Salem – 12. edycja konkursu na jednoaktówkę po śląsku

Aleksander Lubina

Salem – 12. edycja konkursu na jednoaktówkę po śląsku

Salem alejkum. Pokój z Tobą.

Na tydzień przed Bożym Narodzeniem sztuka Gerharda Mandreli (Mandrelli) pod tytułem Salem została wyróżniona w 12. edycji konkursu na jednoaktówkę po śląsku.

O czym to jest ta króciutka sztuka po górnośląsku?

Opowieść jest prosta: Starzyk się budzi, starka otwiera okno, z okna widać młyn i młynarza, przed młynem młodzieniec gra na skrzypcach, do niego łasi się kot. Starzyk recytuje, starka karmi psa i ukrywanego w chlewiku nielegalnego imigranta. Odchodząc imigrant zostawia list. Młynarz kiwa starzykowi, starka zapala zielone światło w oknie.

Sztuka oparta na faktach? A tak, na faktach, bo ludzie dobrej woli z Katowic (i nie tylko) ratują życie bliźnich na granicy z Białorusią, a więzionym wysyłają jedzenie do polskich aresztów i polskich Strzeżonych Ośrodków dla Cudzoziemców. Ludzie dobrej woli publikują wiersze więzionych cudzoziemców, żeby ukazać pełnię  człowieczeństwa tych cudzoziemców – tych innych. Wiersze i modlitwy tych obcych w jednoaktówce po Śląsku czyta Starzyk na przemian z poezją Józefa von Eichendorfa na tle „Drogi na Kalwarię” Pietera Bruegla starszego, zwanego Chłopskim, który to obraz wszedł do dziejów kina dzięki filmowi Lecha Majewskiego „Młyn i Krzyż” z Rutgerem Hauerem, Charlotte Rampling i Michaelem Yorkiem.

Jednoaktówka Salem najprawdopodobniej ukaże się drukiem w roku 2023 dzięki agencji Imago PR współorganizatorowi konkursu.

W tym miejscu wypada mi zaprosić piszących po górnośląsku do udziału w konkursie na jednoaktówkę w  roku 2023.

 

Salem

Izbę  dzieli rozsuwana kotara. Za kotarą stoi łóżko. Z łóżka widok na spore okno. W łóżku  starszy mężczyzna (Starzy). Przez uchylone drzwiami po prawej do izby zagląda starsza kobieta (Starka). Kobieta wraca do kuchni i krząta się.

Starzyk – Pofutrowałaś?

Starka – Nŏ przeca!

Starzyk – Pies tyż dostōł?

Starka – Ja!

Starzyk – Jemu coś dała?

Starka – Ôbejrzysz, bŏ dostaniesz tŏ samŏ! Za chwila. Poczekej.

Kobieta wchodzi do izby z basenem w ręce. Wchodzi za kotarę.

Starka – Uniyś sie!

Kobieta wychodzi i odrobinę rozsuwa kotarę.

Starzyk – Ôstow   tyn forhang!

Starka – Cima tam mosz!

Starzyk – Niych tak ôstanie!

Kobieta wchodzi za kotarę i wychodzi z basenem w ręce.

Starzyk – Zaciōng tyn forhang!

Starka – Bydziesz miōł smrōd.

Kobieta zostawia kotarę w spokoju.. Głos mężczyzny zza kotary.

Starzyk – Ôzewrzyj ôknŏ! Młyn Czakaiskich stoi?

Kobieta wchodzi i otwiera okno.

Starka – Stoi. We Klodce je zatyla wody. Jakiś chop tam stoi we ôknie na samym wierchu           i mi kiwie. Niy, ôn robi znak krzyża. Te, ôn mie błogosławi. Niy może być.

Kobieta  robi znak krzyża i przyklęka na chwilę.

Starzyk –  Tyn młynorz mo na gowie mycka?

Starka – Miōł mycka.

Starzyk –  To jest Pōnbōczek. Nasz dobry Pōnbōczek. Widzisz tam ludzi?

Starka – Ze miasta ciōngnōm ludzie. Idōm ku gōrce, do lasa, prowadzōm ich wojoki. Ludzie sie lachajōm. Idōm chopy i baby. Kramarze i chłopki. Na placyku wedle młyna stojōm          we kōłku ludzie i suchajōm kadłubka na drabince. Tyn coś ryczy do nich. Wlekōm jakiegoś śniadego, kyndziyrzawego chopa. Wadzōm sie, czy go podźwignōnć, czy zostawić leżeć. Jakiegoś wyciągająōm ze lasa. Baba go broni. Wojoki bierōm takiego, co niy chce bić tego śniadego. Z boku idōm takie, co niy chcōm nic widzieć. Jadōm auta policyjne i wojskowe.

Starzyk –  To już sōm. Gibko!

Starka – Jakiś młody trzymie lamyntujōnco kobiyta, tako we modrym klajdzie.

Starzyk –   To Johannes. Tyn łōd Apokalipsy. I co? I co jeszcze widzisz?

Starka – Na dale jakiś synek  grŏ na krzipkach, a kot tańcuje.

Chwila ciszy

Starzyk –  Jest chłodna hen dolina. Tam wodny chodzi młyn. Zniknęła ma dziewczyna, co dom swój miała w nim. Być wierną ślubowała. Pierścionek od niej mam.  Lecz słowo swe złamał. I pękł pierścionek sam.

Starka – To ci sie zebrałŏ na poezyjŏ!

Starzyk –  Gynał!

„Zrywaj kwiaty z radością, jaka daje ulotna chwila, nie sięgaj po korzenie w ziemi, latem jest tylko smutek i cisza.”

Starka –  Piykne tŏ jest. Piykne.

Starzyk –  A tŏ,  cŏ ôn mi na wieczōr dōł, tŏ jest jeszcze piynkniyjsze. Słuchej: W imię Boga Miłosiernego, Miłującego. Chwała Bogu, Panu światów. Miłosiernemu i Miłującemu, Władcy Dnia Sądu. Tylko Ciebie czcimy  i tylko Ciebie prosimy o pomoc. Prowadź nas drogą prostą, drogą tych, których obdarzyłeś Swoimi błogosławieństwami, a nie tych, którzy zasłużyli na Twój gniew, ani tych, którzy zbłądzili.

Starka –  Widziałach, jak rzykōł. Czynsto rzykŏ. Te tyn młynorz zapolił zielono lampa i zaś pokazuje na nasz dom.

Kobieta wychodzi do kuchni i pyta:

Starka – Skōnd ôn poradzi pŏ naszymu, tyn twôj prziszywany perski synek?

Starzyk –  Ôd starzika. Starzik prziszōł do Persyji ze Andersym albo pitnōł łōd Afrika Korps?   Cniłŏ mu sie tam tymu ôpie u tych cudzych, to czitōł ze wnukiem i śnim godōł po naszymu. A tukej u nos, jak przyszedł się schronić, to my po nocach godali – szybko sie uczy godki.

Starka – To terozki wiym, poczamu go nie spokopili go, jak go chycili na Podlasiu i zawarli w tym hareszcie we Rzeszowie. Ôn niy poradził po polskiemu – ôni niy poradzili pŏ naszymu. Na nic cōłkŏ  nauka ôpy. Trza byłŏ jynzyka literackiego.

Starzyk –  Nale se  z tobōm pogodōł.

Starka – Pogadali my se ôd herca i do serca. Dobry synek! Dobro poezyjo pisōł. Posłuchej:

Pojawia się Recytator:

„Ślepe skrzydło zamkniętego okna, na kratach którego stoją ptaki z sąsiedztwa, nic wewnątrz oprócz cienia skrzydeł,.

Żelazo obejmuje cieniem i leci ku niebu – to najkrótszy lot.

W drzwiach szpicel bezduszny łowca ptaków

posłaniec ołowiu nie wie

że jesteśmy jego potomkami.

Cisza:

„ Zasnęły domy na zboczach uwięzionych chorobą,

w marach nocnych i w zwidach,

Spałaś i spałaś spowita w mrok i tuląc bezkształtny cień.

Strach sponiewierał truchło psa.

Dziad pod brzemieniem ugiął kark.

W trzewiach śmierć marsza gra.

Z bólu wrzeszczą gołowąsy.

Przodkowie zanurzeni w czas łypią białkami.”

Cisza:

„Powiedz, że nie chcę, żebyś chodziła ze łzami w moich oczach.

Nie kocham cię, nie chcę, żebyś był posłańcem światłości.

Moje łzy, moja samotność stają się prochami samotności.

Nie kochasz mnie, teraz to powiedz, Posłańcu światłości.

Nie ma zgody na to. Zmienię czas. Jeśli powiem, że cię kochałem.

Wymażę łzy, jeśli moje oczy są morzem.

Ustanowię kraj miłości nad jego brzegiem.

I zbuduję stolicę miłości! We wnętrzu!

Nie wstydź się, powiedz to!

Zbuduję ci mury z koralowców.

Nie wahaj się, powiedz to!

To moja szansa, by być prorokiem wśród zakochanych.”

Cisza. Recytator znika.

Starka – Tela napisōł tyn mōj Yousuff.

Następnego dnia.

Kobieta wchodzi do izby

Starka – Niy ma gŏ. Tŏ do ciebie!

Kobieta wchodzi za kotarę, podaje leżącemu kopertę.

Starzyk – Cŏ tŏ?

Starka – Wyglōndŏ na listek we kuwerze.

Starzyk – Wyciōng i czitej!

Starka – Czitōm: ‘As-Salaam alejkum, Bracie umiłowany, sabah al-cheir Starziku mōj dobry!

Napisōłżech dŏ Wos na pamiōntka, co mie starzik nauczyli i przepisołżech  piynknymi perskimi buch sztabami:

Starka  – Słuchej, cŏ ôn napisōł. No, słuchej!

Starzyk – Toż słuchōm…

Kobieta czyta:

‘Wesoło warczał i terkotał młyn mego ojca, snieg tajał na dachu, kapiąc dużymi kroplami, wróble ćwierkały radośnie. Siedziałem na progu przed domem i spędzałem sen z oczu; było mi rozkosznie w ciepłych promieniach słońca.

Wtem wyszedł ojciec z domu z przekrzywioną szlafmycą na głowie. Od samego rana hałasował we młynie; teraz odezwał się do mnie w te słowa:

– Ty nicponiu, już znowu wygrzewasz się na słońcu! Wyciągasz się, i pozwalasz mi samemu zamęczasz się robotą! Nie będę cię dłużej żywił! Wiosna u progu, idź zatem w świat i zdobywaj sobie sam kawałek chleba.

– Dobrze więc – powiedziałem – kiedy jestem nicponiem, pójdę w świat na poszukiwanie szczęścia.’ – rzekł Nicpoń ze krzipkoma we rynkach i kotym u stóp.

Starka – A tu mosz pŏ naszymu:

Szpasownie wyrcała a ratrowała młynnica mojigo łojca, śniyg tajôł na dachu, i kidôł srogimi krapkami, dziamble ćwiyrkolyły radōśnie. Siedziôłech na na szweli przed dōmym i spyndzôłech śnik ze łoczōw; bōło mi błōgo we ciepłych sztralach klary.

Z nôgła wylôz łojciec ze chałpy ze przekrziwiōnōm, ekniyntōm szlafmycōm  na gowie. Łod samygo rozwidnioka larmowôł we młynnicy; terôzki łozwôł sie ku mie we te słōwa:

̶  Ty luftikusie, już juzaś wygrzywôsz sie na słōńcu! Wyciōngôsz sie, i dozwolôsz mie samymu nagnypić sie robotōm! Niy byda cie już dugszij żywiōł, kustowôł! Wiesna na prōgu, ciōng przeto we świat a dobywej  sie sōm kōnsek chlyba.

̶  Dobra tōż tyż  ̶  pedziôłech  ̶  kej jeżech nicpotokym, pōjńda we świat na poszukowanie szczyńściô. rzekł Nicpoń ze krzipkoma we rynkach i kotym u stóp.

Starka  – A tu Mosz te jegō buchsztaby. Patrz świycōm kiej gwiōzdy ze ôgōnami, kiej komety. Patrz na młyn, tyn zas wyloz i zaś błogosławi. Buchsztaby śiycōm na d jegŏ głowōm. A tyn  synek grō na krzipkach. Kot tańcuje.

Nad sceną tańczą litery.

كانت طاحونة والدي تتذمر بمرح وتهتز ، وذوبان الجليد على السطح ، وتقطر في قطرات كبيرة ، وزققت العصافير بسعادة. جلست على عتبة المنزل أمام المنزل وأمضيت أنام في عينيّ. لقد سررت بأشعة الشمس الدافئة. ثم خرج والدي من المنزل وعلي رأسه قبعة ملتوية. منذ الصباح كان يُحدث ضجة في الطاحونة. الآن كلمني بهذه الكلمات: – أيها الوغد ، تنعم بالشمس مرة أخرى! أنت تمتد ، وتدعني أقوم بالعمل بنفسك! لن أطعمك بعد الآن! الربيع على عتبة الباب ، لذا اخرج إلى العالم واحضر لنفسك قطعة خبز. قلت: “حسنًا ، عندما أكون رجلاً سيئًا ، سأخرج إلى العالم بحثًا عن السعادة.”

Słychać z gwiazd:

kanat tahunat walidi tatadhamar bimarah watahtazu , wadhawaban aljalid ealaa alsath , wataqatar fi qatarat kabirat , wazaqaqat aleasafir bisaeadatin. jalasat ealaa eatabat almanzil ‘amam almanzil wa’amdayat ‘anam fi eyny. laqad surirt bi’ashieat alshams aldaafiati. thuma kharaj walidi min almanzil waeali rasuh qubaeat multawiatan. mundh alsabah kan yuhdth dajatan fi altaahunati. alan kalamni bihadhih alkalimati: – ‘ayuha alwaghad , taneam bialshams maratan ‘ukhraa! ‘ant tamtadu , watadaeuni ‘aqum bialeamal binafsika! lan ‘uteimak baed alana! alrabie ealaa eatabat albab , lidha akhruj ‘iilaa alealam wahdur linafsik qiteat khubaza. qiltu: “hsnan , eindama ‘akun rjlaan syyan , sa’akhruj ‘iilaa alealam bhthan ean alsaeadati.”

Starka czyta dalej, głos dobiega zza kotary.

Jakech markotny i zasromany siedziōł w waszym loszku pode krōliczokiem, toch se poskłodōł ô poezyji dō Wos, bôście godali, cŏ pezyjŏ i rzykanie sōm lepsze niże nienawiść      i zawiść. Tyż tak myśla:

Poezja jest wytworem chwili, w której piszę, jest z łona cierpienia i niesprawiedliwości, tego naprawdę doświadczyliśmy.

Widzicie, naumiōłech się pŏ polskiemu.

Trzimcie sie. Prziszli pô mie ze ambasady – starzik tam mo kamratów. Majom go echt we zocy jako krześcijanina.

Bóg z Wami i Bóg Wōm zapłoc, jak godōł mōj starzik, co do Persyji prziszōł ze generałym Andersem i ôżynił się z mojōm perskōm ômōm. Ale tŏ żech Wōm już Kieś we nocy pedziōł, jakeście mie schronili we loszku.

Kobieta zamyka okno, zaciąga kotarę, wychodzi do kuchni i zamyka za sobą drzwi.

Starzyk – Dej mi sam ta tabaka z fynsterbretu.

Starka – Downŏ jei tam niy ma. Dosuszyłach pŏ lekku we bratrule. Pokroiłach. Mōsz tukej we fafjce, a tu sztrajcle.

Starzyk – Dziynkuja.

Starka – Dobrze wōniŏ.

Dym nad kotarą. Dłuższa cisza.

Starzyk – Ściong tyn krzyż.

Starka – Kaj gŏ przibić?

Starzyk – Nikaj. Nikaj.

Starka – Zapolić zaś ta  zielōno lampa?

Starzyk – No, a co nom kozōł nosz Mlynorz? Kozoł zapolić!

Przecitōm ci, coch zapisōł z tych godek nocnych:

Starzyk czyta bardzo szybko:

„Wywózki, łapanki, denuncjacje, donosy, pałki, tonkwy, kominiarki, pistolety, karabinki, linki, pasy, buty, buty żołnierzy, bose stopy uciekinierów, odmrożone palce uciekinierów, ogrodzenia, parkany, druty, drut żyletkowy, rany cięte od drutu żyletkowego, rany rąk, rany głowy, pędzeni na druty, pędzeni pałkami, psy, szczekanie, szczucie, szczucie psami, psy szczekają psy wyją, dzieci płaczą, ludzie w lesie, ludzie w bagnach, ludzie w polach, ludzie po kolanach w wodzie, ludzie po szyję w wodzie, ludzie w rowach, ludzie w rzece, ludzie w łachmanach, ludzie w kocach, ludzie tropieni w lasach, ludzie tropieni na polach, ludzie tropieni na bagnach, policjanci, Wojska Obrony Terytorialnej, Straż Graniczna, mundury, samochody, helikoptery, pistolety, automaty, budy, ciężarówki, ślady uciekinierów, ślady dzieci, ślady kobiet, ślady kobiet, ślady mężczyzn, łapani, wywożeni, żeby nie było śladu, żeby nie było ciał, ciała w lesie, ciała w polach, ciała w polach, ciała niepogrzebane, ciała zimne, ciała mężczyzn, ciała kobiet, ciała dzieci.” *

*za: Radosław Wiśniewski https://www.youtube.com/watch?v=pJQm1oHzU2M