Sztuka na Śląsku Cieszyńskim: Dwór i mecenat artystyczny Elżbiety Lukrecji cieszyńskiej

Przełom XVI i XVII wieku, czyli panowanie ostatnich Piastów w Księstwie Cieszyńskim charakteryzuje się bardzo dużą dynamiką polityczną oraz kontaktami władców z najważniejszymi monarchami ówczesnej Europy. Okres ten to również czasy rozwoju literatury historiograficznej i genealogicznej oraz nikle zachowanego mecenatu artystycznego mającego na celu wzmocnienie autorytetu władców. Wacław Adam (1574-1617), wykształcony na dworze saskim, w trakcie swojego panowania angażował się w rodzinne konflikty Habsburgów, mając na uwadze wzrost znaczenia swojego księstwa na Śląsku oraz w Europie Środkowej. Kontynuację planów politycznych Wacława Adama i próbę ratowania księstwa przed upadkiem oraz promocję wizerunku władcy można zauważyć w czasach panowania jego potomków, Fryderyka Wilhelma (regencja 1617-1624, samodzielnie 1624-1625) i przede wszystkim Elżbiety Lukrecji (1625-1653).

Urodzona w 1599 roku była trzecim dzieckiem Adama Wacława, księcia cieszyńskiego i Elżbiety, córki Gottarda Kettlera, księcia Kurlandii. W 1609 roku wraz z całą rodziną przeszła na katolicyzm, któremu pozostała wierna do końca życia. W 1618 roku została wydana za mąż za Gundakera von Liechtenstein, brata cesarskiego hofmistrza. Do separacji pary doszło w latach dwudziestych XVII wieku, w wyniku czego wróciła do Cieszyna z dóbr swojego małżonka. W 1625 roku Elżbieta Lukrecja została księżną cieszyńską po rocznym panowaniu swojego brata Fryderyka Wilhelma. Czeskie prawo lenne nie dopuszczało do dziedziczenia władzy przez kobiety, a pretensje do księstwa zgłosił cesarz Ferdynand II Habsburg. Dopiero w 1639 roku za zgodą jego następcy uchylono niekorzystne prawo i uznano roszczenia Elżbiety Lukrecji do Księstwa Cieszyńskiego. Zastrzeżono jednak, że jej potomstwo zostanie pozbawione możliwości sukcesji. Tym samym stała się ona ostatnim władcą z dynastii Piastów w Księstwie Cieszyńskim.

W trakcie Wojny Trzydziestoletniej (1618-1648) Cieszyn wielokrotnie stawał się polem walk pomiędzy armią katolickich władców a Unią Protestancką. W 1626 roku miasto zostało zajęte przez wojska duńskie prowadzone przez Ernesta Mansfelda, dzięki czemu przywrócono do funkcji ewangelickich pastorów. Niespełna dwa lata później w związku z przybyciem armii habsburskiej radni miasta zmuszeni zostali do konwersji na katolicyzm. W latach 1645-1646, w trakcie okupacji szwedzkiej doszło do zniszczenia zamku książęcego w Cieszynie i utraty wszelkich przechowywanych tam obiektów związanych z rodziną panującą.

Pomimo skomplikowanej sytuacji politycznej w czasach Elżbiety Lukrecji, władczyni utrzymywała dwór oraz prowadziła mecenat artystyczny, będący niełatwym zagadnieniem dla historyków czy też historyków sztuki, ze względu na nikłą ilość zachowanych materiałów źródłowych. W bliskim otoczeniu dworu książęcego Adama Wacława i jego następców przebywali intelektualiści, między innymi Baltazar Exner, poeta i doktor nauk wyzwolonych wykształcony w Lipsku. Być może również sporadycznym gościem dworu cieszyńskiego był Jakub Schickfuss, wykształcony na Uniwersytecie Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, autor licznych dzieł z zakresu prawa i historii, w tym Kroniki Śląska 1625. Osobą związaną z dworem książęcym był również̇ burgrabia skoczowski i strumieński Jan von Tilgner, autor rękopiśmiennego dziennika wydanego w XVII wieku we Wrocławiu. Porad prawnych udzielali księżnej przedstawiciele środowiska wrocławskiego w tym doktor Georg Link czy Henryk Cunradt. Ten ostatni bronił interesu księżnej w procesie dotyczącym wybijania zepsutej monety, gdzie stronę̨ procesualną prowadziła inkwizycja cesarska. Pomimo konwersji rodziny książęcej na katolicyzm, elitę intelektualną dworu Elżebity Lukrecji stanowili przebywający w Cieszynie jeszcze od czasów sprzed 1609 roku protestanci.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Najliczniej reprezentowany, a zarazem najlepiej przebadany materiał źródłowy związany z mecenatem artystycznym z czasów panowania Elżbiety Lukrecji stanowią̨ numizmaty znajdujące się w Muzeum Śląska Cieszyńskiego. Oprócz pomocy przy rekonstrukcji dziejów gospodarczych, obiekty te pozwalają na poznanie ikonografii oraz symboliki władczyni. Dopiero w 1638 roku Elżbieta Lukrecja otrzymała prawo do wybijania własnej monety, na podstawie umowy zawartej z cesarzem Ferdynandem III Habsburgiem, ale wybijanie rozpoczęto cztery lata później. Pierwsze monety były niskich nominałów i spełniały kryteria prawne obowiązujące w Czechach i na Śląsku, a mianowicie na awersie wybijano majestatyczny wizerunek Ferdynanda III Habsburga, rewers przedstawiał herb Księstwa Cieszyńskiego. Obiektem niestosującym tej zasady był srebrny talar wybity w 1643 roku wzmiankujący Elżbietę Lukrecję, na którego rewersie przedstawiono herb księstwa z orłem w tarczy, a na awersie inskrypcję z pełną tytulaturą władczyni.

W 1650 roku mennica księstwa z tego samego tłoku wybiła złote dukaty i srebrne talary będące monetami majestatycznymi i nieobiegowymi. Zachowane egzemplarze w awersie ukazują popiersie Elżbiety Lukrecji w ujęciu en face. Wizerunek opracowano szczegółowo zaznaczając zarówno fizjonomię portretowanej, uczesanie, jak i elementy ubioru, między innymi podwikę nakrywającą głowę̨, koronki oraz biżuterię. W rewersie przedstawiono tarczę herbową Księstwa Cieszyńskiego z dewizą Jeśli Bóg z Nami, któż̇ przeciw nam (Si deus pro nobis quis contra nos).

Fundacją Piastówny był również dzwon znajdujący się w Kościele św. Trójcy w Cieszynie. Pierwotne miejsce zawieszenia dzwonu nie jest znane. Kościół został ufundowany w 1585 roku przez Sydonię Katarzynę̨, żonę księcia cieszyńskiego Wacława III Adama jako drewniana świątynia poza murami miasta. W 1594 przekształcono go w świątynię murowaną, aż do śmierci Elżbiety Lukrecji w 1654 roku funkcjonował jako kościół protestancki. W 1659 roku do nawy kościoła dobudowano kaplicę, nad którą w XIX wieku wymurowano wieżę. Zawieszono w niej dzwon ufundowany przez księżną, odlany w 1641 roku. Opatrzono go herbami księstwa oraz inskrypcjami polecającymi miasto opiece Michała Archanioła.

Obiektem tradycyjnie uznanym za własność ostatniej księżnej piastowskiej był miniaturowy Modlitewnik, będący najmniejszym rękopisem przechowywanym w Książnicy Cieszyńskiej (4,5 x 4 cm). Modlitewnik ten stanowił część kolekcji Leopolda Szersznika, co potwierdza jego podpis na pierwszych stronach manuskryptu. Miejsce powstania kodeksu jest nieznane, a analiza kroju pisma wskazuje na przynajmniej trzech kopistów redagujących treść i powstanie książki najwcześniej w XV wieku. W miniaturowym Modlitewniku znajduje się pięć miniatur z iluminowanymi detalami, przedstawiających Orszak świętych (fol. 1v), Ofiarowanie Chrystusa w Świątyni (fol. 56v), Ukrzyżowanie (fol. 89), Sakrament Eucharystii przyjmowany przez kobietę (94v) oraz Koronację Najświętszej Marii Panny (115v). Kompozycje ikonograficzne zastosowane przez autora Modlitewnika oraz stylistyka wskazują na jego znajomość sztuki niderlandzkiej (grupy iluminatorów działających w Gandawie) i nadreńskiej przełomu XV i XVI wieku, natomiast bardzo ogólne zastosowanie środków formalnych nie pozwala na bardziej precyzyjne datowanie książki. Jeżeli Modlitewnik był własnością Elżbiety Lukrecji, to najprawdopodobniej odziedziczyła go po swoich katolickich przodkach bądź nabyła.

Jedną z fundacji przypisywanych przez starszą literaturę mecenatowi Elżbiety Lukrecji była rzeźba Madonny ze Starego Targu w Cieszynie, znajdująca się̨ aktualnie w zbiorach Muzeum Śląska Cieszyńskiego. Badania konserwatorskie wykazały, że rzeźba ta pochodzi z okresu znacznie wcześniejszego, mianowicie z drugiej połowy XIV wieku i jest dziełem praskich warsztatów kręgu Piotra Parlera.

Zachowane świadectwo artystyczne pozwalające na analizę zagadnienia mecenatu Piastówny wskazuje na znaczenie i potrzebę stosowania jej wizerunku portretowego czy też herbu jako osoby panującej. Pomimo prawa determinującego ostateczny kształt monety, mennica Księstwa Cieszyńskiego biła srebrne talary z pominięciem wizerunku cesarskiego, ale uwzględniając heraldykę i wizerunek władczyni. Fundacja dzwonu oraz dewocja do Archanioła Michała mogą sugerować determinację i zaangażowanie rządzącej w politykę religijną. Tradycyjne postrzeganie Modlitewnika jako własności lub fundacji Elżbiety Lukrecji wskazuje na jej zapisanie się w historii jako wzorcowej wierzącej.

Oskar J. Rojewski – absolwent historii i historii sztuki, adiunkt w Instytucie Nauk o Sztuce Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Badacz późnośredniowiecznej i renesansowej kultury dworskiej oraz recepcji malarstwa niderlandzkiego w XV i XVI wieku. Ślązak, Europejczyk, amator kuchni śródziemnomorskiej i języków neo-łacińskich.

Bibliografia:

Biermann G., Geschiechte des Herzogthums Teschen, Cieszyn: 1894.

Dzieje Cieszyna, od pradziejów do czasów współczesnych, pod red. I. Panica, t. 2, Cieszyn: 2010.

Miniaturowy modlitewnik, należący, wg tradycji do księżnej Elżbiety Lukrecji ( 1599-1653), https://sbc.org.pl/dlibra/publication/65757/edition/61978/content, dostęp 11 stycznia 2021.

Panic I., Poczet Piastów i Piastówien cieszyńskich, Cieszyn: 2002.

Spyra Janusz, Historiografia a tożsamość regionalna w czasach nowożytnych na przykładzie Śląska Cieszyńskiego w okresie od XVI do początku XX wieku, Częstochowa: 2015.

Spyra Janusz, Moneta w dawnym Cieszynie, Cieszyn: 2005.

Zwiercan M., Katalog średniowiecznych rękopisów Książnicy Cieszyńskiej, Wrocław 2003.

Tekst powstał w ramach projektu pt. „Jeden Uniwersytet – Wiele Możliwości. Program Zintegrowany” i jest efektem pracy grupy projektowej „Sztuka na Śląsku Cieszyńskim” powstałej dzięki konkursowi „Współmyślenie w humanistyce”