Joseph von Eichendorff und das Slawoschlesische / Joseph von Eichendorff i język górnośląski

Aleksander Lubina

Joseph von Eichendorff und das Slawoschlesische /  Joseph von Eichendorff i język górnośląski

23listopada 2022 wachtyrz.eu opublikował tekst pani profesor Joanna Rostropowicz: Joseph von Eichendorff und das Slawoschlesische, w brzmieniu polskim jako: Joseph von Eichendorff i język górnośląski.

Warto zapoznać się z niemieckojęzycznym tekstem oryginalnym. Obie wersje językowe znajdujemy w numerze 80 Zeszytów Eichendorffa.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Joanna Rostropowicz: Joseph von Eichendorff und das Slawoschlesische

Die Frage, ob Joseph von Eichendorff der polnischen Sprache mächtig war, ob er sie sprach und wie er zu ihr stand, stößt bei Forschern und Publizisten gleichermaßen auf reges Interesse. Einige vertreten sogar die Ansicht, dass Joseph von Eichendorff die polnische Sprache „so gut beherrschte wie seine Eltern und Großeltern“. Dieser Satz stammt aus der Broschüre des Publizisten Ryszard Kincel (1933–2004), eines hoch angesehenen polnischen Prosaikers, Publizisten und Übersetzers. Derselbe Gedanke wird von Franciszek Marek in seinem Aufsatz Polskie reminiscencje w życiu i twórczości Eichendorffa (Polnische Reminiszenzen im Leben und Werk Eichendorffs) geäußert: „Der junge Józef (sic!) Eichendorff und sein Bruder Wilhelm sprachen gut die polnische Sprache ihrer Heimat“. Denselben Gedanken äußerte F. Marek in seinem Buch Nieznane sąsiedztwo, Opole 1992, S. 60. [Eichendorff] „wuchs in einer polnischen Umgebung auf“.  Wie der Germanistikprofessor Gerhard Kosellek feststellte, wiederholten die polnischen Wissenschaftler und Publizisten die Äußerungen deutscher Autoren, nahmen jedoch sozusagen eine „sprachliche Manipulation“ vor, die darin bestand, einschränkende Ausdrücke aus den Sätzen deutscher Forscher zu entfernen: „wahrscheinlich“, „vielleicht“. Der bereits erwähnte Germanistikprofessor Gerhard Kosellek hat in seiner Studie nachgewiesen, dass Eichendorffs Beherrschung der polnischen Sprache nicht in Frage kommt.  Man könnte somit das Problem als geklärt betrachten, aber es gibt noch eine  Sache, die es zu vertiefen gilt: es handelt sich um die Sprache der oberschlesischen Landsleute des Dichters, die er in seiner Kindheit und Jugend stets um sich hörte. Die Frage der Sprachen, die zu Zeiten Eichendorffs in Oberschlesien gesprochen wurden, wurde neulich von dem Slawisten Dr Herbert Matuschek einem Gelehrten, der aus Oppelner Schlesien oder Krappitz stammt gründlich untersucht. Nach seiner Promotion in Bereich der Slawistik war Herbert Matuschek von 1977 bis 1979 als Assistent am Slawischen Seminar der Universität Hamburg beschäftigt. Von 1979 bis 1980 war er als wissenschaftlicher Mitarbeiter am Mainzer Modell, später umgewandelt in das weithin bekannte Mainzer Polonicum an der Johannes Gutenberg-Universität Mainz tätig, wo er bis zu seiner Pensionierung Emeritierung?) arbeitete. Sein umfangreiches wissenschaftliches Werk umfasst unter anderem eine im Jahre 2021 veröffentlichte zweiteilige Studie, in der der Gelehrte die Ergebnisse seiner Forschungen zum genannten Thema vorbringt: im ersten Teil der Studie erörtert Matuschek die oberschlesische Sprachlandschaft zur Zeit des jungen Eichendorff (Der junge Eichendorff in der oberschlesischen Sprachlandschaft , Selbstverlag, Mainz 2021), in dem zweiten Teil mit dem Titel Das Slavoschlesische. Von den Eigenheiten einer kleinen Slavine (Selbstverlag, Mainz 2021) beschäftigt er sich mit der oberschlesischen Sprache, die der Autor folgend genannt hat: Das Slavoschlesische. Da die Ergebnisse der Forschung zum benannten Thema von großer Bedeutung für die Silesiologie ist, lohnt es sich, den polnischen Lesern einen kurzen Überblick der Forschungsergebnisse von Herbert Matuschek darzustellen; dieser Überblick ist für diejenigen gedacht, die sich für Eichendorffs Werk und Leben interessieren, aber keine Sprachwissenschaftler sind. Fachleute werden auf das Slawoschlesische „Lubowitzer Jahrbuch“ Band XX (Jahr 2022) verwiesen, wo sie die Publikation von Dr. Herbert Matuschek finden, die ein Nachdruck des ersten Teils seines o.g. Buches ist, und vor allem auf die oben genannten Studien des Gelehrten. Bei Eichendorff, einem deutschen Dichter, der in einem oberschlesischen Umfeld geboren und aufgewachsen ist, taucht immer die Frage auf, wie war es mit der Sprache, die von der oberschlesischen Bevölkerung zu Eichendorffs Zeiten gesprochen wurde. In der Regel wurde die Sprache als „oberschlesisch Polnisch“ bezeichnet, und die einheimische Bevölkerung als „polnische Oberschlesier“. Es lohnt sich zu erinnern, dass die polnischen Gelehrten hingegen den Dialekt/Sprache der Oberschlesier slawischer Herkunft bis vor kurzem mit dem abwertenden Begriff „gwara der polnischen Sprache“ bezeichnet haben. Herbert Matuschek vertritt mit Recht die Auffassung, dass die Verwendung dieser Begriffe historisch und sprachlich falsch ist; sie sind das Ergebnis voreingenommener Interpretationen seitens polnischer Gelehrter. Die Zuordnung der Sprache der einheimischen Bevölkerung, also des Slawoschlesischen, zum Polnischen als deren Dialekt ist laut Herbert Matuschek zumindest fragwürdig. Zitat (Matuschek, S. 61–62): Der neuzeitliche oberschlesischer Dialekt ist ein Kontinuum des mittelalterlichen slawischen Dialekt aus dem lechischen Zweig der westslawischen Sprachenfamilie. Er ist zwar sprachgeschichtlich aufgrund der Zugehörigkeit zu diesem Zweig hinsichtlich der phonetischen und morphologischen Struktur mit den konstituierenden Dialekten des seit dem 16. Jh. präsenten Hochpolnisch unbestritten verwandt und weist auch deutliche Gemeinsamkeiten mit diesen Dialekten auf. Man kann, bildlich gesprochen, von gemeinsamen Wurzeln ausgehen. Dies allein begründet jedoch in der Sache nicht die seit dem 19. Jahrhundert lancierte und unverkennbar politisch motivierte (um die territorialen Ansprüche auf Oberschlesien durchzusetzen) These, der in Schlesien gesprochen slawische Dialekt sei ein Dialekt des Polnischen. Sicherlich, so betont der Autor, handelt es sich um einen slawischen Dialekt, aber ihn als „polnisch“ zu bezeichnen, ist auf jeden Fall anfechtbar (Matuschek, S. 63). Bemerkenswert sind auch die Definitionen des Oberschlesischen in anderen Kulturkreisen: Im Englischen wird es als Silesian language bezeichnet, die Tschechen den Begriff slezština verwenden und sie wie folgt definieren: Schlesisch ist Die ins heutige Polnisch transkribierte Stelle der Genesis (Biblia królowej Zofi i, 1455) lautet „Gdyż Bóg udziałał niebo i ziemię, i wszelką chroślinę polską“  (Denn Gott schuf Himmel und Erde, und jegliche Feldpflanze). H. Matuschek führt noch weitere Beispiele an, die wir bei den Pflanzenbegriffen finden, wo das Adjektiv „polski“ mit „poln“ konkurriert (und das Gleiche bedeutet!) (Matuschek, S. 65): : polski czosnek = polny czosnek ‘Feldknoblauch’, szafran polski ‘Feldsafran’ u. a. mehr. Beim letzteren ist noch eine dritte Bezeichnung belegt, nämlich schafran swoyski ‘heimischer Safran’ (SłowStarop). Das sprachgeschichtlich von pole ‘Feld’ abgeleitete Adjektiv polski hatte also in alter slawischer Tradition zwei verschiedene Gebrauchsbedeutungen: zum einen ‘das Feld betreffend’ und erweitert ‘heimisch’, ‘ländlich’, ‘bäuerlich’, zum anderen (die jüngere) ‘die Polen, ihre Sprache und ihr Land betreffend’. Daher können die oben zitierten Ausdrücke „rzundzić po polsku“, „goudać po polsku“ gleichbedeutend sein mit „goudać po naszymu“, „rzundzić po naszymu“. So wird dieses Adverb „auf Polnisch“ von den  Zit. nach Chrestomatia staropolska, Ossolineum 1984, S. 62. und das Slawoschlesische meisten Oberschlesiern verstanden; auch in der Vergangenheit hatte es nichts mit polnischem Nationalbewusstsein zu tun (Matuschek, S. 67). Wie war es also mit den sprachlichen Verhältnissen in Oberschlesien zur Zeit Eichendorffs? Herbert Matuschek betont, dass im östlichen Teil Oberschlesiens die slawische Landbevölkerung zu Eichendorffs Zeiten diesen slawisch-schlesischen Dialekt sprach und es ihre einzige Sprache war. Zu diesem Zeitpunkt, so H. Matuschka, könne man noch nicht von Zweisprachigkeit sprechen. Der Adel, der Klerus und die Gebildeten, die in direktem Kontakt mit der Landbevölkerung standen, waren hingegen gezwungen, deren Sprache zu verwenden, so dass diese Schicht, ebenso wie das Bürgertum in den oberschlesischen Städten, zweisprachig war. In Oberschlesien gab es auch eine Schicht von Landadeligen polnischer Herkunft, die Standardpolnisch sprachen. In dieser Hinsicht ist Oberschlesien in der Tradition der mehrsprachigen österreichischen Monarchie verwurzelt, die auch ein halbes Jahrhundert nach der Annexion Schlesiens durch Preußen noch Bestand hatte. Sicherlich fanden Kontakte zwischen dem Adel und dem Volk in slawisch-schlesischer Sprache nur dann statt, wenn es nötig war, und das lag an den Statusunterschieden: Slawoschlesisch war die Sprache des einfachen Volkes. Es besteht jedoch kein Zweifel daran, dass zumindest ein Teil des Klerus versuchte, die polnische Schriftsprache zu pflegen, was nicht immer erfolgreich war. Ein gutes Beispiel für diese Neigung ist die in den Standesamtsbüchern verzeichnete Heiratsurkunde der Eltern von Eichendorff: Sie beweist, dass die Person, die sie ausstellte, im täglichen Leben Slawoschlesisch sprach, die Urkunde aber in Standardpolnisch verfassen wollte, weshalb das Dokument viele lexikalische und phonetische Besonderheiten enthält. Die Sprache, die Eichendorff sprach, war zweifelsohne Hochdeutsch (Matuschek, S. 86). Er wurde in dieser Sprache erzogen und erhielt Unterricht von seinen Hauslehrern, die hohe Anforderungen stellten. Andererseits wurde, wie H. Matuschek feststellt, in seiner Familie und in seinem Bekanntenkreis aus der aristokratischen Schicht die oberschlesische Umgangssprache verwendet, die die Sprache der ethnisch deutschen Oberschlesier war, die die gesellschaftliche Elite der damaligen Zeit bildeten, sowie des germanisierten Teils des oberschlesischen Landadels und Bürgertums slawischer Herkunft. Die und das Slawoschlesische Sprache war in vielerlei Hinsicht von slawischen Einflüssen geprägt, und es kann als wahrscheinlich gelten, dass Eichendorff diese sehr umgangssprachliche Sprache in seinen frühen Jahren verwendete. Aus der von seinem Sohn Hermann verfassten Biographie des Dichters erfahren wir, dass Eichendorff „von frühester Kindheit an“ die sogenannte „polnische Sprache“ der Oberschlesier kannte. Herbert Matuschek erklärt die Sache wie folgt (S. 86): Es soll gar seine „zweite Muttersprache“ gewesen sein. Es wird allerdings meistens außer Acht gelassen, dass zwischen dieser, von manchen intentional überbetonten, „zweiten Muttersprache“ und der eigentlichen, deutschen Muttersprache Eichendorffs eine extreme Ungleichheit der Kommunikationspotentiale bestand. Die „zweite Muttersprache“ war die einfache, auf die Bedürfnisse des Alltags beschränkte und von einem alles im allen sehr niedrigen Bildungsstand der Benutzer – oft von Schreibunkundigkeit begleitet – geprägte slawische Mundart eines Teils der damaligen Landbevölkerung Oberschlesiens. Es ist anzunehmen, dass sich der Gebrauch dieser „zweiten Muttersprache“ vor allem auf den Verkehr mit der Dienerschaft beschränkte, wobei die Formulierung Hermanns vermuten lässt, dass Eichendorffs Kenntnis dieser Mundart ordentlich war. Und hier kommen wir zum Kern der Sache: War diese Sprache, die Eichendorff als Kind sprach, Polnisch? Herbert Matuschek sagt dazu (S. 88): Zwar wurde über die „polnische“ Mundart Oberschlesiens bereits zu Eichendorffs Zeiten berichtet: „Auch muß sie gewiß von dem Polnischen sehr verschieden seyn, weil der gebildete Pole selten den polnischen Oberschlesier versteht.“ Dies lag jedoch weniger an einer „Überfrachtung mit deutschem Wortgut“, sondern vielmehr daran, dass die slawoschlesische Sprechsprache seit jeher eine separate, vom Polnischen stark abweichende Landessprache war. Die Verständigung zwischen einem slawoschlesisch sprechenden Oberschlesier und einem gebildeten hochpolnisch sprechenden Polen war zu dieser Zeit gewiss aus vielerlei Gründen erschwert, allerdings nicht grundsätzlich unmöglich. Es ist eine schwierige Sache, Joseph von Eichendorffs sprachliche Kompetenz im Standardpolnischen zu beurteilen. Der oben erwähn9 Anonym] Versuchte Darstellung des gewöhnlichen Zustandes des Polnisch-Oberschlesischen Landvolks, w: „Schlesische Provinziablätter“, Breslau 1791, S. 205-230, hier S. 212.  Professor Gerhard Kosellek beendete seine Betrachtungen über dieses Thema mit dem Fazit: „Die wenigen lakonischen Eintragungen sagen nichts über Eichendorffs Sprachgeläufigkeit aus“. Die polnische Standardsprache lernte der Dichter am Gymnasium in Breslau, allerdings waren die Unterrichtsstunden sehr gering, und außerdem war sein Lehrer namens Pelka auch Oberschlesier. Herbert Matuschek vertritt ebenfalls die Ansicht, [es] „lässt sich nicht beurteilen“ (Matuschek, S. 87). Es lohnt sich, die wertvolle, mit musterhafter, philologischer Akribie geschriebene Studie von Dr. Herbert Matuschek über die Sprachlandschaft in Schlesien zur Zeit Joseph von Eichendorffs und die zweite Studie über die slawoschlesische Sprache, also unsere oberschlesische Sprache, gründlich zu studieren. Es sind musterhaft fundierte Forschungsarbeiten, völlig frei von voreingenommenen Interpretationen, die nicht nur zu der Problematik der oberschlesischen Sprachlandschaft zu Zeiten Eichendorffs, sondern auch zu dem so eifrig aktuell in Oberschlesien diskutiertem Thema der oberschlesischen Sprache Neues und Wichtiges beitragen. Die kurze Besprechung der Forschungsergebnisse von Herbert Matuschek möchte ich mit meiner schlichten Bemerkung abschließen: Wenn jemand, der die polnische Sprache gelernt hat, darüber hinaus mit einem großen intellektuellen Potenzial ausgestattet ist, so wie es der Fall bei Joseph von Eichendorff war, und bei den Wörtern: „ ogurki“ (richtig: ogórki), „ostragura“ ( richtig: ostra góra), so gravierende Fehler macht, dann gibt es wahrscheinlich keinen Grund zu glauben, dass er Polnisch konnte. Kosellek, op. cit., S. 112.

Obie wersje artykułu pani profesor Rostropowicz wraz z przypisami językowe znajdujemy w:

ZESZYTY EICHENDORFFA 2022 EICHENDORFF-HEFTE 80

Historia – Kultura – Literatura l Geschichte – Kultur – Literatur

W czasie późniejszym zostaną omówione poniższe teksty numeru 80 Zeszytów Eichendorffa.

• Manfred Kutyma Paul Barsch – Begründer der Heimat – und Vagabundendichtung …..
• Wolfgang Reimann Helmut Borok …………………………………..
• Bernhard M. Baron Otfried Preußler und sein Räuber Hotzenplotz …………………………….

Dla porównania tekst z wachtyrz.eu z dnia 23listopada 2022

Joanna Rostropowicz

 Joseph von Eichendorff i język górnośląski

Pytanie, czy Joseph von Eichendorff znał język polski, czy się nim posługiwał i jaki miał do niego stosunek, nieustannie budzi żywe zainteresowanie zarówno badaczy jak i publicystów. Niektórzy przedstawiają nawet pogląd, że Joseph von Eichendorff „znał dobrze język polski tak jak jego rodzice i dziadowie”. Zdanie to spotykamy w pracy publicysty Ryszarda Kincela (1933‒2004), wielce zasłużonego polskiego prozaika, publicysty i tłumacza[1]. Taką samą myśl zawarł Franciszek Marek w swojej pracy Polskie reminiscencje w życiu i twórczości Eichendorffa[2]: „Młody Józef (sic!) Eichendorff i jego brat Wilhelm dobrze władali polskim językiem ich ziemi rodzinnej”. W innym miejscu F. Marek pisze, że [Eichendorff] „wyrósł w środowisku polskim”[3].

Jak słusznie zauważył Gerhard Kosellek[4], polscy badacze i publicyści powtarzali opinie niemieckich autorów, dopuściwszy się niejako „językowej manipulacji” polegającej na usunięciu ze zdań uczonych niemieckich wyrażeń „ograniczających”: „prawdopodobnie”, „być może”. Wspomniany profesor germanistyki Gerhard Kosellek w swoim studium Joseph von Eichendorffs sprachliche und literarische Bezüge zu Polen (Językowe i literackie odniesienia do Polski) udowodnił, że o dobrej znajomości języka polskiego u Eichendorffa nie może być mowy[5]. I można byłoby uznać, że tym samym problem został wyjaśniony; jednakże pozostaje jeszcze jedna rzecz do dogłębnego rozważenia: jak się ma sprawa z językiem górnośląskich ziomków poety, który poeta w czasach dzieciństwa i młodości wokół siebie słyszał?

Zagadnieniom tym poświęcił uwagę żyjący w Niemczech slawista Herbert Matuschek, pochodzący ze Śląska Opolskiego językoznawca. Po uzyskaniu stopnia doktora w zakresie slawistyki, pracował w latach 1977‒1979 jako asystent w Seminarium Slawistycznym na Uniwersytecie w Hamburgu. W latach 1979‒1980 był pracownikiem naukowym Mainzer Modell, przy jego współudziale przekształconego następnie w szeroko znane Mainzer Polonicum, następnie jako wykładowca na Instytucie Slawistyki przy Uniwersytecie Jana Gutenberga w Moguncji, gdzie pracował do emerytury. Seine Lehrtätigkeit galt der Polonistik, seine Forschungsinteressen hingegen vor allem den Sprachverhältnissen in Oberschlesien und der historischen Landeskunde dieser Region.

W jego bogatym dorobku naukowym znajduje się m. in. niedawno opublikowane (w roku 2021) dwuczłonowe studium, wyjątkowo ważne dla badań śląsko znawczych, w którym prezentuje wyniki swoich przełomowych badań w zakresie wspomnianej problematyki: pierwsza część studium poświęcona jest górnośląskiemu pejzażowi językowemu za czasów młodego Eichendorffa [6], a druga pt. Das Slawoschlesische. Von den Eigenheiten einer kleinen Slawine[7] (Śląszczyzna. O właściwościach małego języka słowiańskiego) Selbstverlag, Mainz 2021, językowi górnośląskiemu, któremu autor przydał następującą nazwę: Slawoschlesisch, czyli język słowiańskośląski.

Ponieważ wyniki badań H. Matuschka mają poważne znaczenie dla badań śląskoznawczych, warto je przedstawić polskiemu czytelnikowi; niniejsze skrótowe omówienie jest więc pomyślane jako prezentacja wyników badań H. Matuschka dla zainteresowanych twórczością i życiem Eichendorffa, a nie będących językoznawcami. Specjalistów odsyłamy do „Rocznika Łubowickiego” tom XX (rok 2022), w którym znajdą publikację dr Herberta Matuschka, stanowiącą przedruk, za zgodą autora, pierwszej części jego pracy, a przede wszystkim odsyłamy do jego wymienionych wyżej prac.

Myśląc o Eichendorffie, poecie urodzonym i wychowanym w środowisku górnośląskim, dotykamy zawsze sprawy językowej: jaki był język używany przez ludność Łubowic i całej szerokiej okolicy w czasie, kiedy poeta tam żył? W literaturze język ten określano jako „oberschlesisches Polnisch”, czyli „górnośląska polszczyzna”, a ludność określa się najczęściej jako „polskich Górnoślązaków”/ „górnośląskich Polaków”. Polscy uczeni natomiast, jeszcze do niedawna, narzecze to uważali za „gwarę” języka polskiego, a Górnoślązaków za Polaków.

Natomiast H. Matuschek stoi na stanowisku, że stosowanie powyższych określeń jest pod względem historycznojęzykowym i w ogóle historycznym nieuprawnione, ponieważ opierają się one na sięgającej średniowiecza tradycji w nazywaniu słowiańskich mieszkańców Śląska przez Niemców oraz na tendencyjnych interpretacjach ze strony polskich naukowców. Przyporządkowanie języka używanego przez rdzenną ludność Górnego Śląska, czyli słowiańskośląskiego, do języka polskiego jako jego dialekt  jest jego zdaniem co najmniej dyskusyjne[8]:

Współczesny dialekt górnośląski stanowi bowiem continuum średniowiecznego dialektu słowiańskiego lechickiej gałęzi rodziny języków zachodniosłowiańskich. Jest on niewątpliwie spokrewniony z obecnymi od XVI wieku dialektami składowymi standardowego języka polskiego pod względem budowy fonetycznej i morfologicznej; wykazuje również wyraźne podobieństwa z tymi dialektami. Zatem, twierdzi autor, można mówić o wspólnych korzeniach, co jednakże wcale nie uzasadnia zapoczątkowanej w XIX wieku i niewątpliwie umotywowanej politycznie (w celu dochodzenia roszczeń terytorialnych do Górnego Śląska) tezy, że dialekt słowiański używany na Śląsku jest dialektem języka polskiego (Matuschek, s. 61‒62).

Z całą pewnością, akcentuje autor, jest to dialekt słowiański, jednakże uznanie go za „polski” jest w każdym razie do podważenia (Matuschek, s. 63). Warto też zwrócić uwagę na określenia języka górnośląskiego w innych kręgach kulturowych: w języku angielskich określa się go jako Silesian language, Czesi natomiast stosują określenie slezština i definiują go następująco: „śląski jest językiem zachodniosłowiańskim zbliżonym do języka polskiego, czeskiego, słowackiego, serbołużyckiego, czyli językiem słowiańskim i indoeuropejskim”.

Śląszczyzna, dzisiejszy słowiański język śląski, podkreśla H. Matuschek, rozwinął się poza granicami Polski, ściślej, poza polską ”historycznie i politycznie określoną wspólnotą językową” (Matuschek, s. 63). Te względy nie pozwalają na uznanie go za część języka polskiego. Śląski język słowiański nie brał udziału w kształtowaniu się polskiego języka standardowego i przez wiele wieków nie wchodził z nim w znaczące interakcje. Wpływ na śląszczyznę miała natomiast bliskość języka niemieckiego. W toku rozwoju politycznego, społecznego, gospodarczego, technicznego i kulturowego w Europie język śląski z niemieckiego czerpał słownictwo niezbędne do komunikacji. Autor zauważa, że dotyczyło to również tzw. kalek językowych, składni, sposobu wypowiedzi i myślenia; są to zagadnienia, którym dotąd nauka nie poświęciła zbyt wiele uwagi, a przecież wymagają gruntownego zbadania (Matuschek, s. 64).

Na pytanie, jak zatem wyjaśnić fakt, że co najmniej do roku 1945 Górnoślązacy używali takich sformułowań: rzóndzić po polsku, lub goudać po polsku, nasz językoznawca wyjaśnia (s. 65):

jest to tylko pozorna sprzeczność. W tym zwrocie prawdopodobnie zachował się relikt semantyczny z wczesnego okresu, kiedy to w dialektach słowiańskich słowo „polski” był przymiotnikiem odrzeczownikowym od „pole” i był synonimem przymiotnika „polny”. Takie znaczenie ma ten przymiotnik w języku staroczeskim i staroruskim. Dla przykładu autor podaje za słownikiem staroczeskim[9]: „plání, volné přírody: kráſnost polska”, co znaczy: równiny, szeroki krajobraz: polskie piękno, oczywiście w znaczeniu: ‘sielskie, wiejskie’. Także słownik języka staroruskiego podaje takie same znaczenie[10]: pol’skyj: 1. polevoj, 2. nachodjaščijsja na ravninjĕ, 3. derevenskij, sel’skij (pol’skij čelovek = rusti­cus). Przykład mamy także w Biblii królowej Zofii z 1455 r. czytamy: Gdyż Bóg udziałał niebo i ziemię, i wszelką chroślinę polską[11].

1. Matuschek podaje także dalsze przykłady, spotykamy je w określeniach roślin, gdzie przymiotnik ‘polski’ konkuruje z ‘polny’ (znacząc to samo!): ‘polski czosnek = polny czosnek’; ‘szafran polski’, który ma też inne określenie: ‘szafran swoyski’. Z powyższego wynika, że pod względem historycznoliterackim przymiotnik odrzeczownikowy „polski” w dawnej słowiańszczyźnie miał dwa różne znaczenia: po pierwsze jako dotyczący pola, w szerszym znaczeniu: ‘swojski’, ‘sielski’, ‘chłopski’, a po drugie oznaczało Polaków, ich język i kraj (s. 65).

W związku z powyższym przytoczone wyżej zwroty ‘rzóndzić po polsku’, ‘goudać po polsku’  mogą być równoznacznie z ‘goudać po naszymu’, ‘rzóndzić po naszymu’. W taki sposób przysłówek ‘po polsku’ rozumie większość Górnoślązaków; także w przeszłości nie miał on nic wspólnego z polską świadomością narodową (Matuschek, s. 67).

Jak się zatem miały stosunki językowe na Górnym Śląsku w czasach Eichendorffa?

Herbert Matuschek podkreśla, że we wschodniej części Górnego Śląska słowiańska ludność wiejska w czasach Eichendorffa posługiwała się owym słowiańskośląskim dialektem i to był jej jedyny język. W tym czasie, według H. Matuschka, nie można jeszcze mówić o bilingualizmie. Natomiast szlachta, duchowieństwo i osoby wykształcone w bezpośrednim kontakcie z ludnością wiejską była zmuszona posługiwać się ich mową, zatem ta warstwa, podobnie jak mieszczaństwo w górnośląskich miastach, było dwujęzyczne. Istniała na Górnym Śląsku również warstwa wiejskiej szlachty polskiego pochodzenia, która posługiwała się polskim językiem standardowym. W tym względzie Górny Śląsk był zakorzeniony w tradycji wielojęzycznej monarchii austriackiej; stan ten trwał, mimo że od aneksji Śląska przez Prusy upłynęło już pół wieku.

Z całą pewnością kontakty szlachty z ludem w mowie słowiańskośląskiej odbywały się w tylko w koniecznych wypadkach, a to ze względu na różnice stanowe: język słowiańskośląski był językiem prostego ludu. Nie ulega natomiast wątpliwości, że co najmniej część duchowieństwa starała się kultywować polski język standardowy; nie zawsze kończyło się to powodzeniem. Dobrym dowodem tej inklinacji jest akt ślubu rodziców Eichenforffa zapisany w księgach metrykalnych: świadczy on dowodnie, że osoba go pisząca posługiwała się na co dzień mową słowiańskośląską, jednakże pragnęła akt zapisać w polskim języku standardowym, stąd dokument ten zawiera sporo leksykalnych i fonetycznych osobliwości.

Język, którym posługiwał się Eichendorff, był niewątpliwie standardowym językiem niemieckim (Matuschek, s. 86). W tym języku został wychowany i pobierał nauki u swoich domowych nauczycieli, stawiających wysokie wymagania. Natomiast, jak zauważa H. Matuschek, w rodzinie i w kręgu znajomych z warstwy szlacheckiej używano potocznego języka niemiecko-górnośląskiego, będącego językiem etnicznych niemieckich Górnoślązaków, stanowiących ówczesną elitę społeczną, a także zgermanizowanej części górnośląskiego ziemiaństwa i mieszczaństwa pochodzenia słowiańskiego. Język ten był pod wieloma względami naznaczony wpływami słowiańskimi i uznać można za prawdopodobne, że Eichendorff we wczesnych latach posługiwał się tym właśnie potocznym językiem niemieckim.

Ważną informację znajdujemy w biografii poety napisanej przez jego syna, Hermanna von Eichendorffa. Zapisał on, że jego ojciec „od najwcześniejszego dzieciństwa” znał tzw. „język polski” Górnoślązaków. Herbert Matuschek wyjaśnia sprawę następująco (S. 86):

Mówi się nawet, że był to jego „drugi język ojczysty”. Zwykle jednak pomija się fakt, że pomiędzy tym „drugim językiem ojczystym”, który był celowo przeceniany przez niektórych, a rzeczywistym niemieckim językiem ojczystym Eichendorffa istniała ekstremalnie wielka dysproporcja w potencjale komunikacyjnym. „Drugim językiem ojczystym” poety był prosty słowiański dialekt części ówczesnej ludności wiejskiej Górnego Śląska, ograniczony do potrzeb życia codziennego i charakteryzujący się w sumie bardzo niskim poziomem wykształcenia użytkowników – często towarzyszyła mu nieumiejętność pisania. Można przypuszczać, że używanie tego „drugiego języka ojczystego” ograniczało się głównie do komunikacji ze służbą, aczkolwiek wypowiecź Hermanna sugeruje, że znajomość tego dialektu przez Eichendorffa była przyzwoita.

I tu dotykamy sedna sprawy: czy ów język, którym jako dziecko posługiwał się Eichendorff, był językiem polskim? Oddajmy znowu głos Herbertowi Matuschkowi (s. 88):

To prawda, że o „polskim” dialekcie Górnego Śląska już w czasach Eichendorffa pisano następująco: „Prawdopodobnie bardzo się różni od polskiego, bo wykształcony Polak rzadko rozumie polskiego Górnoślązaka”[12]. Wynikało to jednak nie tyle z „nadmiaru niemieckich słów”, co raczej z faktu, że słowiańszczyzna Śląska była zawsze swoistym, odrębnym językiem, który znacznie różnił się od języka Polaków. W tamtych czasach komunikacja między słowiańskojęzycznym Górnoślązakiem a wykształconym Polakiem posługującym się standardowym językiem polskim była z pewnością z wielu powodów utrudniona, ale nie zasadniczo niemożliwa.

Trudno ocenić kompetencje językowe Josepha von Eichendorffa w zakresie standardowego języka polskiego. Tym problemem zajął się już wcześniej wspomniany już prof. Gerhard Kosellek w swoim wyżej wspomnianym studium. Doszedł ten uczony do stwierdzenia, że „Die wenigen lakonischen Eintragungen sagen nichts über Eichendorffs Sprachgeläufigkeit aus” (Kilka lakonicznych wpisów nie mówi nic o biegłości językowej Eichenforffa)[13]. Standardowego języka polskiego uczył się poeta w gimnazjum we Wrocławiu, jednakże godzin było bardzo mało, a w dodatku jego nauczyciel o nazwisku Pelka także był Górnoślązakiem. Również Herbert Matuschek przedstawia pogląd, że [es] „lässt sich nicht beurteilen“ (nie można wydać osądu) (Matuschek, S. 87). Natomiast, jak wynika z badań H. Matuschka, język, jaki Eichendorff słyszał wokół siebie w Łubowicach i okolicy był językiem słowiańskośląskim, czyli górnośląskim i nie jest wykluczone, że w kontaktach z prostymi ludźmi, na ile go było potrzebne, w tym języku się do nich zwracał.

Warto zgłębić wartościowe, z niezwykłą akrybią filologiczną napisane studium dr Herberta Matuschka o krajobrazie językowym na Śląsku w czasach Josepha von Eichendorffa, a także część drugą ‒ o języku słowiańskośląskim, czyli naszym górnośląskim. Prace te są przykładem rzetelnej pracy badawczej, wolnej od wszelkich tendencyjnych interpretacji. Ich lektura dostarcza ogromnej satysfakcji intelektualnej.

Niech mi wolno będzie to omówienie zakończyć skromną uwagą: Jeśli ktoś, kto uczył się języka polskiego, w dodatku jest obdarzony ogromnym potencjałem intelektualnym, a posiadał go poeta Eichendorff, i zapisując słowa: sabiesçie sabiesçe zamiast zabieżcie zabieżcie (od bieżeć, czyli biec, biegnąć, gurki (poprawnie: górki), ostragura (razem! nie osobno, poprawnie: ostra góra), kischka zamiast kiszka, jadam zamiast jadę, ostranzine zamiast ostrężyny tzn. jeżyny popełnia tak poważne błędy, to chyba nie ma podstaw uważać, że znał język polski – według niektórych równie dobrze jak niemiecki. Dodać wypada, że przekazane w jego pamiętnikach (i tylko tam) rzekome wyrazy polskie w rzeczywistości okazują się silezianizmami, natomiast polonizmy policzyć można na palcach jednej ręki, w tym jeden jedyny jest napisany poprawnie.

[1] R. Kincel, Joseph von Eichendorff. Wielki poeta spod Raciborza, Katowice 1999, s. 15.

[2] F. Marek, Polskie reminiscencje w życiu i twórczości Eichendorffa, w: Joseph von Eichendorff – wybitny niemiecki poeta romantyczny z ziemi raciborskiej, red. Jerzy Pośpiech, Gliwice 1999, s. 69.

[3] F. Marek, Nieznane sąsiedztwo, Opole 1992, s. 60.

[4] G. Kosellek, Joseph von Eichendorffs sprachliche und literarische Bezüge zu Polen, „Euphorion. Zeitschrift für Literaturgeschichte” 106. Band. Heft 1. 2012, s. 97‒136).

[5] Tamże, s. 114.

[6] H. Matuschek, Der junge Eichendorff in der oberschlesischen Sprachlandschaft, Selbstverlag, Mainz 2021.

[7] Idem, Das Slawoschlesische. Von den Eigenheiten einer kleinen Slawine, Selbstverlag, Mainz 2021.

[8] Przekłady cytatów na język polski dokonane przez  jr.

[9] Staročeský slovník, t. V, Praha 1996 pod hasłem »polský«.

[10] I. I. Sreznevskij, Materialy dlja slovarja drevnerusskogo jazyka, Sankt-Petersburg 1893.

[11] Cytat za:  Chrestomatia staropolska, Ossolineum 1984, S. 62.

[12] [Anonym] Versuchte Darstellung des gewöhnlichen Zustandes des Polnisch-Oberschlesischen Landvolks, w: „Schlesische Provinziablätter“, Breslau 1791, S. 205-230, tu: S. 212.

[13] Kosellek, op. cit., s. 112.