische Provinz Grenzmark Posen-Westpreußen). W roku 1938 także ten twór administracyjny zostaje rozwiązany i Świętno trafia pod skrzydła powiatu zielonogórskiego pod nazwą Landkreis Grünberg in Schlesien i tam zostaje do 1945 r. Po tym okresie trafia najpierw do Województwa Poznańskiego, żeby od 1950 r. znowu trafić pod skrzydła Zielonej Góry (czyli Ziemi Ślonskiej) aż do reformy administracyjnej 1998 r., gdzie Świętno wraca do Wielkopolski i zostaje przydzielone do powiatu wolsztyńskiego. Jak na tak małą miejscowość to rajzowała fest po szlakach administracyjnych, zarówno po niemieckiej jak i po polskiej stronie ???

Reasumując powiem, że dla mnie jest rzeczą wtórną czy ktoś ten teren będzie uznawał za ślonski czy nie ??? na to pytanie każdy powinien sobie sam udzielić odpowiedzi. Uważam jednak, że skoro przez jakiś czas w historii ta ziemie należała do terenów Ślonska to także każdy, kto uważa się Ślonzokiem powinien znać ta geszichta, bo to jedyny “ślonski” teren, który w XX wieku działał jako niepodległe państwo …. Poza tym, gdyby kiedyś Ślonzoki planowali fajrować coś w rodzaju Święta Niepodległości to poza 15 lipca także 6 stycznia mógłby zostać wzięty pod uwagę….