Sztuka na Śląsku Cieszyńskim: Madonna cieszyńska jako przykład rzeźby gotyckiej warsztatu Parlera

Wydawać by się mogło, że na obecnym etapie badań nad zabytkami, trudno już o większe zaskoczenia. Mimo tego wciąż jeszcze zdarzają się obiekty, których historia potrafi wprowadzić w konsternację całe środowisko naukowe. Jednym z takich obiektów jest rzeźba Madonny ze Starego Targu w Cieszynie, która przez dziesięciolecia uznawana była za znacznie młodszą niż jest w rzeczywistości.

Posąg Madonny cieszyńskiej przez wiele lat stał na postumencie nieczynnej studni na Starym Targu. Wiadomym było, że został tam przeniesiony 8 grudnia 1844 roku – wcześniej rzeźba mieściła się na Wzgórzu Zamkowym. Informację o przeniesieniu znaleźć można w wydaniu „Głosu Ziemi Cieszyńskiej” z 13 kwietnia 1990 roku. Autor artykułu, Mariusz Makowski przytacza relację z uroczystego przetransportowania rzeźby. W materiale pojawia się też informacja o fundatorce dzieła, którą miała być księżna z rodu Piastów. Na tej podstawie powstanie dzieła związano z postacią księżnej Elżbiety Lukrecji i okresem wojny trzydziestoletniej, mimo że sam autor artykułu wspominał o tym zaledwie w formie hipotezy. Ostatecznie przyjęło się, że rzeźba powstała w połowie XVII wieku, zaś styl gotycki Madonny tłumaczony był żywą w tamtym czasie tradycją średniowieczną obecną w sztuce prowincjonalnej.

Dopiero rok 2000 okazał się prawdziwie przełomowy dla niewzbudzającej do tej pory większego zainteresowania Madonny ze Starego Targu. Wtedy to rzeźba poddana została konserwacji, podczas której dokonało się wielkie odkrycie. Po zdjęciu 34 warstw polichromii, z których większość była powojenna, stwierdzono, że jest to rzeźba gotycka. Najstarszą warstwą polichromii okazała się minia ze śladowo zachowanymi złoceniami. Badania wykazały, że posąg wyrzeźbiono z piaskowca rodzimego pochodzenia, jednak za jego wykonaniem stoi prawdopodobnie artysta związany z warsztatem wielkiego mistrza Piotra Parlera z Pragi.

Istnieją podejrzenia, że rzeźba stała pierwotnie w rotundzie – kaplicy zamkowej, która w drugiej połowie XIV wieku przebudowana została w stylu gotyckim. Możliwe, że na skutek pożaru zamku i rotundy w 1484 roku, warstwy polichromii pokrywające rzeźbę uległy zniszczeniu, podobnie jak palec Dzieciątka oraz brosza. W tamtym czasie rzeźba prawdopodobnie wystawione została na zewnątrz. Przeniesienie rzeźby sprzed zamku na Stary Targ wiązało się z przebudową części obiektu na pałacyk myśliwski. Madonna cieszyńska nie odpowiadała nowemu otoczeniu, przez co w 1844 roku została przeniesiona na prostopadłościenny postument starej studni w obrębie średniowiecznego placu w centrum miasta. Po odkryciu z 2000 roku rzeźba przeniesiona została do Muzeum Śląska Cieszyńskiego, gdzie stanowi element stałej ekspozycji. W miejscu oryginały ustawiona została kopia Madonny.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Madonna cieszyńska to rzeźba młodej kobiety, przedstawiająca Najświętszą Marię Pannę o niemal naturalnej wielkości. Kobieta lewą ręką podtrzymuje nagie Dzieciątko. Postać przedstawiona jest w ujęciu frontalnym, w kontrapoście, z lekko pochyloną głową. Kobieta ubrana jest w długą suknię z dekoltem, a na jej ramionach spoczywa szeroki płaszcz z grubej materii spięty na piersiach kwadratową agrafą. Płaszcz częściowo otula dzieciątko i opada w dół bogato drapowanymi fałdami. Owalna twarz o wysokim czole i występującym podbródku ozdobiona jest długimi lokami, które opadają na ramiona i plecy. Dawniej na głowie kobiety znajdowała się korona, po której konstrukcji pozostał obecnie jedynie ślad. Siedzące na ręce Madonny dziecko to pulchny chłopiec o charakterystycznej fryzurze z drobno skręconych loków. Dziecko bawi się broszą i jabłkiem trzymanymi przez kobietę.

Na uwagę zasługuje wielka dbałość o szczegóły, z jaką wyrzeźbiono obie postacie. Widoczny jest naturalizm ujęcia – zarówno w wiernym oddaniu struktury, grubości i charakteru materii szat, jak i w kompozycji, a więc niewymuszonym kontrapoście oraz indywidualnych rysach twarzy. Statyczną kompozycję cechuje wyjątkowa elegancja, co podkreślają subtelny gest dłoni trzymającej jabłko i klasycznie spływające fałdy szat. W rzeźbie nie dostrzega się emocjonalnego kontaktu pomiędzy matką i dzieckiem. Subtelna twarz młodej kobiety, lekkie wygięcie postaci i jej fizyczne piękno odpowiadają rozwijającemu się w okresie gotyku kanonowi stylu pięknych Madonn.

Chociaż statyczny sposób przedstawienia przywodzi na myśl tradycję rzeźby architektonicznej z gotyckich portali francuskich i niemieckich, powstanie Madonny cieszyńskiej wiąże się z postacią Przemysława I Noszaka. Książę cieszyński od 1356 roku należał do najważniejszych dworzan Karola IV (panującego w latach 1347-78) i jego syna Wacława IV (zasiadającego na tronie w latach 1378-1419), pełniąc ważne funkcje dyplomatyczne w Pradze. Przyjmuje się, że to właśnie on przyczynił się do powstania omawianego dzieła – jego pozycja i majątek pozwalały na stworzenie podobnej do praskiej, choć o znacznie mniejszej skali, fundacji artystycznej w Cieszynie. Uznaje się, że działalność księcia dotyczyła przede wszystkim rozbudowy zamku w Cieszynie oraz ubogacenia nekropolii książąt cieszyńskich w kościele ojców Dominikanów.

Rzeźba Madonny powstała w duchu nowego realizmu, który rozwijał się w rzeźbie jako reakcja na ugruntowaną w średniowieczu tradycję idealizowania postaci. Narodziny tego nurtu datuje się na pierwszą połowę XIV wieku, a za jego ojca uznaje się włoskiego artystę Giotta. Nowy realizm w pełni rozwinął się właśnie na dworze cesarza Karola IV w czasie artystycznej działalności Piotra Parlera. Rzeźba Madonny cieszyńskiej ma wszystkie najważniejsze cechy stylu, takie jak naturalistyczne przedstawienie postaci, asymetrię w kompozycji, wpływy mody dworskiej i podkreślenie kształtów ciała.

W rzeźbie Madonny cieszyńskiej zauważa się podobieństwa do popiersi czterech żon Karola IV znajdujących się na triforium praskiej katedry św. Wita, a także do rzeźby św. Wacława w kaplicy katedry. Wszystkie te dzieła wykonane zostały przez Piotra Parlera i jego współpracowników. Podobnie jak kobiety przedstawione na popiersiach żon cesarskich, Madonna cieszyńska to piękna kobieta o zindywidualizowanych rysach portretowych. Wszystkie postacie posiadają precyzyjnie i naturalistycznie oddane fryzury, wydatny podbródek, wysokie czoło i wyraziste oczy.

W przypadku popiersi żon królewskich każda z czterech postaci przedstawiona została jako kobieta dojrzała. Natomiast Madonna cieszyńska to młoda dziewczyna o zatroskanym wyrazie twarzy, który kojarzy się z delikatną, chłopięcą twarzą św. Wacława. Obie postacie charakteryzują podobnie rzeźbione detale, takie jak prosty nos łączący się z łukami brwiowymi oraz proporcje.

Jeszcze inne skojarzenie przywodzi płaszcz Madonny cieszyńskiej. Jest on bardzo podobny do szat, w które ubrana jest klęcząca Elżbieta Pomorska, jedna z żon Karola IV, namalowana na ścianie kaplicy św. Wacława.

Nie jest wiadome, kto był bezpośrednim zamawiającym rzeźbę. Z notatki prasowej sporządzonej podczas oficjalnego przeniesienia Madonny ze Wzgórza Zamkowego na Stary Targ w Cieszynie można wyczytać, że rzeźba została zamówiona u znamienitego rzeźbiarza przez księżniczkę z rodu Piastów. Niestety pozostawiona notatka była bardzo niejednoznaczna – wynika z niej, że zamawiająca rzeźbę mogła być zarówno najmłodsza siostra księcia Przemysława, księżna Elżbieta, jak i każda inna księżna z licznego rodu. Nieznane jest także przeznaczenie rzeźby, wiadomym jest jedynie, że zamówione była do wnętrza, ze względu na całościowe pokrycie rzeźby warstwą malarską.

Madonna ze Starego Targu nie jest jedyną rzeźbą, która wykonana została w stylu parlerowskim i związana jest z postacią księcia Przemysława I Noszaka. Na terenie Śląska Cieszyńskiego odnaleźć można też inne parlerowskie zabytki. Jednym z obiektów wykonanych w stylu parlerowskim jest tumba nagrobna przedstawiająca prawdopodobnie samego księcia Noszaka mieszcząca się w kościele św. Marii Magdaleny w Cieszynie.

Chociaż po przeprowadzonych w 2000 roku badaniach na sprawę Madonny cieszyńskiej padło zupełnie nowe światło, wciąż jeszcze pozostaje wiele niewiadomych. Notatka, która stanowi podstawę wiedzy na temat historii rzeźby, jest niejasna, zaś powiązanie rzeźby z innymi zabytkami wciąż pozostaje pewną hipotezą. Z całą pewnością należy jednak podkreślić rangę cieszyńskiego zabytku, który przecież przez lata pozostawał zupełnie niedoceniany.

***

Wiola Imiolczyk – absolwentka Historii Sztuki na Uniwersytecie Śląskim, zainteresowana przede wszystkim historią architektury i urbanistyki. Zawodowo zajmuje się grafiką komputerową oraz dziennikarstwem. Prywatnie miłośniczka podróży i wszelkich artystycznych działań, na jakie pozwala jej domowa pracownia.

Bibliografia

Adamczyk I.: Sztuka gotyku i renesansu. Katalog zbiorów Działu Sztuki Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn, 2011, s. 60-61.

Kwaśny I.: Madonna ze Starego Targu w Cieszynie [w:] Pamiętnik Cieszyński 17, Cieszyn, 2002 s. 21-30.

Tekst powstał w ramach projektu pt. „Jeden Uniwersytet – Wiele Możliwości. Program Zintegrowany” i jest efektem pracy grupy projektowej „Sztuka na Śląsku Cieszyńskim” powstałej dzięki konkursowi „Współmyślenie w humanistyce”