Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 12

Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci. 

ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017

Część jedenasta

Ponad Karasolem anielice Ana, Iryna i Zofija i angelusy: Michael, Johannes, Józef i Stanisław w kólko furgajim i pieśniczka gorzko śpiywajom, a Grzegorz Płonka im gro i gro:

Karasol z cygonami, wlazujcie cygony, cygony, na zice obdrzistane, …drzistane! Zice wiszom łańcuchami we lufcie, we lufcie, na zicach. One na lufcie sie wiercom, świdrujom. A kożdy zic sztrajchniony we farbek piynć, we farbek piynć fany i herby, od rapsu, od niyba, śniygu, od trowy i ode krwi, i ode krwi. Szczyrknyło, zgrzitnyło – cygonów i zice huśtnyło jak pieron, jak pieron i zgrzyto i zgrzyto i zgrzyto karasol, karasol. Huśto cygona cygon, huśto cygon cygona, huśto i krynci, huśto i krynci. Lecom birety i alby i bindry. Na kożdym zaś zicu, to z wonsym wkrynconym we keta, jak downiy, jak tera, na jeża golony, na jeża golony – pomóżcie, pomóżcie, to na zicu pokraka – rynka u rzici, noga u biustu, poskłodany, niezapomnianiy – świynty, świynty, świynty rombniynty, kadłubek strzaskany, to z zica pustego, to z zica pustego, to z zica pustego niy widać go nic, niy widać go, bo bajtel, bo karzeł, piyńćsetki lecom, piynćsetki lecom. Zicami wiater obraco, obraco i godo tyn świynty stym djobłym, a djoboł, we aureoli, we aureoli. A cygon w nieodmienionej pozie tkwi. Od zawdy skrzywiony. Od zawdy złakniony. Od zawdy krwiopijca. Modre fany – zice, biołe fany – zice, złote fany – zice. A cygony gymby drom, bo to cygony som i nie wiadomo, kere kpiom, kere śniom, a kere ino rabujom i rabujom i rabujom, co sie do, kaj sie do, to z zica pustego, i jak sie do – na ziymi, pod ziymiom, na hołdzie, na górze, na chmurze ize satelity tysz. Wlazujcie cygony, karosol stracony, karosol stracony – Hanek obudzony. Hanek zbamoncony. Hanek umre hnet.

U opy we pywnicy na kamiyniu je taki znak:

X

Ostawił go jako swoje signum mulorz, kamiyniorz, baumajster. Taki, co mioł anung o fundamyntach, ścianach i sklypieniu. Taki wolny mulorz, co swoje wiedzioł. Ta wiedza przekazywali na syna, na wnuka – przez dugi, dugi czos. We tych domach echo gro i do tych domów światło wlatuje. Światło ize naszyj ziymi.

Ex Silesia lux. Coby my niy cyganili i coby nos niy cyganili. Dzisiok Lux ex Silesia blynduje po oczach. Niy ma żodnyj Silesii. Niy ma żodnyj gotowyj Silesii – domy som, ziymia je. Gotowyj Silesii niy ma. Do obcych je gotowo i oni majom jom szanować. Do nos niy ma. My jom tworzymy. Tworzymy cołki czos. Bezto ona niy je ani tako, ani tako. Ona sie staje na fundamyntach z downiyj dowiyn, co je opy kłodły i starziki. Rody i familie – cygaństwo niy je fundamentym.

Kiej chcesz oddzielić ziarno ode plewów i tych plewów je moc, to ciynszko ziarno nalyźć i plewy w ziarno sie mieszajom. Co tu dużo godać, trza pedzieć prosto z mosta: Godka godkom, cygaństwo cygaństwym, a ochota cie mijo. Zmielom te plewy ize ziarnym – monka bydzie ciemniyjszo i chlyb inny, nale przedać i zjeść go trza, bo jako tu żić, jako tu żić jako…

Godki, ksionszki, rajzy Hankowi pomogły. Trocha pomogły. Trocha pomogły Hankowi. Rajzy – rajzami, ksionszki –  ksionszkami, godka – godkom. Ode tego wszyjskiygo i Hankowi sie onaczyło, bo dobre sie ize złym żyniło, stare ize nowym, gupie ize gupszym.

Niy chcioł Hanek sie babrać we tyj bażinie i godo we te słowa: Kiejś żech pana na komarze chycił niydaleko Murcek we lesie, chachnołch sie trocha w gowa. Ćmiło mi, ćmiło sie, strach boło iść, strach boło dychać – tako jakosik mroczno sie zrobioło. Patrza, lezie taki ku mie oszkliwiec opaterny. Bary kiej pół Baildony, rzić jak Piykary, oczy miyndzy kudłami kiej młyńskie kamiynia. Po mie.

Po mie – pomyśloł Hanek. Niy strachej sie Hanku, niy bój sie mie, jo cie Hanku znom – odzywo sie tyn wieli.

Godo stwór, kiej mamulka w śnie, to się trza boć.

Jo je Uhlik, póć tukej pod tyn strom, pojysz, prześpisz sie. Keryś z chopców Siódmakowych moplik ci nareperuje. Ach, ja, terozki mosz eshaelka, zapomniołżech.

Hanek poszoł za Uhlikiem pod ciymny strom. Pode tym stromem chopów siedym abo osiym i jakiejsik baby fajrowali. Pokłonił się Hanek, powitali go gospodorze. Osprowiali historyje i wice.

Uhlik narozki o głos poprosi i godo tak: Hanku, roztomaitych my bez wieki trefili, roztomaicie o wos godali – pomyśl se ino, możno to, co my słyszeli, zgodne je ize tom twojom prowdom szukanom: Po piyrsze pedzieli nom nasi goście: Śląsk nie był pod zaborami. Po wtóre: Śląsk nie był germanizowany. Po trzecie: Śląsk do 1945 nie leżał w granicach państwa polskiego. Część Górnego Śląska po powstaniach śląskich jako województwo autonomiczne leżała w granicach państwa polskiego. Ta część miała zagwarantowana przez państwo polskie autonomię w konstytucji z 1922. Po czwarte we podpunktach:

1. Śląsk w latach 875 – 905 – najprawdopodobniej leżał w państwie wielkomorawskim – nie było to państwo polskie, wtedy też najprawdopodobniej miał miejsce chrzest Śląska;
2. Śląsk w latach 905 – 990 – należał do Czechy, nie było to państwo polskie;

W 990 – Dagome Iudex – mówi o przynależności Śląska do księstwa Mieszka I.

W latach 1031-1032 – dochodzi do odrodzenia pogaństwa, nie było to państwo polskie.

1050 – Kazimierz Odnowiciel zajmuje zbrojnie Śląsk a następnie płaci trybut Czechom, nie było to państwo polskie.

1093 – Władysław Hermann płaci za Śląsk trybut Czechom, nie było to państwo polskie.

W 1100 – kontrolę nad Śląskiem przejmuje Bolesław Krzywousty.

W 1137 – podpisany zostaje pokój kłodzki – Śląsk przypada Krzywoustemu.

Po roku, w 1138 – następuje rozbicie dzielnicowe Polski na podstawie testamentu Krzywoustego, Śląsk dostaje się Władysławowi Wygnańcowi.

W 1157 –Bolesław Kędzierzawy składa hołd lenny Barbarossie i zwraca Śląsk, nie było to państwo polskie.

W latach 1163 – 1335 w różnych formach istnieją księstwa śląskie, nie było to państwo polskie.

9 lutego 1339 – Kazimierz Wielki zrzeka się praw do Śląska na rzecz Luksemburgów.

Od 1526 – Śląsk z Czechami znajduje się pod panowaniem Habsburgów, nie było to państwo polskie;

Od 1763 – Śląsk jest pod panowaniem Prus, nie było to państwo polskie.

Od 1922 część Górnego Śląska jest autonomiczną częścią państwa polskiego.

1939 jako konsekwencja I. Wojny Światowej, na skutek której część Górnego Śląska jest autonomiczną częścią państwa polskiego, wybucha II. Wojna Światowa.

1945 Po zakończeniu II wojny światowej prawie cały niemiecki Śląsk (wraz z Pomorzem Zachodnim, częścią Brandenburgii i Prus Wschodnich) przekazany został Polsce na mocy decyzji Anglii, Stanów zjednoczonych i Związku Radzieckiego w zarząd tymczasowy, nie było to państwo polskie.

16 stycznia 1992 mocy wiążącej nabrał traktat, w którym granice na Odrze i Nysie Łużyckiej uznano za obowiązujące. Traktat regulował porządek europejskiej po przystąpieniu Niemieckiej Republik Demokratycznej do Republiki Federalnej Niemiec, co popularnie nazywa się zjednoczeniem Niemiec. Porządek stanowiły Rosja, Francja, Anglia i Ameryka.

Od tego czasu Śląsk jest w granicach Polski. Ślązacy są obywatelami polskimi, chociaż nie wnioskowali o nadanie tego obywatelstwa – obywatelstwo polskie nadano im aktem zbiorowym. Tak jak zbiorowo nadawano im nowe imiona i nazwiska.

Języka śląskiego i niemieckiego po 1945 zakazano i nie nauczano, bo nie były językiem polskim. Nie nauczano też historii Śląska, bo nie była to historia Polski. Ślązaków oficjalnie polonizowano lub repolonizowany – zwał, jak zwał, nie była to ludność polska, skoro trzeba ja polonizować.

Ślązaków i ich dobytek wywożono do Związku Radzieckiego i zamykano w obozach koncentracyjnych oraz więzieniach z innych powodów niż Polaków.

Skończył Uhlik, wejrzoł na Hanka: Wiysz Hanku, możno tako je prowda, możno inno, nale takoch tysz poznoł.

My: Siódmak, Uhlik, Ludograb, Duchotruj, Wyrwistrom, Glinogniot, Babomił/Dziołcholub, Krzesiwic i Prowdokmin, Duha i Ferra i Ru, my som beboki ze Wiyrchniygo Ślonska, co sie ciebie piyrszymu pokazujymu, ciebie – Hankowi Hanysowi, bo my niy som do Niymców i niy som do Poloków.

Raz Ludograb jest psem, Duchotruj duchownym, Wyrwistrom mężem zbrojnym, Glinogniot bękartem nieznośnym acz genialnym, Babomił/Dziołcholub szaty żeńskie przywdziewają, Krzesiwic w ordery się stroi, a Prowdokmin sam siebie oszukuje.

Innego razu Ludograb był duchownym, Duchotruj sam się oszukiwał, Wyrwistrom szaty żeńskie przywdziewał, Glinogniot starcem był srogim
i pobożnym, ale nie rozsądnym, Babomił/Dziołcholub mężem zbrojnym byli podwójnym, Krzesiwic w ordery się stroił, a Prowdokmin szczekał jak pies parszywy.

W czasach nowszych Ludograb księgi pisał, Duchotruj księgi te zachwalał, Wyrwistrom dla grosza w księgach tych występował, Glinogniot księgi ilustrował, Babomił/Dziołcholub księgi białogłowym żądnym, pragliwym i pobożnym sprzedawał, Krzesiwic w noble i inne nagrody się stroił, a Prowdokmin z prawd książkowych żył nie zawsze uczciwie.

Takie to z nimi zamieszanie trwało niewinne, bo każdego dnia inne, a nikogo ich brewerie nie krzywdziły, bo przecież każdy człek swój własny rozum ma, a w nim siteczko-rzeszotko.

Co lat siedem schodzili się Ludograb, Duchotruj, Wyrwistrom, Glinogniot, Babomił/Dziołcholub, Krzesiwic i Prowdokmin. Przy poczęstunku i popitku bajali o zdarzeniach z lat ostatnich siedmiu. Każdy opowiadał o najzabawniejszym, najstraszniejszym, najbardziej pouczającym dniu danego roku.

Co innego bawiło Ludograba a co innego Prowdokmina, co innego przerażało Duchotruja a co innego Krzesiwica, Wyrwistrom uczył się inaczej niż Babomił a nawet Babomił uczył się inaczej niż jego brat zroślak Dziołcholub. Gliniogniot zaś pięknie o wszystkim opowiadał, dłońmi śpiew naśladując ptasi i ryk lwa i gwizd parowozu.

Siódmak strzegł tradycji i obyczajności tych 49 przypowieści. Wyrażać się było wolno odpowiednio – co nie znaczy, że stosownie.

My som beboki ujawnione w roku 2017, bo pora jest na beboki, co sie ich ludzie i bojom i sromajom. Boga się boć przestali, to niych sie nos bojom i przed nami strzegom.

Hanku, jesieniom przeczytosz o nos w nowym buchu, co do niego obrozki maluje Sabina Pasoń ize Janowa.

 

Ślonskie Auftsztandy to boły powstania narodowe? Lekko pedzieć po fakcie. Możno poszło zmasakrowanie w Mysłowicach grubioży żondajoncych wypłaty za przerobione szychty. Policaje, niymieckie policaje, w niymieckich uniformach pastwili sie na grubiożami, co niy pochytali, iże niy ma piyniyndzy, bo je kryzys, iże piyniondze bydom, nale niyskojrzyj. Wypłaty nom niy dowajom, jynzyka niy uczom, to som te Germany – trza tych panów-germanów przegonić.

Możno Ślonskie Aufsztandy to bez to, co sie Francuzy Niymców ze spółek pozbyć chcieli i Hanysów podpuścili?  Mogło tak być – niy musiało.

Powstania przeciw Thurzonowi? Przeciw Thurzo – Wyngrow podpuścili, iżby sie go ze spółki pozbyć?

Thurzony urosły w siła. Niymcy tysz! Obcy raus, my som u nos! Mogło tak być?

Powstania tkaczy? Narodowe? Powrót do macierzy? Powstania, bo powstańcy z głodu marli.

W Górach Sowich bunty i powstania boły we 1785, 1793 i 1793. Wielkie i niywiekie, bo wto o nich wiedzioł? Nikt!

We radiokach i telewizorach nic niy pedzieli, we gazetach niy naszrajbowali. Ksionszki nikt niy napisoł. Biyda i tyla. Kupa ludzi na kupie.
W Pieszycach 6000, w Biylawie 12000. Wto użyje ze lnu, wto ze baumwołny. Zwanzigery i roztomaite inne pobudowały fabryki ize maszynami sprowadzonymi ze Angliji. Samymi rynkami na krosnach w konkuryncji ze maszynami niy dosz rady. Niy boło co jeść – dzieci i starziki marły ze głodu.

Stanyły wyjbery pod domym Zwanzigerów – i zaczli śpiywać prześmiywcze pieśni i żondać wyższego zarobku. Ernst Friedrich i August Zwanzigery wypuścili na nich sługi i kozoli ich loć. Do tego dołonczyła policaj. Prziszło wiyncyj tkaczy, wdarli się do Zwanzigerów, rozwalili dom i fabryka. Zwanzigery uciekli do Breslau. Fellmann i Hoferichter wykupili sie od gniewu głodnych tkaczy, bo powstańcy nic do nich niy mieli. Majontki Anretzkiego i Hilberta powstańcy zdewastowali, bo tych powstańcy niynawidzili. Jedne zarzondcy boły litościwe – tych powstańcy oszczyndzili, inne niy boły sprawiedliwe… tych powstańcy niy oszczyndzili Król pruski kozoł powstańców odnalyźć i pociongnońć do odpowiydzialności. Wojsko zrobioło porzondek. Zabili jedynoście powstańców – w tym jedna baba. Powstańcy sie wkurzyli i dalyj plondrowali dobra fabrykantów. Wojsko dostało posiłki i okrutnie stłumiło powstanie.  Gerhart Hauptmann we XX. Stuleciu za Tkaczy (Die Weber) dostoł literackiego Nobla, bo taki tyjater napisoł.

Heinrich Heine, niemiecki poeta buntownik, jak to poeta, widzioł to tak:

Tkacze śląscy (1845)

W ponurym oku nie ma łzy,
Siedzą przy krosnach i szczerzą kły:

Niemcy!
My tkamy wam całun grobowy,
Trzykrotne przekleństwo wprzędliśmy w osnowy
I tkamy i tkamy!
Przekleństwo królowi, królowi bogaczy,
Co naszą niedolą się wzruszyć nie raczy,
Co grosze ostatnie z nas łupi i garnie,
I strzelać, jak w psy, w nas pozwala bezkarnie.
Wciąż tkamy, wciąż tkamy!
Czółenko lata, krosna łomocą,
Wciąż tkamy pilnie i dniem, i nocą.
Stare Niemcy.
Utkamy wam całun grobowy!
Trzykrotne przekleństwo wprzędliśmy w osnowy.
I tkamy i tkamy!

Dej zarobić i dej godać do woli, to niy bydzie ostudy.

Nic nowego!

Jan Turzon żył 71 lot, urodził sie 27 lot po bitwie pod Grunwaldym a umar 17 lot przed Hołdym Pruskim. Johann boł synkiem Jorga, co zadboł o potynga familiji. Wydoł swa cera Marta za olkuskiego żupnika Jana Tesznara, takiego downego bergmana, co kopoł sól i ruda ołowiu – Hanka wysłoł na nauki do Italiji – do Wenecji i Padwy, kaj sztydiyrowol hutnictwo. Po skończonych szkołach Jan Turzon dboł o gyszeft i kopoł rudy ołowiu, srybra, miedzi, czyli kupru, i złoto: we Olkuszu, we Kutnyj Horze, na Wyngrach, no i niy na ostatku u nos w Złotych Górach. Ołowiym odciongoł srybro z rudy miedzi. Od 1463 miyszko we Krakowie jako zarzondca króla Matsa Korwina. Rzondzi tyż kopalniami we Słowacji, kupuje kopalnie w Górach Harcu.

Żyni sie dobrze dwa razy – roz ize cerom Böhma, drugi roz z cerom Becka – to bogate krakowskie familije. Turzo bydzie birgermajstrym Krakowa. Piyrszy synek tego Johanna Thurzo rodził się w 1466 i krzczony boł na Hanek – Jan V Thurzo. Synek fatrowi sie nadoł, to go posłoł do szkoły – do Akademiji Krakowskiyj, a potym do akadymiji papiyskieyj we Italiji. Johannes V Thurzo ostoł biskupym.

Gryfnie, kiej synek we władzach kościelnych o familija dbo. Wto mo farorza w rodzinie, tyn od głodu niy zginie. Taki Johannes V Thurzo niy potrzabowoł prebyndy, bo boł wiyncyj niże kanonikiym – on boł magnifencyjom, boł biskupem. A biskup zarozki za papiyżym… Birgermajster Johann Thurzo innego synka obroł na swojego nastympce –  miynioł sie Jorg, rocznik 1467. Tego ożynioł ize Anom, cerom Fuggera, Ulricha Fuggera. Swojo cera, Katharina, wydoł za inkszego Fuggera, za Raimunda. Na koniec Johann i Jorg Thurzony sie ugodali ze Jacobem Fuggerem – Wyngierski Handyl – Ungarischer Handel. Wartko ich boł cołki kupfer w Europie – wydobycie, topiynie i handel. Stanislaus Thurzo ostoł sie biskupym Ołumunća, Alex – syndziom na Wyngrach. Johann ze 1492 Ameryki niy odkrył, prochu niy wynaloz – za to ostoł panym Pszczyńskiygo Wolnego Państwa Stanowego.

Jakub Fugger Bogaty mioł w rynce kupfer w najsrogszych górach Europy – w Alpach.  Jan Thurzo tyż mioł moc sztolni kupfru we cołkiyj Europie.  Na dodatek za modu sztudiyrowoł we świecie o złocie, o srybrze, o kupferze, o tym, jako tych skarbów szukać, kaj te minerały sność, uczy sie sztuki gwareckiej, umioł wyciongać woda ize sztolni – sztolnie dronżyli głymbsze i wiyncyj chodników.

Chopy sie zgodali i zrobili spóła – jedyn mioł kapitał zakładowy, drugi mioł know how. Powiadajom jaskółki, iże do rzici som spółki – ta boła inno – trwała przeszło 50 lot. Do 1546. Jan Thurzo pszoł piyniondzowi, a piyniondz tysz go mioł rod – tak to Jan Thurzo mioł ogromny majontek. Bogactwo najsampiyrw rozum mu dowoł, bo chop uczony. Kto rozum rozwijo, tyn mo bogactwo. Odwodnioł kopalnie, to kopoł wiyncyj rudy.

Kopoł trzi razy wiyncyj rudy, to postawił kuźnie. We Słowacji, we Niymcach, na Ślonsku, pode Krakowym i kaj tam jeszcze seigrowoł kupfer – ołowiym (blajym) oddzieloł srybro od kupfru.  Jakob Fugger postawił huta, kuźnia i odlywnia bronzu – to boło twiyrdza warowna, ta cołko Fuggerau, bo to sie tak mianowało.

Thurzony i Fuggery mieli jedyn wielgi problym: transport i dostawa wytopionych metali. Jako to przewiyźć kupfer, śrzybło, gold ze gór na jugu na nord do portów.  Konie z jukami, wozy w marasie, no i rzyki – tyla mieli. A rojbrów było festelno moc. To Thurzony i Fuggery plan tajny rychtowali, kerendy i kiej wandrować z urobkiym i zarobkiym. Ochrona musieli mieć – zbrojno, zbrojno ochrona. Kosztowało, kosztowało, oj, kosztowało. Miyndzy ochronom a rojbrami niywtórzy niy rozróżniali. Zicher lajbgarda, to kosztowno ochrona. Za drogi i rzyki spółka płaciła, bo drogi szły przez cudze i rzyki, płynyły przez cudze – co konsek to granica, co granica, to cło. Cło – co niyskorzyj zwali je mytem. Do pewności ugodać sie spółka musiała ize opatoma, biskupoma, grafoma, firstomi, króloma i a niykiydy i ze samym cysorzym. Droga piyrszo szła do Krakowa, a potym Wisłom do Danciga. Oba miasta boły w Hansie – takiyj spółce ubezpiyczalni, coby miast hanzeatyckich i ich kupców, rękodzielników i rzemieślników niy rabowali opaty, biskupy, grafy, ksionżynta – ani nawet król eli cysorz. Thurzo pod samym Krakowym huta postawił – we wsi Mogiła. Potym socjalisty tam Nowo Huta budowali. Niy zabijo sie kury, co złote jajca niesie.

Droga drugo szła do Cieszyna – stamtond Odrom bez Vratislavia do Stettina. Dalyj z portów bałtyckich statkami Hanzy abo Niderlandów do Hamburga i Antwerpii i dalyj do Francyji, Szpanii i Portugaliji.

Thurzony z Fuggerami potajymnie na Wyngrach, we Czechach, Polsce, Saksonii i na Ślonsku gruby i lagry bez sztrołmanów i bez supy kupowali, stowiali huty, kuźnie, wytyczali nowe drogi – stare rymontowali. Zaczli tysz przejmować sztolnie złota.

Ołów do wytopu złota sprowadzali ze Krakowa, kaj blajym kupcowali, mieli go tysz ize swoich sztolni we Olkuszu, Trzebinii i ze Tarnowskich Gór do hut spółki we Jeseniku, we Hohenkirchen i ode 1509 we Reichensteinie, zwanym Bogatym Kamiyniem, potym to sie zwało Złotym Stokiym.

Coby piyniyndzy nie wozić ze sobom, coby zarobione piyniondze zabezpieczyć, to Thurzony z Fuggerami rozbudowali spóła – boł to najwiynkszy bank na świycie, spółka handlowo i najpotynżniyjsze przydsiymbiorstwo górnicze i hutnicze. Robota dowali w przemyśle górniczym, hutniczym, w produkcji broni, we transporcie, w mynnicach.  Kole  1510 mieli werki, banki, lagry we Norymberdze, we Frankfurcie, Kolonii,  Antwerpii, Hohenkirchen, we Lipsku, Wrocławiu, Krakowie, we Wiydniu, we  Fuggerau, we Budzie,  Bańskiej Bystrzycy, Bańskiej Szczawnicy, we Schweiz, Hall in Tirol, Bolzano, Wenecji, Rzymie, Lyonie, Madrycie i Londynie. Potynga ponad granicoma i partioma. Pożyczali i darowali pożyczki opatom, biskupom, grafom, firstom, królom i a niykiydy samymu cysorzowi. Faktycznie to Fugger koronowoł Karola V Habsburga na cysorza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, bo szynknoł mu ogromny kredyt na przekupienie wyborców. Nad państwym tegoż cysorza klara nikej niy zachodziła – ciemno boło na jednym końcu, to na drugim jasno.

W 1511 spółka przejynła sztolnie złota kole Złotego Stoku od zadłużonych u Thurzonów i Fuggerów książąt legnicko-brzeskich. We 1513 Ungarischer Handel wykupił inne udziały w złotostockich kopalniach i hutach, kaj Thurzon wprowadził nowe sposoby wydobywcze, co dało kilka razy wiyncyj urobku, a kerych książęta legnicko-brzescy nie znali, bo tego w Italii niy sztudierowali. Złoto Thurzon sprzedawał do mennicy we Złotym Stoku, kaj bito z niego dukaty. Ungarischer Handel boł i we złocie coroz mocniyjszy. Po utworzeniu w 1514 faktorii w Nysie spółka zaczła robić w Jesieniku (Frywaldau) i Zlatych Horach (Cukmantel) na Wiyrchnim Ślonsku.

Ciynszko sie robiło w tych sztolniach, hutach i kuźniach, niywiela sie tam ludziom płaciło, no i doszło do powstanio na Wyngrach, a że Thurzowie Wyngrami niy byli, to ich familijo wyciepli, bo syjm Wyngrów skozoł Thurzonów na wyciepniyncie za wyzysk robotników. Wyzysk wyzyskiym, solidarność narodowo solidarność – Thurzonów wyciepli ize Wyngier, kopalnie złota na Wyngrach się ostały.

Piyniondze to ostuda! Kiyj som, to dobrze – je sie czym dzielić. Kiej braknie na wypłaty, to cie z kraju wyciepnom, a kopalnie se ostawiom.

XV i XVI wiek to rewolucja, to aufsztandy inne, kiej we wieku XX, inne, nale takie same. Górny i dolny Śląsk i Górne Węgry som potyngom. Górny Śląsk to sztolnie złota, srebra, miedzi, ołowiu i wyngla. Dolny Ślonsk i Górne Węgry to kopalnie złota, srebra, miedzi, ołowiu.
Z żelaza robi sie broń, złoto na wypłaty najymników. Złota stykło na całe wojsko, na wielgo armia. To potrzebne boło powstanie i wyciepniyncie Thurzonów. Fuggery trzymali sztama z cysorzym i wyszli na swoje.

To już wiymy, iże sztolnie tarnogórskie som w Europie przemysłu, tak jako i złotostockie, tak jako i Bytuń je w Europie przemysłu. Tak jako i Kozłów pod Gliwicami.

W Gliwicach i Łabyndach wadzili się o chmiel i piwo – w Kozłowie i Brzezince werk kupfrowy na świat boł sławny. Zanim prziszły ewangeliki i Prusy ze swoją industryjom, zanim prziszli komunisty i Rusy ze swoim ciynszkim przemysłym. Zanim to w państwie Fryderyka Wielkiego szwungu dostało od dampfmaszyny.  Zanim Korfanty kozoma handlowoł, to w Kozłowie, co sie zwoł od koziela, już downo sie ludziom dobrze sie wiodło i tela ich boło, co prawie wszystkim na prawie doś stykło. Wieś znoli my od 1279.

Po bitwie pod Grunwaldym Henryk Opolski i Ladislaus Jogajłło, oba razym, na zgoda, osadzili woja do Jagiełły zasłużonego i tyn przijon miano Kozłowski… Kozłowscy trzymali majątek do 1648 – do końca Wojny Trzydziestoletniej.

W ta wojna pod Kozłowym stoło 20 tysiyncy Duńczyków pod Mansfeldym –  wyrabowali i podpolili dwór, chałpy i kościół – bo coś żryć musieli i słepać. We 1627 Matka Bosko broniła Gleiwitz mantlym przede kuloma Mansfeldowymi a baby zgnilickie loły na bezbożników gorkie krupy na bezecnych bezbożników z murów na siedym metrów wysokich.

I tak duńsko-angielskim Szwedom wyndzone miynso gospody i gansi niyszkubane chlewickie z gowy wytrzaśli. Po wojnie 1648 Kozłów wzion ksionże raciborski.

Na pograniczu Kozłowa i Brzezinki robiła wzmiankowano kuźnica żelaza a potym miedzi. We 1853 stanie w Tworogu Małym huta „Friedrich” i dwie walcownie nad Bierawkom. Kaj downiyj z rud darniowych topiono żelazo, tam wartko rosły inne werki metalowe. Samo żelazło przerobić trza… Kowoli i szloserów narodziło sie moc na Wiyrchnim Ślońsku. Robieli do pola pługi, brony, kosoki, fury. Narzyndzia do metalu i drzewa. Zamki do dźwiyrzy, zasuwy, skoble, zamkniyncia do okiyn, klucze, kłódki… Do budów: ankry, zawiosy, schrauby, okucia, kielnie, szpachle i kute gwoździe. Gwoździ potrzabowali tela, iże niy boło czasu na kucie i zaczli cionć z blachy ryncami i na gwoździarkach. Stanyły walcownie drutu i gwoździarki drutowe.

Sto piyndziysiont lot potym miyndzy Kozłowym a Brzezinkom kole Gliwic stoła wywołano na cołkim Śląsku Wiyrchnim i Dolnym kuźnia żelaza ze młynami i młotami wodnymi. Kuźnia ta zamiyniyli w 1835 na kuźnia kupfru. Wyroby z kupfru znoli dobrze na Wiyrchnim i Dolnym Ślonsku. Pierwszy roz o hutnictwie na tych ziemiach godo sie we XIII wieku. Powstawaniu hutnictwa żelaza kole Sośnicowic sprzyjało wystympowanie leko topliwyj rudy darniowyj i bogate we drzewo lasy do wyngla drzewnego i woda do werków hutniczych i transportu. Kole 1253 Władysław, ksionże opolsko-raciborski, sprowadzo Cystersów do Rud, kaj postawali kościół i klasztor. Niydaleko w Bargłówce naleźli bogate złoża rudy darniowej.

Cystersi stowiali przi rzyce Ruda dymarki ize podwójnymi ogniskami, w kerych topiono żylazo. Gombczaste żelazo wymagało dalszyj przeróbki, to postawili kuźnie z młotami naciskowymi lub podrzutowymi, napyndzanymi kołami wodnymi. Potym stawiano piece fryszerskie, w kerych żelazo poddawano procesowi świeżynia, czyli wypolyniu we wysokiej temperaturze zawartych w surówce domiyszek.

We 1703 we Trachach stoł jusz pierwszy na Ślonsku wieli piec.  Piece fryszerskie zamienili na lepsze piece pudlingowe. Niydaleko Kuźniczka Dolna mioła tysz piec fryszerski, piec pudlingowy i kuźnia. Boła tu głymbinowa sztolnia rudy z dwoma szybami. We 1827 we Sierakowicach robieli piec fryszerski i młot cajniarski i sztolnia rudy.

Jako sie to downiy robiło, Hanek oglondoł w muzeumie we Sośnicowicach, kaj do dzisiok wszystkie maszyny ze XIX i XX stulecio som na chodzie.  Hanek, widzioł podkuwanie koni, kucie rynczne stali, kucie gwoździ, kucie na młocie resorowo-naciskowym, walcowanie i profilowanie drutu do  gwoździ, walcowanie obrynczy na koła furmanek, borowanie,  ciyncie stali na nożycach i piłach, tokarstwo, robiynie pił do trakowania drzewa, giyncie i profilowanie blach i rur tłoczynie na prasach schraubowych i dźwigniowych, obróbka cieplno stali na kuźniach kowalskich, szlifowanie na szlifierkach ręcznych, krany kuzienne i transportowe, technika smarowania maszyn, pomiary twardości metalu.

Metal zimny, metal gorki, metal bioły i modry – taki metal znać mosz. Kamiynie, kamiynie czorne, śrzybne, modre, w żyły, kiej u zdrowyj dziołchy – takie kamiynie znać mosz. Woda spiyniono, woda modra, woda czorno…

Konie, konie, konie bojowe, konie transportowe, konie pociogowe, cugferdy…  Kożdego konia trocha znać musisz, a on ci ufać. Koń to koń, trocha ino inkszy od baby – świtnie cie, bo niy mo rod łażynia za swoim zadkiym, baba ci za to do z liścia – tak na schwol abo i fest. Kopyta czyste, przyciynte – taki pedicure.  Podkowy dobrać to jak babie strzewiki.
Niy ma pomiłuj. Stal rozgrzać, to jak ze frygidom, nadmuchosz sie a nadmuchosz, worym ruszać trza i dychać na iskierka, na ogiyniek, aże bydzie cołkiym bioły i kuć i kuć – mocno i leko i zaś mocno i zaś leko – rynkom, rynkom i młotkiym, rynkom, rynkom i młotkiym, rynkom, rynkom i młotkiym – hamrować, niy jamrować – pasować mo! Samo sie niy trzimie – gwoździ trza. Muskle ci sztywniejom, ale zlitowania niy ma.

Kowol to mo być chop. Mocny, niybojoncy sie i na żar odporny. Do takiygo borowanie i hamrowanie to przijymność. Z bormaszinom w rynce wyglondosz kiej jaki inżynier eli dochtór. Gion, cion, presowoł, borowoł – kowol, gewerker, Hefajstos. Do niyjednyj baby istny dioboł, co bez cyrografu dostowoł, co chcioł. Musioł ino chcieć, bo poradzić poradzioł.

Wsiod Hanek na starość w tramwaj numer 15 i jeszcze roz pojechoł do Sosnowca – ja do altrajchu.

Hanek niy poradzioł pochytać, poczamu ludzie tam Hanysów nie lubią, a Hanysy tych ize Sosnowca tysz radzi nie majom i wicepaskudne o nich łosprowiajom?

Na cmyntorz wielowyznaniowy! Na cmyntorz Hanek pojechoł. Smyntorz je dobry, coby myśleć o miłości, wiysz. We Sosnowcu Hanek stary spominoł se Margott, co go obumarło niyskorzyj, o grzesznyj ich miłości i o niymiyckiyj miłości czystyj i piyknej…

Miłość Fanny Schön-Lamprecht z Sosnowca. Miłość Fanny i Paula.  Fanny boła niypiyknym, ciupka masnym, trzynastym, krótko trzimanym dzieckiym familii niymałego handlyrza. Gupio ta frelka niy boła. Chciała sie kształcić. Nic z tego. Szkółka nie było do niyj. Doma miała sie nauczyć sztrikowania, hyjklowania, krawcowania i maglowania. Matka jei miała prosty poglond – dziołcha mo być praktyczno, i tela. W doma było sztryng – pajcza i do mrocznego kamerlika. Kiej sie wydała, to niy poradziła se pogodać uczynie i roztropnie z gośćmi ślubnego, bo niy miała o czym.

Ja, za tego Paula poszła, co mu pszoć naczła juże na piyrwszym balu, bo to on boł tym jednym jedynym. Dugi, chudy, zawalaty, barzo, barzo skromny. On jom tysz miłowoł, ino sie sromoł spytać, eli pódzie za niygo. Senior sie znerwowoł i pedzioł synkowi, kiej niy spytosz, to niy bydziesz wiedzioł.

Paul sie spytoł, Fanny boło już 23, to bez próżnicy na co czekać? Zarozki po weselu młodzi przekludzili sie do Sosnowic, kaj geszefty i werki miyli jei bracia Franc i Ernst.

O Sosnowicach godała Fanny, co to zabrane miasto, bo mo doś wody i wongla, no i mo banhof, a ze niego za 15 minut je w Kattowitzach   – za granicom na Ślonsku. Do Breslau, we Niymcach, cugiem trzi godziny. Sosnowice… banhof szykowny, trocha ludzi, unternyjmery, trocha Żydów, trocha ruskich urzyndników. Wysiłku, wytrwałości i sumienności w Polokach niy widziała ta cało Fanny. Paul mioł swój werk chemiczny, stykło z tego na pałac i na życie. Fanny radowoł kożdzy dziyń z Paulym – mieli piynć dziecisków. Bogacili sie, robota dali tysioncom ludzi.

We 1893 we Sosnowcu wybuchła epidemia cholery.  Paul som dowoł za darmo medikamenty robotnikom. Ale i to nic niy pomogło.

Do Niymców rosła niynawiść. Paul niy zginoł z ronk rewolucjonistów we 1905, jak godali. W nowymbrze 1904 Paula zloł sztygarskom lagom ingenieur ze gruby Anton, kero Paul pachtowoł ze szwagrami Schoenami. Tyn inżyniyr chcioł wiyncyj geltagu.  Paul kurowoł sie po tych szlagach we szpitalach we Breslau i we Kattowitz. Po kuracyji poszoł nazod do roboty, nale nijak już niy boł tyn som. Umar we 1907. Fanny przeżyła go o wiyncyj niż dziesiynć lot.  Ichni pałac stoi w Sielcach – we Sosnowcu, tako jako pałace Dietlów i Mieroszowskich. Oglondoł te pałace Hanek i śmioł się w duchu z gupoty i uprzedzyń ze kożdyj strony Brynicy. Gorolskie miasto? Żydowskie miasto? Kaj tam! Kaj tam!

C.d.n.