Wojciech Szwiec: Fenomen „iksa” 1959–2019

W latach 60. XX wieku w wielu zakładach pracy i ośrodkach kultury zakładano amatorskiego kluby filmowe. Najwięcej było ich na Śląsku. Większość nie przetrwała próby czasu. Warto wspomnieć, że w mijającym 2019, 60 lat istnienia świętował najstarszy w Polsce – Amatorski Klub Filmowy „iks” z Mikołowa.

Amatorski Klub Filmowy „iks” powstał jesienią 1959 roku w Mikołowie. Wówczas w kraju istniało zaledwie kilka tego typu ośrodków, a najsłynniejszym z nich był AKF „Śląsk” w Katowicach, który działał niemal jak wytwórnia filmowa. Dopiero pod koniec lat 60. amatorski ruch filmowy rozrósł się na wielką skalę, a większości miast Śląska i Zagłębia powstawały nowe kluby filmowe. Wtedy to mikołowski klub miał już ponad 10 letni staż i ustaloną pozycję.

Początkowo filmowcy z Mikołowa uczestniczyli w zajęciach powstałego w 1958 roku AKF „Nurt” przy Domu Kultury w Łaziskach Górnych, jednak z powodów finansowych klub ten szybko zamknięto, a jego instruktor Zdzisław Ręka dostał zgodę na przeniesienie się wraz ze sprzętem filmowym do Mikołowa. Dzięki temu w 1959 roku kilkunastu pasjonatów filmu i fotografii zainicjowało działalność mikołowskiego AKF „iks”, który jest dziś najstarszym amatorskim klubem filmowym w Polsce.

W roku 1963 instruktorem „iksa” został sławny śląski filmowiec Stanisław Fischer, który w tym czasie pracował jako montażysta w katowickim ośrodku telewizji. Naczelni twórcy „iksa” Gerard Piszczek i Norbert Kuczmiński byli  absolwentami liceum plastycznego – w swojej twórczości skupili się głównie na filmie animowanym, wspólnie zrealizowali pięć filmów metodą wycinankową. Jedna z animacji – Cyrk – usankcjonowała wysoką już wówczas pozycję mikołowskiego klubu w ruchu amatorskim.

15 lutego 1974 roku stanowisko instruktora objął Leon Wojtala. Już wówczas był on uważany za jednego z najzdolniejszych filmowców południowej Polski, a swoją osobowością i charakterem oraz doświadczeniem inspirował członków klubu. We wrześniu 1975 roku na VII Zagłębiowskim Przeglądzie Amatorskiej Twórczości Filmowej AKF „iks” zdobył pierwszą Nagrodę Klubową. W tym samym konkursie mikołowianie otrzymali drugą nagrodę za film Hobby mojego ojca Jana Stabika i Krzysztofa Małysy oraz trzy wyróżnienia – za Umierające chaty Leona Wojtali, Dolinę skamieniałych olbrzymów braci Dionizego i Krzysztofa Makowskich oraz Młodzi budują Jana Stabika i Leona Wojtali. Co więcej, w tym samym roku najsłynniejszy film Wojtali Markowa i jej świat zdobył srebrny medal na konkursie UNICA w Toruniu. Był to trzeci medal UNICA, który trafił do Mikołowa. Kilka miesięcy później, w styczniu 1976 roku, w Czechowicach-Dziedzicach na Ogólnopolskim Przeglądzie Twórczości Filmowej „Kadr 76” AKF „iks” zdobył główną nagrodę klubową – Puchar Centralnej Rady Związków Zawodowych (CRZZ).

W latach 1974-1979 klub otrzymał ponad 50 nagród i wyróżnień, w tym trzy na konkursach międzynarodowych.

W latach 80. XX wieku w klubie zaczęły powstawać filmy w technice wideo, trwające od 1974 roku pasmo sukcesów „iksa” przerwała nagła śmierć Leona Wojtali w 1993 roku. Nowym instruktorem został Teodor Szojda. W latach 90. klub zrealizował niezliczoną ilość filmów dokumentujących życie kulturalne miasta. Są wśród nich koncerty najwybitniejszych artystów zarejestrowane podczas Mikołowskich Dni Muzyki, spotkania z malarzami podczas plenerów Impresje Mikołowskie oraz wydarzenia Dni Mikołowa.
W 2001 roku instruktorem został Jerzy Jóźwiak, pełniący tę funkcję do dziś. Odmłodził się radykalnie skład klubu, a „iks” znów zaczął pojawiać się na festiwalach i zdobywać nagrody. Od 2004 roku klub posiada kamerę cyfrową, od 2005 montaż filmów odbywa się na komputerze.

W pierwszej dekadzie XXI wieku klub działał niezwykle prężnie, zdobywając nagrody na festiwalach i dokumentując życie i historię miasta. Najstarszym czynnym członkiem klubu jest jeden z założycieli „iksa” Joachim Piechulek. Jerzy Jóźwiak jest związany z klubem od 45 lat, a od 20 lat jest jego instruktorem. Wspólny dokument Piechulka i Jóźwiaka Wyrzeźbione życie został uznany za najlepszy film o wartościach humanitarnych na XV Międzynarodowym Festiwalu Kochać Człowieka w Oświęcimiu w 2012 roku.
W ostatnich latach klub i jego członkowie zdobyli ponad 70 nagród i wyróżnień na festiwalach filmowych w kraju i za granicą. Są to produkcje fabularne, animacje i filmy dokumentalne. Wśród tych ostatnich największą wartość mają obrazy poświęcone postaciom ważnym dla lokalnej społeczności. Bohaterami filmów „iksa” byli do tej pory m.in. Konstanty Wolny – historyczny marszałek Sejmu Ślaskiego, Henryk Mandera – wielokrotny mistrz Polski w wyścigach samochodowych, Daniel Macioł – mistrz świata w bilardzie, kulturyści Wiesław Kruk oraz Jan Wyduch, astronom Jerzy Strzeja, kolekcjonerzy Franciszek Mońka i Wilhelm Syrnicki,, malarze Dieter Nowak oraz Maciej Paździor, rzeźbiarz Augustyn Dyrda, perkusistka Natalia Krząkała,, filmowcy amatorzy Leon Wojtala, Józef Kłyk, Franciszek Dzida, Eugeniusz Kluczniok, a także wiekowi mieszkańcy miasta – Jadwiga Krawczyk, Maria Śmietana, Maksymilian Paduch, Paweł Mróz, Jan Wikarek, i Stefan Honisz.

AKF od wielu lat organizuje dla mieszkańców miasta „Premiery iksa”, czyli projekcje swoich najnowszych filmów. Kilka razy w roku odbywają się także „Piątki z iksem” – spotkania i projekcje filmów autorów z zaprzyjaźnionych klubów z Chybia, Kędzierzyna-Koźla, Łazisk Górnych i Oświęcimia. Wielokrotnym gościem klubu był nieżyjący już krytyk, publicysta i znawca kina Andrzej Bątkiewicz. Do tej pory w Mikołowie goszczono m.in. Wojciecha Wikarka, Józefa Kłyka czy nieżyjących już Henryka Lehnerta i Franciszka Dzidę. Częstymi gośćmi „iksa” są twórcy z grona filmowców profesjonalnych, m.in montażyści filmowi Ewa Duś i Laszlo Polgar, reżyserzy Lidia Duda i Krystian Matysek. Na spotkaniach z publicznością gościli także wybitni operatorzy filmowi Mieczysław Chudzik, Aleksander Dyl, Mieczysław Herba oraz Arkadiusz Tomiak.

Amatorski Klub Filmowy „iks” istnieje nieprzerwanie od 60 lat dzięki pasji i zaangażowaniu dziesiątek osób, które poświęciły mu swój czas i energię twórczą. Przez pokolenia powstawała swoista filmowa kronika Górnego Śląska i Mikołowa. Zapisana światłem na taśmach celuloidowych, magnetycznie na kasetach wideo i kartach pamięci stanowi obecnie bezcenne archiwum. Wśród setek filmów i etiud znajdują się obrazy o aspiracjach artystycznych, wyświetlane i nagradzane na przeglądach i festiwalach nie tylko w kraju, ale i za granicą. Pasja, która przyciąga do „iksa”, dla niektórych jest zwykłym hobby wypełniającym czas wolny, dla innych stała się zawodem i życiowym powołaniem. Mimo upływu lat do „iksa” wciąż napływają nowi członkowie. Są wśród nich filmowcy, którzy chcą nabyć wiedzy technicznej, są też artyści, którzy po prostu chcą spełnić swoje marzenia.

Mija już 10 lat odkąd poszukuję osób i pamiątek związanych z amatorskim ruchem filmowym na Górnym Śląsku i Zagłębiu. Historie dawnych AKFów opisuję w książkach i artykułach, dokumentuję na wystawach. Być może znacie państwo kogoś kto chciałby opowiedzieć o swojej przygodzie z filmem lub nadal posiada zdjęcia, dawne kroniki, klubów filmowych lub ulotki, przypinki, proporczyki z przeglądów i festiwali filmowych.

W tej sprawie proszę o kontakt pod nr 32 324 8460 lub mailowo wojciech.szwiec@gmail.com

Z góry dziękuję

autor

Wojciech Szwiec – pisarz, filmowiec, muzealnik.
http://wojciechszwiec.blogspot.com/