prof. Joanna Rostropowicz: Rudolf Abicht (1850–1921) i jego poglądy na problemy językowe Górnego Śląska – cz. II

Artykuł ukazał się pierwotnie w ROCZNIK ŁUBOWICKI LUBOWITZER JAHRBUCH LUBOWICKÁ ROČENKA 2016 XIV.
Część pierwsza

Abicht Rudolf urodził się 9 sierpnia 1850 r. w Namslau/Namysłowie w rodzinie ewangelickiego pastora Theodora Abichta(25). Jego matka Berta była z domu Hoffmann. Przodkowie rodziny pochodzili z Turyngii. Ojciec przyszłego uczonego, będąc kaznodzieją, często zmieniał miejsce zamieszkania na Śląsku. Ostatecznie osiadł na parafii w Simmenau (obecnie Szymonków) koło Konstadt/Wołczyna. Tam w domu rodzicielskim Rudolf pobierał pierwsze nauki. Następnie uczył się w słynnym Magdaleneum – Gimnazjum Marii Magdaleny we Wrocławiu. Maturę zdał natomiast w Friedrich-Wilhelm-Gymnasium (Gimnazjum Fryderyka Wilhelma) w Poznaniu. Od najmłodszych lat interesował się językami tzw. obcymi. Paul Diels, kierownik katedry slawistyki we Wrocławiu w latach 1911–1945 w napisanym przez siebie biogramie Rudolfa Abichta podkreślił, że posiadał on niebywałą zdolność szybkiego opanowywania języków(26). Prawdopodobnie przed studiami ukończył Volksschullehrerseminar w Kreuzburg/ Kluczborku, jak sam o tym pisze w swoim artykule o problemach języka górnośląskiego(27). Podjąwszy w 1869 r. studia teologiczne w Berlinie, uczęszczał równocześnie na zajęcia z filologii klasycznej, arabistyki i filozofii. Wśród jego profesorów znajdowali się teolog Karl Gottlob Semisch, filozof Friedrich Herms, Felix Kleinert, teolog i arabista Emil Rödiger, teolog Izaak Jakub Dorner, filozof Friedrich Trendelenburg, filolog Eduard Geppert. W Berlinie studiował tylko jeden rok, po czym kontynuował studia teologiczne we Wrocławiu zdobywając także wiedzę z zakresu orientalistyki i slawistyki. Słuchał wykładów Hermanna Friedricha Reutera z zakresu historii Kościoła, teologa Ludwiga Hahna, Dawida Erdmanna, Adolfa Friedricha Stenzlera z zakresu orientalistyki a także znanego slawisty Władysława Nehringa. Uczestniczył w prowadzonych przez ks. Wincentego Kraińskiego lektoratach języka polskiego i rosyjskiego.

W 1870 roku przerwał studia i uczestniczył jako żołnierz w wojnie francusko-pruskiej. Wziął nawet udział w paradzie zwycięstwa w Berlinie. Po zakończeniu wojny wrócił do Wrocławia, gdzie jednak pobył bardzo krótko i udał się na studia do Halle, gdzie oprócz teologii, wiedziony swoją pasją zgłębiał język i literaturę arabską. Słuchał wykładów z zakresu teologii Justusa Ludwiga Jacobiego, Willibalda Bayschlaga, a także Constantina Schlottmanna i Richarda Adolfa Goschego z zakresu orientalistyki. W Halle przebywał przez trzy semestry i z braku funduszów na dalsze kształcenie wrócił na rodzinny Śląsk. W 1874 roku zdał pierwszy egzamin teologiczny i objął stanowisko administratora parafi i w Proślicach. 30 maja 1876 ożenił się z Eugenie Schwand, córką sztygara. Po zdaniu drugiego egzaminu i przyjęciu święceń w 1879 r. objął stanowisko pastora w Namysłowie. Równocześnie pełnił funkcję inspektora ewangelickich szkół w Grambschutz (Gręboszów), Polnisch Marchwitz (Smarchowice Śląskie), Reichen (Rychnów), Simmelwitz (Ziemiełowice), Strehlitz (Strzelce, Domaszowice). Jak głosi wspomniana wyżej informacja podana w Namslauer Kreisblatt No 134 z 30 marca 1882 roku, R. Abicht zrzekł się tej funkcji i pożegnał się z parafią. Przeszedł wtedy do pracy w Karlowitz (Karłowice) koło Brzegu (Brieg). W 1888 roku został księdzem seniorem w kościele Jedenastu Tysięcy Dziewic we Wrocławiu. Pracował tu do 1912 r.

Zainteresowany pracą naukową, odnowił swój kontakt z tutejszym uniwersytetem, zarówno z orientalistyką jak i slawistyką. Już w 1879 roku w Namysłowie wydał swoją pierwszą pracę, którą był przekład pieśni z języka arabskiego: ‚Asâru-l-Hudalijjîna: Die Lieder der Dichter vom Stamme Hudail aus dem Arabischen (‚Asâru-l-Hudalijjîna: Pieśni poetów z plemienia Hudail). W 1891 roku we Wrocławiu Abicht wydał kolejną pracę dotyczącą języka arabskiego – at-Tuḥfa al-Wardīya i. e. Donum Wardianum: carmen didacticum de linguae arabicae grammatica Ibn-al-Wardī, ʿUmar Ibn-Muẓaffar (at-Tuḥfa al-Wardīya, to jest Wardianowy Dar: pieśń dydaktyczna o gramatyce języka arabskiego), którą przedstawił jako pracę doktorską; zgodnie z ówczesnymi wymogami, była napisana w języku łacińskim. Zadedykował ja swojemu profesorowi z zakresu arabistyki w Halle, A. Müllerowi. Obrona doktorska odbyła się 20 lutego 1891 roku.

W następnym roku, 1892, wygrawszy konkurs na lektora języka polskiego i rosyjskiego przy Seminarium Slawistycznym kierowanym przez Władysława Nehringa, zatrudnił się na uniwersytecie. Prowadził zajęcia z języka polskiego i rosyjskiego polegające na ćwiczeniu wymowy, nauki gramatyki i pisania oraz wykłady z literatury polskiej i rosyjskiej. Przybliżał studentom m. in. twórczość Lwa Tołstoja interpretując jego powieść Zamieć, bajki i poezje Iwana Kryłowa, objaśniał Eugeniusza Oniegina Puszkina, opowiadania Lwa Tołstoja. Wygłaszał również wykłady na temat kultury rosyjskiej. Jeśli chodzi o literaturę polską, to interpretował Marię Antoniego Malczewskiego, Pamiętniki Franciszka Karpińskiego, dramat Aleksandra Ostrowskiego Wilki i owce. Zajmował się też Andrzejem Zbylitowskim (1565–1608), poetą i tłumaczem oraz stolnikiem króla Zygmunta III Wazy, ogłaszając drukiem artykuł na jego temat(28).

Od momentu zatrudnienia w katedrze Władysława Nehringa R. Abicht zaczął intensywniej zajmować się badaniami z zakresu slawistyki. Wraz z H. Schmidtem prowadził badania tekstologiczne nad kodeksem supraskim (Codex Suprasliensis), niezwykle doniosłym zabytkiem piśmiennictwa słowiańskiego z początków XI wieku. Wyniki badań w postaci studium pt. Quellennachweise zum Codex Suprasliensis zostały opublikowane w odcinkach w „Archiv für Slawische Philologie” (w latach 1893, 1894, 1895 i 1896). Zajmował się także tematami z pogranicza orientalistyki i slawistyki. Z tego okresu pochodzi rozprawa Ist die Ähnlichkeit des glagolitischen mit dem grusinischen Alphabet Zufall? (Czy podobieństwo między głagolicą a gruzińskim alfabetem jest przypadkowe?, opublikowane w Lipsku w 1895 r.), w której lansował tezę o pokrewieństwie Basków i Gruzinów. W tym samym roku na łamach „Archiv für Slawische Philologie” 1895, Nr. 17, S. 47–48 ogłosił artykuł Der Angriff der Bulgaren auf Konstantinopel im Jahre 896 n.Ch. (Napad Bułgarów na Konstantynopol w 896 r. po Chrystusie), w którym przypomniał zwycięski napad Słowian z Bułgarii na Bizancjum w 896 roku. Kolejnym owocem jego badań slawistycznych była praca Das Lied von der Heerschaar Igorj’s: Abdruck der editio princeps nebst altslovenischer Transscription und Commentar (Pieśń o wojsku Igora, przedruk pierwszego wydania wraz z transkrypcją i komentarzem oraz przekładem, opublikowana w Lipsku w 1895 r.) W tym czasie publikował także materiały do nauki języka rosyjskiego, m. in. swoje rozważania na temat języka rosyjskiego Hauptschwierigkeiten der russischen Sprache (Leipzig und Wien 1897–98). Abicht zajął się także badaniami serbistycznymi dokonując krytycznej edycji utworów księcia Stefana, syna Lazara poległego w 1389 roku na Kosowym Polu – poematu prozatorskiego Slovo o ljubve (Słowo o miłości) z początku XV wieku oraz utworu Proročstvije (Proroctwo). Praca ukazała się w 1900 roku w Lipsku w języku łacińskim pt. De Stephani Despotae quae feruntur scriptis commentatio philologica; autor zadedykował ją profesorowi W. Nehringowi z okazji jego siedemdziesiątych urodzin(29). W 1900 roku R. Abicht odbył podróż do Kijowa, gdzie w klasztorze św. Michała badał rękopis łacińskiego dramatu z XVIII w. Owocem tej podróży była opublikowana w 1903 roku w Lipsku 57-stronicowa praca Declamatio de nomine dulcissimi Jesu circumcisi(30) zawierająca edycję i przekład wraz z objaśnieniami wspomnianego dramatu.

W 1905 roku opublikował krytyczne omówienie pracy Camilli Lucerny, Die südslavische Ballade von Assan Agan Gattin und ihre Nachbildung durch Goethe(31), którą to publikację wymienić warto, gdyż autor wykazał się tu wyborną znajomością nie tylko języka serbsko-chorwackiego, lecz również problemów wersyfikacji dawnej serbskiej poezji(32).

Szczytowym osiągnięciem badań slawistycznych Rudolfa Abichta była jego habilitacja ogłoszona w 1907 r. – Die russische Heldensage (Rosyjska saga bohaterska, 1907 r.) pisana z inspiracji i pod opieką naukową Władysława Nehringa(33). Helmut W. Schaller podkreśla, że była to pierwsza slawistyczna habilitacja na Uniwersytecie Wrocławskim(34). W swojej rozprawie zajmował się dwunastowieczną poezją dworską powstałą na Rusi w XII wieku, która zanikła po najazdach tatarskich. Nie uzyskał stanowiska kierownika katedry slawistyki po odejściu profesora Nehringa na emeryturę i nadal pracował w charakterze lektora oraz jako tzw. Privatdozent. Dodać trzeba, że Abicht chyba nie był zbytnio zainteresowany tym stanowiskiem, miał bowiem wtedy już 57 lat, a i sam Nehring, promując jego habilitację był zdania, że stanowisko kierownika katedry powinien objąć człowiek młody i prężny, który przez długi okres czasu będzie mógł kierować katedrą(35).

Po habilitacji Rudolf Abicht zajmował się głównie białorutenistyką, którą uprawiał do końca życia zdobywając na tej niwie znaczące sukcesy. Dodać jeszcze należy, że według sugestii Jacka Kolbuszewskiego R. Abicht jakiś czas pełnił funkcję cenzora korespondencji pisanej w języku polskim przez sezonowych robotników rolnych na Dolnym Śląsku, lub do nich kierowanej(36). W 1957 roku w.w. znalazł bowiem na targowisku na placu Nankera we Wrocławiu notatki R. Abichta zatytułowane Aus den Briefen galizischer Saisoanarbeiter 3/3 1915 (Z listów galicyjskich robotników sezonowych 3/3 1915), a stanowiące odpisy niektórych listów lub ich fragmentów interesujących R. Abichta jako materiał badawczy. Uważam, że warto tu dodać, że R. Abicht był również tłumaczem przysięgłym języka niemieckiego i być może z tych racji docierały do niego pisma pisane w języku polskim, posiadanie listów polskich robotników niekoniecznie przemawia za piastowaniem urzędu cenzorskiego(37).

Od 1916 r. R. Abicht przebywał na terenie Białorusi okupowanej przez wojska niemieckie pracując w charakterze wykładowcy na białoruskim seminarium nauczycielskim w Świsłoczy na Grodzieńszczyźnie. Tam poznał białoruskich twórców odgrywając ważną rolę w nawiązywaniu kulturalnych kontaktów niemiecko-białoruskich. Sześćdziesięciosześcioletni wówczas R. Abicht w krótkim czasie perfekcyjne opanował język białoruski. Niebawem zaczęły się pojawiać jego artykuły na łamach tamtejszej prasy. Białoruska gazeta „Homan” (Gwar) 10 kwietnia 1917 r. opublikowała jego artykuł pt. Kali pisan „Taras na Parnasie” (Kiedy napisano „Taras na Parnasie”), w którym R. Abicht zajmował się anonimowym białoruskim poematem satyrycznym z połowy XIX wieku. W niemieckich gazetach wychodzących na terenie Białorusi „Deutschland”, „Wilnaer Zei tung”, „Zeitung der 10. Armee” i w dodatku „Beobachter” publikował artykuły o charakterze popularno-naukowym oraz własne przekłady literatury białoruskiej na język niemiecki. Bardzo ważną pracą R. Abichta jest podręcznik-samouczek do nauki pisania Prósty spósab stácca ŭ karòtkim čáśe hrá matnym (Prosty sposób do opanowania sztuki pisania), wydany we Wrocławiu w 1918 r. Pisał go razem z Janem Stankievičem, późniejszym lektorem języka białoruskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Ważną rolę w tym czasie odgrywały jego publikacje przybliżające Niemcom historię i kulturę Białorusi. We wrześniu 1918 r. w „Der Beobachter” opublikował cykl pięciu artykułów pt. Aus der alten und neuen Geschichte der Weißruthenen (Z dawnej i nowej historii Białorusi). Przy jego aktywnym udziale powstała praca zbiorowa Weißruthenien (Białoruś) pod redakcją Waltera Jägera(38). R. Abicht opracował rozdziały traktujące o białoruskiej literaturze, folklorze i kulturze duchowej. Wzbogacił pozycję o liczne udane przekłady literatury białoruskiej oraz twórczości ludowej. Zarówno Białorusini jak i Niemcy podkreślali, że bez udziału R. Abichta książka ta nie powstałaby. Jej redaktor, Walter Jäger we wstępie podkreślił zasługi R. Abichta i zaakcentował, że to on zapoczątkował w Niemczech badania białorutenistyczne(39).

Białorutenistyka rozwijała się na Uniwersytecie Wrocławskim do roku 1921, czyli do śmierci Rudolfa Abichta. Dodajmy, że R. Abicht rozpoczął także pracę nad historią literatury białoruskiej, jednakże zachowały się tylko notatki. Paul Diels, ówczesny kierownik katedry slawistyki zapisał, że po uczonym pozostało sporo niewydanych opracowań, notatek, zapisków. P. Diels wysoko cenił Rudolfa Abichta. W jego biogramie zapisał: „Alle Arbeiten des vornehmen Gelehrten verdienen dank ihrer Sorgfalt, reichen Wissens und kluger, selbständiger, zuweilen kühner Gedanken mehr Beachtung, als sie gefunden haben“(40).

Rudolf Abicht należy do grona tych uczonych, którzy uznali odrębność języka, kultury i narodowości białoruskiej, w odróżnieniu od rosyjskich uczonych uważających Białoruś za integralną część Rosji. Wybuch pierwszej wojny światowej zintensyfi kował zainteresowania Białorusią zarówno wśród badaczy polskich jak i niemieckich, jednakże właśnie Rudolfa Abichta uważają Białorusini za pierwszego zagranicznego uczonego, który nawiązał kontakty kulturowe z intelektualistami i twórcami białoruskimi. Do dziś zatem cieszy się wielkim szacunkiem na Białorusi, o czym świadczą zapisy w białoruskich encyklopediach i artykuły w pismach naukowych(41). Zasługi R. Abichta w popularyzowaniu wiedzy o Białorusi, jej mieszkańcach, literaturze i kulturze w Niemczech są znaczące.

Zapis we wrocławskiej książce adresowej z 1915 roku, który zapewne sporządził sam R. Abicht zawiera następujące informacje: Abicht, Rudolf, Dr. phil. Prof., Privatdozent a. D. Univers., Pastor em., ger. Vereid. Translator, XVI Hansastr. 11 II, z czego wynika, że w 1915 r. był już emerytowanym docentem uniwersytetu oraz emerytowanym pastorem, a także tłumaczem przysięgłym języka niemieckiego. Zajmował mieszkanie przy Hansastrasse 11, obecnej ulicy Norwida 11, na drugim piętrze, w okazałej, reprezentacyjnej kamienicy w dawnej dzielnicy Scheitnig, obecnie Szczytniki. Zmarł 12 lutego 1921 r. we Wrocławiu.

Koniec części drugiej, cdn.

prof. Joanna Rostropowicz – filolog klasyczny, badacz kultury antycznej oraz śląskiej, wykładała na Uniwersytecie Śląskim i Uniwersytecie Opolskim. Otrzymała m.in. Bundesverdienstkreuz (Order Zasługi Republiki Federalnej Niemiec) oraz Nagrodę im. Wojciecha Korfantego.

 

 

 

 

 

 

Przypisy:

25) Informacje o życiu Rudolfa Abichta zaczerpnięto głównie z artykułu T. Poźniaka, Rudolf Abicht jako białorutenista, op.cit., s. 16–20, R. Ergetowski, Habilitacja Rudolfa Abichta, op. cit., s. 335-345., P. Diels, Abicht, Rudolf in: Neue Deutsche Biographie 1 (1953), S. 20 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd116003421.html#ndbcontent, H. W. Schaller, Die Geschichte der slawischen Philologie an der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität in Breslau, „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung“ 44 (1995), H. 1, 56−91, z uzupełnieniami autorki artykułu.

26) P. Diels, op. cit.

27) „Der Oberschlesier” nr 36 z 4 IX 1920 r., s. 2.

28) R. Abicht, Życiorys A. Zbylitowskiego, w: Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 10 (1904) i odb. Kraków 1899.

29) Recenzja tej pracy napisana przez St. Stanojeviča z Belgradu ukazała się w „Archiv für slavische Philologie”, Bd. 24, 1902, s. 304-305 i choć autor zarzuca rozprawce kilka niedociągnięć, podkreśla, że „..jest to wartościowy przyczynek do staroserbskiej literatury”.

30) Declamatio de nomine dulcissimi Jesu circumcisi: ein Schulspiel der Basilianer in Kijev / hrsg., übers., u. erkl. von Prof. Dr. Rudolf Abicht, Pastor, Breslau, Leipzig 1903.

31) Praca Camilli Lucerny wydana w Berlinie 1905.

32) Recenzja opublikowana w „Studien zur vergleichenden Literaturgeschichte“, herausgegeben von Dr. Max Koch, Berlin, 1905, Bd. V, pp. 366–376.

33) Na temat habilitacji R. Abichta por. studium R. Ergetowskiego, Habilitacja R. Abichta…, s. 335–346.

34) H. W. Schaller, Die Geschichte der slawischen Philologie an der Schlesischen Friedrich-WilhelmsUniversität in Breslau, S. 60.

35) Tamże, s. 345.

36) J. Kolbuszewski, Listy chłopów polskich w notatnikach Rudolfa Abichta, „Literatura Ludowa:, 1978, nr 4/6, s. 174–175.

37) Adressbuch für Breslau und Umgebung: 1915: Unter Benutzung amtlicher Quellen mit der Beigabe: Neuester Plan der Stadt Breslau 1915, S. 1.

38) W. Jäger (Hrsg.), Weißruthenien, Berlin 1919.

39) Tamże.

40) Diels, op. cit.: Dzięki staranności, bogatej wiedzy oraz mądrych, samodzielnych, nieraz śmiałych myśli, wszystkie prace tego szlachetnego uczonego powinny cieszyć się znacznie większym zainteresowaniem, niż dotąd się cieszą (przekład autorki).

41) Сакалоускi, У.: Забытыя старонкi гiсторыi. Рудольф Абiхт i Антон Сакалоуск . Гiсторы- Луцкевiч. Перапiска (1916–1921), [у] „Шляхам гадоу ка-лiтаратурны зборнiк”. Мiнск 1994, с. 54–74. H. Bieder, Białoruś w niemieckojęzycznych publikacjach w latach 1910–1930, Białorutenistyka Białostocka, tom 7, rok 2015, s. 333–342.