Powstanie Wielkopolskie i jego “ślonskie” zdarzenia, akcenty, epizody??

Roztomili czytelnicy Wachtyrza,

Na początku tego posta mogę się przyznać, że z premedytacją pisałem wcześniej o północnych i pólnocno-wschodnich granicach Ślonska mając na uwadze mój kolejny temat.

27 grudnia, czyli dzisiaj znowu jest obchodzona kolejna rocznica Powstania Wielkopolskiego, które uchodzi jako jedyne zwycięskie w historii Polski (i tą tezą należy się zgodzić). Niektórzy polscy historycy próbują jeszcze tzw. II Powstanie Ślonskie podciągnąć pod glorię Victorii ale tu raczej obiektywnie rzecz ujmując można mówić o remisie.

W ramach moich poszukiwań Nieznanej Historii Ślonska, okazało się, że Powstanie Wielkopolskie ma wiele zbieżnych punktów z naszym regionem i tymi wnioskami chętnie się z Wami podzielę.

Dlatego proszę zapiąć pasy, zaczynomy “ślonska rajza” przez Powstanie Wielkopolskie 🙂

Na samym jej poczontku muszymy się trocha cofnąć w czasie, a mianowicie do roku 1916.

1. Naczelna Rada Ludowa

W 1916 roku powstaje w Poznaniu (uznawany przez Niemców jako nielegalny) Komitet Międzypartyjny nazywany też Centralnym Komitetem Obywatelskim. Organizacja wspierała ententę z założonym w Lozanie Komitetem Narodowym Polskim, który później był prowadzony przez Romana Dmowskiego w Paryżu.

11.11.1918 r. Komitet ujawnia się i zmienia nazwę na Radę Ludową , w skład której wchodzą;ksiądz Stanisław Adamski, Adam Poszwiński i ….Wojciech Korfanty (czyli mamy już pierwszy ślonski epizod).

14.11.1918 r. organizacja zmienia nazwę na Naczelną Radę Ludową.

Z korespondencji ze ślonskim podkomisariatem wiemy dzisiaj, że siedziba NRL-u była na ul. Św. Marcin 40 w Poznaniu

Wyciąg z korespondencji Komisariatu NRL w Poznaniu

czyli musiała się znajdować w jednej z kamienic na poniższym zdjęciu, które z pewnością jest zrobione przed 1918 r. , ponieważ na nim widzimy jeszcze zachowaną oryginalną wieżę zamku cesarskiego:

Widok na ulicę Św. Marcin przed 1918 r. W jednej z kamienic po prawej stronie zdjęcia znajdowała się siedziba NRL’u

Po II wojnie światowej większość tych kamienic zostaje wyburzona. Na ich miejscu powstaje modernistyczny kompleks handlowy:

Ul. Święty Marcin na wysokości numeru 40 obecnie i wcześniej

05.12.1918 r. Polski Sejm Dzielnicowy, który obradował właśnie w Poznaniu uznaje NRL jako legalną. 06.12.1918 r. NRL wyłania organ wykonawczy, do którego wchodzi druga osoba, ze Ślonska Józef Rymer. O ile Korfantego nie potrzeba opisywać Ślonzokom ? to Józef Rymer jest mniej znaną postacią historyczną. Dlatego miłośnikom historii polecam lekturę jego geszichty:

https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Rymer

Józef Rymer i Wojciech Korfanty 4 lata później podczas powitania Wojsk Polskich w Katowicach

Jedno z pierwszych działań NRL dotyczy stworzenia dwóch podkomisariatów. Na Ślonsku taki zostaje utworzony już założony 7 grudnia 1918 r. na terenie Bytomia. Jego zadaniem było prowadzenie narodowej działalności propagandowej, wpływy na decyzję aliantów w sprawie Górnego Śląska. W maju 1919 zostaje rozwiązany przez władze niemieckie i przenosi swoją siedzibę do Sosnowca, gdzie działa do września 1919. Podkomisariatem w Bytomiu kierował ur. w Chełmnie Kazimierz Czapla jego zastępcą zostaje Konstanty Wolny z Bujakowa k. Rybnika, późniejszy marszałek Sejmu Ślonskiego.

Dom Polski “Ul” przy dzisiejszej ul. Korfantego 38 w Bytomiu.

Konstanty Wolny zaufany Wojciecha Korfantego

W obecnym kierunku nauki historii Polski oraz Wielkopolski wkład tych Panów w przygotowanie i prowadzenie Powstania Wielkopolskiego jest  marginalizowany.

W Poznaniu może co 10-ta osoba może znałaby Korfantego ze słyszenia ? a Rymer w ogóle nie jest znany w Wielkopolsce i Polsce.

Na terenie obecnej “Pyrlandii” bardziej wspomina się dowódców powstania mjr. Stanisława Taczaka (do 15 stycznia 1919 roku) i gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego od 16 stycznia 1919 r.

Poza tymi faktami to w obecnej narracji historycznej cała chwała względem wybuchu Powstania Wielkopolskiego jest przypisywana przyjazdowi Paderewskiego do Poznania,  dlatego przejdźmy do tego punktu i zobaczmy co mistrz zobaczył podczas jego wizyty w stolicy Wielkopolski.

2. Przyjazd Paderewskiego do Poznania

Na dzień przed przyjazdem do Poznania Paderewski przypływa do Gdańska, gdzie spotyka się przedstawicielami Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej: Wojciechem Korfantym, Stefanem Łaszewskim i Józefem Wybickim. Sytuacja wtedy była bardzo gorąca i po różnych scenariuszach Ignacy Paderewski decyduje się jednak na przyjazd do Poznania, gdzie przybywa 26.12.1918 r. ok. godz. 21:00.

Moment przybycia Paderewskiego do Poznania

Źródła IPN opisują jego drogę z dworca kolejowego do Hotelu Bazar następująco: Ul. Dworcowa, później Św. Marcin do obecnej Al. Marcinkowskiego aż do Hotelu Bazar przy obecnym placu Wolności na rogu Alei Marcinkowskiego i obecnej Paderewskiego. Przypuszczam, że w grudniu po 21 to już nie wiele widać ? ale zobaczmy wokół jakiego “ślonskiego landszaftu” na terenie Poznania ta droga prowadziła ?

Jadąc wtedy od Dworca Głównego z pewnością w oczy zauważył Wieżę Górnoślonską, z bardzo błahego powodu, ponieważ należała wtedy do największych budowli na terenie Poznania. Zbudowana w 1911 r. na tzw. “Ostdeutsche Ausstellung Posen 1911″ została później przekształcona w restaurację i wieżę ciśnień, zaopatrując w wodę dzielnice Jeżyce i Łazarz. Zniszczona na przełomie lat 1944-45 nie została już odbudowana. Na jej miejscu stoi obecnie wieża z iglicą na terenie Targów Poznańskich.

Wieża Górnoślonska w Poznaniu kiedyś i dzisiaj

Wyciąg z mapy Poznania ok. 1920 r. z widocznym zaznaczeniem wieży wodnej  i dworca kolejowego

Konstrukcję dla pierwszej wersji wieży wykonała Donnersmarckhütte AG z Zabrza, któremu w 1915 r. zmieniono nazwę na Hindenburg, celem uhonorowania marszałka za zwycięstwo pod Tannenbergiem w 1914r.

Jadąc dalej mistrz mija po lewej stronie obecny Uniwersytet Adama Mickiewicza wtedy to była Königliche Akademie zu Posen, której pierwszym rektorem zostaje Eugen Kühnemann. Eugen jest wprawdzie urodzony w Hanowerze, ale jego ojciec pochodzi z Raciborza. Później rektor przenosi się m.in. do Wrocławia a swój żywot kończy w Karpnikach k. Jeleniej Góry.

Königliche Akademie zu Posen i pomnik Bismarcka

Międzywojenna pocztówka – Paderewski na Św. Marcinie na wysokości dzisiejszego UAM

 

Dla ciekawostki nie związanej ze Ślonskiem to jadąc Św. Marcinem mistrz mijał wtedy pomnik Bismarcka na obecnym Placu Trzech Krzyży, który później zostaje zastąpiony Pomnikiem Chrystusa Króla a jeszcze później zastąpiony placem Trzech Krzyży. Plac będzie w późniejszym czasie znany z wydarzeń w latach 1920 i 1956.

Jedno miejsce w Poznaniu w trzech odsłonach historycznych

Jadąc dalej minął Zamek Cesarski w Poznaniu, który o mało co po 1918 r. mógł zostać rozebrany (jako symbol panowania Pruskiego nad pozostałą architekturą Poznania). Ostatecznie zdecydowano się jedynie na obniżenie głównej wieży.

Zamek cesarski w Poznaniu wersja oryginalna i po “korekcie”

Mijając zamek z pewnością przejeżdżał po chwili obok kamienicy z numerem 40 po jego lewej stronie czyli mijał siedzibę NRL’u.

Wracając do “ślonskiego landszaftu na terenie Poznaniu” mistrz skręca ze Św. Marcina do obecnych Al. Marcinkowskiego i tu najpierw po prawej stronie mija kamienicę, w której parę lat swojego życia spędza młody Paul Hindenburg, i którego imię właśnie w tamtym czasie nosi Gemeinde Hindenburg na Górnym Ślonsku:

Drugie miejsce zamieszkania rodziny Hindenburg w Poznaniu (2)

Z tego miejsca już niedaleko do rogu dzisiejszych Al. Marcinkowskiego i Podgórnej. Gdyby Paderewski był wtedy miłośnikiem historii Ślonska to mógłby najpierw spojrzeć na prawo i zobaczyć dom narodzin Paula Hindenburga wówczas Bergstrasse obecnie ul. Podgórna.

Dom urodzin Paula Hindenburga (1)

Obecnie na żadnym z tych miejsc nie ma nawet wzmianki o tej postaci historycznej. Oglądając się na lewo mistrz Paderewski mógłby zobaczyć inne dzieło poświęcone Ślonzokowi (do dnia dzisiejszego jedyny dynkmal dla Ślonzoka na ziemiach Polski i to jeszcze nie za zasługi związane z walką) czyli fontannę Priessnitz’a.

Fontanna Priessnitz’a w pierwszej wersji i w pierwszym miejscu rok 1841 r.

W 1841 r. hrabia Raczyński ufundował jej pierwszą wersję, która stała na placu przy skrzyżowaniu obecnej ulicy Podgórnej i Al. Marcinkowskiego. W 1908 prawnuk Raczyńskiego zleca wykonanie kopii pomnika Bogini Hygiei (która do tego czasu zdobi nagrobek jego przodka) oraz umieszczenie jej na dotychczasowym cokole. Ponadto fontanna zostaje przesunięta bliżej ul. Podgórnej i jest wtedy chętnie używana przez dorożkarzy dla napojenia koni. W obecnej nomenklaturze ślonskiej można by rzec, że to boła piyrwszo ślonska tankstela za granicą 🙂

Fontanna Priessnitz’a w drugiej wersji i w drugim miejscu rok 1908 r. (3)

W roku 1971 r. fontanna kolejny raz zmienia miejsce postoju tym razem na obecny Plac Wolności. Przestaje pełnić funkcję dostarczyciela wody i dzisiaj figuruje już tylko jako pomnik bogini Hygiei, o Priessnitz,u już nikt nie pamięta i mało kto wie kim był, co robił i czym się ludzkości zasłużył…

Obecny pomnik Hygiei z widoczną płaskorzeźbą Priessnitz’a na pl. Wolności

Po tych pierwszych emocjach związanych ze “ślonskim landszaftem w Poznaniu” mistrz dociera wśród wiwatującego tłumu do Hotelu Bazar w Poznaniu:

Hotel Bazar w Poznaniu (4)

Hotel na ówczesne czasy był taką Victorią lat 80-tych w PRL’u a wśród historycznie znanych osobowości, które tu kiedyś nocowały wymienia się Józefa Piłsudskiego, Adolfa Hitlera czy Charles’a de Gaulle’a, którego imieniem nazwana jest jedna z głównych ulic obecnego Zabrza.

Po przywitaniu w holu Hotelu z przedstawicielami NRL wychodzi na balkon i wygłasza następujące przemówienie do zebranego tłumu:

 

Wygłaszając to przemówienie mistrz (za pewnie nieświadomy) może podziwiać ślonski zbiór arcydzieł na terenie ówczesnego Poznania.

 

Widok z Hotelu Bazar na pl. Wilhelma (obecnie pl. Wolności)

Po pierwsze naprzeciw hotelu wita go potężny monument cesarza Fryderyka III, który do 1919 r. stał na obecnym Placu Wolności. Dzieło wyszło spod ręki ślonskiego artysty Johannesa Boese ur. w Ostrogu k. Raciborza:

Pomnik cesarza Fryderyka III (5)

Pomnik cesarza stoi wtedy na Wilhelmplatz  obecnie Plac Wolności, którego obecny kształt zawdzięczamy prawdopodobnie innemu Ślonzokowi a mianowicie architektowi Caesar’owi Stenzel. Piszę tu prawdopodobnie bo źródła nie podają jego miejsca narodzin. Wiemy tylko, że kończył Gymasium we Wrocławiu dlatego bardzo prawdopodobne, że właśnie tam przyszedł na świat a swój żywot zakończył w Gliwicach w 1890 r.

Pl. Wolności na przełomie wieków XIX i XX, po przebudowie na styl parkowy i jeszcze bez pomnika cesarza Fryderyka III

Kolejnym dziełem Stenzl’a na tym placu był pomnik bitwy pod Náchodem, która wprawdzie obyła się tuż za granicami Ślonska, ale zważając na fakt, że wojska Pruskie wyszły z tzw. wówczas hrabstwa kłodzkiego możemy założyć, że trzon tej armii tworzyli Ślonzoki. Wojskami pruskimi w ramach tej bitwy zarządzał marszałek Karl Friedrich von Steinmetz i Ślonzok z wyboru zmarły w 1877 r. w Lądku Zdroju.

Pomnik Nachodzki w Poznaniu ok. 1899 r. (6)

Pomnik został zburzony już w 1919 r. Na jego miejscu znajduje się obecnie płyta z tekstem przysięgi Powstańców Wielkopolskich.

Trzecim dziełem tego architekta, które z pewnością widział Paderewski był ówczesny Stary Teatr Miejski zwany obecnie Arkadami. Dla obecnych mieszkańców Poznania związany przede wszystkim ze sklepem Empik oraz Teatrem 8 dnia.

Teatr Miejski w Poznaniu ok. 1899 (7)

Mapa Poznania ok. 1918 r  z zaznaczonymi i omawianymi wcześniej miejscami

Nazajutrz czyli 27.12.1918 r. demonstracja niemiecka zapoczątkowana w okolicach dzisiejszego “Starego ZOZ” napotyka ok. 16:40 na opór strony propolskiej właśnie pobliżu Hotelu Bazar, i w tym całym przesileniu padają pierwsze strzały, gdzie ofiarami padają protestujący cywile. To niestety jest mniej chwalebna strona tego powstania. Obydwie strony oskarżają się dziś o zapoczątkowanie tej eskalacji. Jak było naprawdę to już chyba dowiemy się chyba tylko w innym świecie ?

3. Działania zbrojne na “ziemiach ślonskich”

Główne działania powstańcze na “ziemiach ślonskich” dotyczyły odcinka Kargowa – Babimost, gdzie skoncentrowane na tym odcinku oddziały powstańcze z niemal całego powiatu babimojskiego przeprowadziły 11 I 1919 .koncentryczny atak na Kopanicę, po zdobyciu której zajęły Babimost i Kargowę i dokonały wypadu na Nowe Kramsko. Jednocześnie, w wyniku działań powstańców w południowej części powiatu – w Przemęcie , utworzono 6 I 1919 roku kompanię powstańczą, zatrzymano atak niemiecki i wsparto działania powstańcze w północnej części powiatu wschowskiego, zajmując potem Wieleń, Mochy i Kaszczor.
W lutym oddziały niemieckie rozpoczęły ofensywę, w wyniku której mimo zaciętego oporu, oddziały powstańcze zostały zmuszone do opuszczenia, po krwawych walkach Babimostu oraz Kargowy.

Mapa walk na odcinku Kargowa – Babimost (źródło IPN)

Niemiecki pociąg pancerny biorący udział w walkach o Babimost i Kargowę.

Niektóre źródła piszą także o walkach w sferze Świebodzina, ale tam przygotowanie mieszkańców oraz ich opór był tak spory, że powstańcy szybko odstąpili od tego zamiaru.

Najbardziej interesującym wątkiem tego czynu zbrojnego jest powstanie niezależnej Republiki Świętno… ale o tym opowiem już w następnym artykule…

 

P.S.: Sprawa godła powstańczego

Przed paru laty odwiedzałem jeden z fortów poznańskich, którego przewodnik powoływał się na rodzinne tradycje powstańcze i oburzał na ciągłe gmeranie przy godle powstańczym. Wg jego oceny godło wyglądało tak jak jest prezentowane na grafice tytułowej, co potwierdzają m.in. zdjęcia oddziałów powstańczych z tamtych lat.

Oddział powstańczy trzymający sztandar z orłem bez korony

Obecnie na terenie Poznania oraz całej Wielkopolski spotyka się w większości flagi powstańcze z orłem w koronie:

i taka wersja flagi wisi także przed muzeum Powstania Wielkopolskiego na Starym Rynku w Poznaniu ?

O ile na temat tych dwóch flag można jeszcze dyskutować to największy kicz zafundowano zmarłym Powstańcom Wielkopolskim stawiając przy ich mogiłach takie godła:

Jak widać ! to chyba, ktoś się bardzo spieszył w Poznaniu z przetargiem na “upamiętnienie czci powstańczej”…. Ja rozumiem, że historia pozwala na szeroki zakres interpretacji, ale żeby aż tak ???

Życzę wszystkim czytelnikom Wachtyrza dobrej Zabawy Sylwestrowej i do zobaczenia w Nowym Roku 2023.