Smolorz, Kaczmarek… Zalega?

Ô ksiōnżce Bez pana i plebana. 111 gawęd z ludowej historii Śląska

Pōmysł na ksiōnżka je cudny. Pokozać we krōtkich tekstach seryjo ôbrozkōw ze ślōnskij historyje. Dać robotnikōm a siodłokōm głos, co go we historycznych narracyjach rzodko kiedy dostowajōm. Ôsobliwie na Ślōnsku, co mo historyjo (podug stereotypu) plebejsko a (skuli “powrotu do macierzy” i resetu pamiyńci) przepōmniano.

Ale-ale, sztop! Podwiela jeszcze żeście niy zaczli wierzić, że to je ksiōnżka, co jij brakuje we kanōnie ôdnowianio gōrnoślōnskij pamiyńci i tożsamości, zaczym docie jōm do bibliotyki miyndzy Kaczmarka a Smolorza, dejcie se pedzieć, czego w nij niy ma.

***

Niy rozchodzi sie w nij ô Ślōnsk. Tyko sie ino Gōrnego Ślōnska: Provinz Oberschlesien, Bielska, Ôstrawy, Cieszyna. To niy ma mało, ale przeca jakby my mieli tōm ô wydarzyniach ino miyndzy Krakowym a Lwowym, to by my niy pisali “historyjo Polski”, abo?

Niy sōm to gawędy – jak wejrzeć na literacko zorta tekstu. Po prowdzie mōmy sam miszōng roztōmajtych tekstōw, kiere łōnczy ino to, że kożdy je krōtki. Ôd spōmniyń i kōnskōw ze zdrzōdłōw, bez cytaty ze historycznych ôpracowań abo tekst włosny, co sie ich fest trzimie, aże do rozdziałōw, ô kierych richtich idzie pedzieć – ôzprowka, gawęda.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Niy mōmy sam tyż za moc poznowanio przepōmnianyj historyje i tego ôbiecanego głosu robotnikōw a siodłokōw. Głos dostowajōm… polskie historyki ze PRLu. Zaglōndōm do przipisōw: Popiołek 1955, Tyrowicz 1960, Michalkiewicz 1987, Hawranek 1977, Próchnik 1948, Zieliński 1957… Ino roz za kiedy trefi sie jako krōnika abo artykuł ze cajtōnga ze czasōw jednego abo drugigo wydarzynio. Zaroz trza przidać: to niy ma źle, że pokazujōm sie sam 50-70 lot stare badania. Słabe je ale, że autōr niy prōbowoł ich przełōmać, ôdświyżić, przidać im jakij nowyj perspektywy. Szłoby przeca wejrzeć na tako samo robota po “drugij strōnie” – we ksiōnżkach niymieckich a czeskich historykōw. Szłoby badnōńć na zdrzōdła we niymieckij abo czeskij godce. I szło by sprōbować wyswobodzić sie ôd socjalistycznego stylu pisanio. Tak, coby my niy dostowali hagiograficznych tytułōw “Życie dla wolności” a kōnskōw “Był (Wantuła) człowiekiem wielu pasji. Udzielał się w polskich kółkach teatralnych i w ewangelickim chórze. Nigdy nie chciał oderwać się od swojego ludowego środowiska (…). Ponoć przed śmiercią żałował, że tak mało zrobił.”. Roz za czas zdowo sie, że autōr niy używo podszukōnkōw ze czasu polskigo socjalizmu, ino dowo im głos; niy cytuje ich, ino je przepisuje.

I na ôstatku – to niy ma ksiōnżka, w kieryj ludowo historyjo Ślōnska robi za podmiot podszukōnkōw. Zdowałoby sie, że dwajścia lot po roztōmajtych śląskich przebudzeniach regiōnalne autory przestały zapisować historyjo Ślōnska nacjōnalistycznōm godkōm ze polskij historiografije XX stolecio. Że niy ma już placu na ôkryślynia à la “polskojęzyczna Ślązaczka” (“Ojciec Wilhelma Wolffa (…) był niemcem, matka – polskojęzyczną Ślązaczką”) – co wōnio na propagandowo przerōbka faktu, że fto godoł we słowiańskij godce ślōnskij. Że niy trza już pokazować koszernyj polskości i idzie nazwiska pisać tak, jak ône były pisane (przikłod Mroza, co przeca bōł posłym Michaelym Mrosym na zgromadzynie we Frankfurcie i szłoby pisać ôba: Mróz/Mros). Zaledze ale czyńścij jak ô przepōmniane dzieje (Gōrnego) Ślōnska rozchodzi sie ô potracōno kajś 30-40 lot tymu polsko narracyjo ô socjalistycznych ruchach. Ważniyjsze jak szyrokie kōnteksty i kōnfrōntacyjo zdrzōdłōw je to, że “To właśnie wtedy po raz pierwszy na ziemiach należących do współczesnej Polski czerwień stała się symbolem walczących robotników”. Tōż za symbol robi tyn Śląsk ze tytułu, co choby we ajnfachowyj polskij godce, tyko sie ino Gōrnego Ślōnska. To niy ma cufal, to je wejzdrzynie we myntalność ôd autora.

***

Tōż teroz, jak już wiadōmo, że niy bydzie sam ô cołkim Ślōnsku, że to niy sōm ôzprowki, że porzōnd my sōm w duchu 60 lot starych ksiōnżeki że liczy sie Polska, teroz dopiyro idzie siednōńć do “Bez pana i plebana…” i poszukać za ôdkryciami, co ôtwiyrajōm czytelnikōm ôczy. I takich kōnskōw – miyndzy tymi stu jedynastōma – je sam naprowdy moc.

Jak wtynczos, kiedy Zalega dowo głos samym bohaterōm, a niy tym, co ś nich bohatyrōw robiyli. Jak pokazuje fakty, co sie ich niy zno (Separatystyczne tyndyncyje Ślōnska we Prusach bez czas Wiosny Ludōw? Skuplowanie ruchu robotniczego ze naukōm esperanto? Niy chca za moc wyzdradzić, tōż dowōm ino dwa przikłady, co je mōm nojwiyncyj rod). Abo jak pisze ô kim, a udowo mu sie przi tymu niy erbnōńć peerelowskij godki. Agnes Wabnitz, Gertruda Guillaume-Schack, Paweł Komander i moc inkszych – “Bez pana i plebana” nojlepszo je wtynczos, jak retuje ich do naszyj pamiyńci.

***

Jak by mi sie ta ksiōnżka dobrze czytało, jakbych bōł modszy (i żodyn roz niy czytoł socjalistycznych podryncznikōw historyje) i jakbych bōł Polok (i miołbych za normalno polonizatorsko misyjo polskij historiografije i mity ô odwiecznej polskości ludu śląskiego)! Wtynczos bych mioł ino pakiet ôzprowek: “gawęd”, cytatōw, wyimkōw ze podszukōnkōw i zdrzōdeł. Miołbych fajny przipis do “ludowyj historyji Polski” – gynau jak stoi na ôkładzinie.

Na niyszczyńście jezech troszyczka za stary i jezech Ślōnzok, tōż przi “Bez pana i plebana” mōj wewnyntrzny pyndel lotoł tam a nazod. Tik – przewiedziołech sie ô czym niysamowitym. Tak – zeszterowołech sie propagandowym kōnskiym. Tik – super, anich niy znoł, że tak szło godać. Tak – niy no, to je wydanie AD 2021 abo 1971?

Tik-tak, dobre-żadne, rodech-znerwowany. I tak durch a ciōngle.

Dariusz Zalega, “Bez pana i plebana. 111 gawęd z ludowej historii Śląska”, Warszawa 2021

Dziynkujymy autorowi i wydowcy za ksiōnżka do zrecynzowanio. Dziynkujymy tyż Ani Joannie Mrohs za poprowka nazwiska ôd Michaela Mrosa.