Piotr Zdanowicz: Rudzke Lasy na kole #1

Latoś, aby dotela, natura snŏdź niy mŏ zastrojyniŏ dogŏdać sie z kalyndŏrzym, tōż jŏr je hned ôziym tydni stary, a mantle durch na przodku szranku. Skuli tego zdało by sie spōmnieć jak wyglōndŏ naôbkoło, kej świat je zielōny i przi tyj przileżytości przidajny bydzie ausflug do lasa.

Do takich ausflugōw przidajne je koło, bo z kołowego zica świat je do kna inakszy, aniżeli tyn widzialny bez szybã ôd autoka. Toć, niy rozchodzi sie tyż ô to, coby wszyjscy rajzowali po kandrzińskim lesie, sztrekōm ô keryj chcã tukej ôpedzieć. Idyjŏ je radszyj takŏ, coby pokŏzać, iże wszyndy sōm place, kere warto nawiydzić. Jednakōż bez tã kołowõ rajzã – ôkrōm nōg, rōnk i muskli – wart o tyż spotrzebować ôczy, uszy i ździybko fantazyje, bo ôwdy możno padarzi sie nōm ôdkryć krŏsã baji tych landōw, kere znōmy uż ôd bajtla.

Kej my uż sōm przi lesie, to przecã niy je ôsobliwym tajymstwym, iże bezma kŏżdy auslynder, kery planuje byzuch na Gōrny Ślōnsk, to ejźli uż poradzi sie wyforsztelować, co utrefi tam jaki las, to radszyj trufŏ, iże bydzie to las kōminōw. – Ôsprawioł mi znajōmy, co wachowoł na ôgniowym turmie na Białobrzeskij Gōrze postrzōd Lasōw Murckowskich na przestrzyństwie terŏźnych Katowic, iże wlazła kejś na wiyrch telewizyjŏ z Warszawy i kej ôbŏczyli naôbkoło doista same strōmy, to im sie zdało iże majōm zbiorowõ halucynacyjõ, a jedyn padŏ do szapsu, iże trza drap ôtwrzić ôkno, bo tyn landszaft je na zicher namalowany na szybie.

Nō, a jak to je richtich z lasōma na Gōrnym Ślōnsku? Bez tyn przikłŏd woj. ślōnske mŏ lesitość 31,9%, a ôpolske 26,6%. Wiymy jednakōż, iże woj. ślōnske je richtich „ślōnske (gōrnoślōnske)” ino we 51% procyntach. Tōż, kej weznymy cołki, tyn isty Gōrny Ślōnsk, to bez ôriyntacyjne narachowaniŏ wyszło mi kole 31%, co dŏwo ô 1% wincyj lasōw, aniżeli strzedniŏ na cołkim przestrzyństwie terŏźnyj Polski.

A dyć eszcze 180 lŏt do zadku, po wygranych wojaczkach ślōnskich, Friedrich der Grosse chwiyroł sie, eli prziłōnczyć Gōrny Ślōnsk do swojigo sztatu, bo były sam z wiynksza ino lasy. Kejsik na Wachtyrzu pōn Jan Hahn szrajbowoł ô leśnych ôstałościach swiōnzanych ze dŏwnōm puszczōm ślōnskõ, co rosła hned na cołkim Gōrnym Ślōnsku (ôsobliwie na prawym kraju Ôdry). Porã lŏt nazŏd szrajbnył żech tyż artikel (małowiela krōtszy ôd Ulissesa) ô krŏsnych Lasach Murckowskich na przestrzyństwie terŏźnych Katowic, Lyndzin, Tychōw, Mikołowa i Mysłowic.

Trza tyż możno wyklarować kwestyjŏ, pojakymu zgolyme tajle dŏwnyj ślōnskij puszcze durch sōm, atoli hned w cołkości na prawym kraju Ôdry (lasy: rudzke, kobiōrsko-pszczyńske, murckowske, lubliniecke, stobrawske). Ano ôstały, bo tukej bezma wszyndy je jałowizna i srogszy użytek bōł sam s tego, co ludziōm mōg bitować las, aniżeli z rŏle na keryj snŏci lepij by było flancować kaktusy, aniżeli siŏć ôbiyle. Idzie tyż spytać ôpacznie – czamu na lewym brzygu Ôdry, krōm Lasōw Niemodlińskich, ni ma srogszych leśnych cōun? Te ôdpedzynie tyż je ajnfach, bo tam prawie grōnta sōm fest żyzne (ôsobliwie na Płaskowyżu Głubczyckim) i hned cołke lasy ôstały wytniynte uż bali hań we strzedniowieku.

LASY RUDZKE – BYRKA GRŌNOŚLŌNSKIJ LEŚNYJ GYSZICHTY

Tōż tela wstympu styknie, bo jak ôbznajmiŏ tytuł – czekŏ nŏs byzuch w Lasach Rudzkich, lebo – jak padajōm inksi: Raciborsko-Rudzkich, kere nikej sōm tyż widziane za cołkość ze Lasōma Pszczyńsko-Kobiōrskimi. A dyć tak eli inakszyj – trza bydzie szafnyć kans drōgi.

Atoli rudzke lasy sōm bez dwakroć srogsze aniżeli spōmniane Lasy Murckowske, tōż wirtualnego ausflugu po cołkim jejich przestrzyństwie na zicher niy przetrzimie, ani żŏdyn serwer, ani żŏdyn czytŏcz. Bez to ôzajist usōndnie bydzie rajzã potajlować, bo tyż ôsobne party tych lasōw przinŏleżały do inkszych posiedzicieli, cosikej inakszych cōun kulturowych, a krōm tego miały tyż ôsobliwõ gyszichtã, formowanõ bez blank inksze faktōry.

Nojprzōd tajla swiōnzanŏ z ziymiōm sławyncickōm, kerŏ w rokach nojsrogszego hyru była erbiznōm ôd hercogōw Hohenlohe Öhringen. Po prŏwdzie wybōr prawie dō mie bōł dojś ajnfach, choćby skirz tego, iże rant tych lasōw mōm 400 m ôd chałpy. Jednakōż, baji kōncek przinŏleżny do sławyncickij ôbedjencyje tyż je srogi i bogaty w wystre wōntki tukejszyj (niy ino leśnyj) tradycyje i gyszichty. Tōż potajlowany las trza nōm tajlować dalij i antlich stanyło na tym, iże rajza bydzie szlakami leśnych zōmeczkōw i leśnych werkōw.

Idyjã takij sztreki do rajzy na kole ôbmyślōł żech porã lŏt do zadku, bez przileżytość szrajbowaniŏ ôkludzŏcza po kandrzińsko-kojzielskim krysie. Zasik, kej żech bōł w jednym cajtōngu za dziynnikŏrza, to zrychtowali my tyż tã sztrekōm familijnõ rajzã.

Nō cōż, choćbych kejsik mioł utropã z dymyncyjōm, to snŏci ô tyj rajzje zapōmnã na ôstatku. – Lato było take gorke, iże szło na tretuarze smażyć ajerkuchy, a bez cołki siyrpiyń bōł jedyn dziyń dyszcza – gynau tyn, kej ôdbył sie spōmniany ausflug. Loło tak sakramyncko, iże natura na zicher spotrzebowała normã wody na cołki miesiōnc i piyrszy rŏz we żywobyciu żałował żech, iże ni mōm skrzelōw.

Dopowiem jeszcze, iże cuzamyn zrychtowali my ôwdy dwie rajzy. Drugŏ w zaczōntku października – podug idyje, coby podziwać sie na krŏsa złotego ślōnskigo podzimu. Miała ôna miano: Jesiennie po dolinie Odry, nō i po dolinie Ôdry było na zicher, atoli eli „jesiennie”?… Cōż, ciepłota -1C we drugim tydniu podzimu, to możno je „jesiennie”, ale barzij na Spitzbergenie… Zōłwizōł, po tych dwōch rajzach ludzie zaczli słać do redakcyje szpaśne maile na muster: W przyszłym tygodniu zapowiadają grad i porywiste wiatry – nie macie może w planach jakiegoś rajdu?.

Na isto – kej terŏzki siedzã w papuciach przi szolce kafyju i bez porã klupniyńć we tasturã ôd kōmputra, skirz landszaftōm na ekarnie wandrujã po cołkim przestrzyństwie sławyncickigo lasa, i kej sie spōmnã tã kołowõ rajzã, do keryj barzij przidajny bōł by jaki ubŏt, i tã drugõ, kej mi rynce przimarzły do lynksztangi – to mōm istość, iże rajzowanie wirtualne tyż mŏ siyła roztomajtych zŏlyt…

Tōż dopowiym eszcze tyż to, iże choć tela sie sztyjc gŏdo ô rajzowaniu na kole, to na przestyrzyństwie krysu kandrzińsko-kojzielskigo ni ma ani jednyj turystycznyj sztreki (ôkrōm drōżki zrychtowanyj szlakym dŏwnyj bany Kandrzin-Baborōw, kerōm idzie rajzować jyny tam a nazŏd z Ryńskijwsi do Polskij Cerekwi, kaj cesta mŏ szlus w szczyrym polu).

Mało tego, baji spostrzōd sztreków turystycznych do wandrusōw sōm sam ino te, zrychtowane w Peerelu i beztōż wszyjske kludzōm „szlakami powstań śląskich” i ôbmijajōm ôbiekty, kere niy sławiōm odwiecznej polskości jak tyż kościoły i inksze podane stawiynia, choćby były nojbarzij zŏcnymi zabytkami.

Kejsi prōbowoł żech ô tym gŏdać z porōma ludziami, kerzi jak to padajōm: zasiadają lub piastują, nale jejich argumynta były niyôbyczjle ôsobliwe. Bez bajszpil jedyn chop padoł mi, iże to niy je tak ajnfach, bo trza mieć przizwolynie wszyjskich, bez kerych teryn ta sztreka bydzie kludzić. – Ôćby w lesie. Przecã kej tam kōmu śleci gałōńź na gŏwã, to fesztry bydōm za to zapowiedzialni.

No ja, a terŏzki, kej ludzie durch wandrujōm i rajzujōm leśnymi cestkōma, to na zicher żŏdyn kōnsek strōmu na nich niy śleci, bo te strōmy sōm tak wyuczōne, iże zacznōm ciepać w ludzi gałynziōma dziepiyro, kej bydōm ôznaczōne szterki do kolŏrzy… Możno tyż ferwaltry ze sōmsiednich krysōw: krapkowickigo, strzeleckigo, raciborskigo, głubczyckigo, prudnickigo i glywickigo poradziyli by wytuplikować byamtrōm z krysu kandrzińsko-kojzielskigo, eli to je kwestyjŏ iście niymożebnŏ, bo przecã u siã majōm kaj ino turystyczne sztreki rowerowe.

BYZUCH U NECBALERŌW I MAJSTRA JOHANA (HNED)

Jadymy. Atoli zaczym sztartnymy, to do Czytŏczy, kerzi sie durch chwiyrajōm, mōm informacyjõ, iże po prŏwdzie rajza bydzie bez las, atoli ôzprŏwka niy bydzie jyny ô gŏjkach i lelōnkach, nale ô roztomajtościach, kerych sie idzie w lesie nojmynij spodziŏć. Pedzioł bych baji, iże choć bezma kŏżdy z nŏs znŏ rozprŏwkã ô Alicyje w krajinie dziwōw – tōż po tyj rajzie przigody ôd frelki Alicyje stōnõ sie dō nŏs cniwe a banalne, i uż ino Wiadomości w TVP bydōm nŏs mōgły kludzić do krajiny magije…

A dyć w zaczōntku naszyj sztreki baj niy bydzie lasa, a radszyj kōminy i inksze industryjalne ôbiekty („jak to na Ślōnsku”), bo zaczōntek sztreki je w kandrzińskich Azotach wele szporthale – kaj szpilŏ posiedziciel ojropyjskigo bechra w necbalu, ale tyż kole grōmowitego chymicznego werku.

Piyrszych kelaset metrōw rajzy, to je srogŏ żdziyrka a prōba karakteru do fest ôpowŏżnych. Pod kołōma mōmy cestã do poły grōntowõ, wysutõ kizlokami i pokruszōnōm cegłōm. Durch jeżdżōm sam lastauta i ôstawiajōm przilepione do kōł roztomajte industryjalne pierziństwo. Beztōż, kej je fest sucho, to znojdymy sie w postrzodku kłōmbōw sztaubu na muster piŏskowyj burze, zasi po dyszczu wpadnymy po kety do barzeliska. Nō i tukej mōmy uż piyrszy z przepowiadanych dziwōw, bo po takij ciaplycie, to w tym swojim „dziwackim landzie” Alicyjŏ na zicher niy gymziyła.

Kej przetrzimiymy tyn tajlik rajzy we wzglyndnyj rōwnowŏdze psychicznyj, to potym już bydzie uzdanie lepij, a zarŏzki za fest ôszkliwym marasym tefi nōm sie most. Tōż most – jak most, za to woda, kerŏ je pod nim, mŏ gyszichtã doista ôsobliwõ… Tukej trza jednakōż zrobić krōtke wkludzynie do tymatu. Ano na Ślōnsku, w Czechach i na Morawach mŏ swojã gyszichtã jedne take powziyńcie, kere idzie zmianować za never ending story. Je ône swiōnzane z budowōm kanaru Ôdra-Dōnaj, kerego piyrsze idyje pokŏzały sie już w XVII storŏczu, a potym przi belejakij przileżytości były powtŏrzane. Jednakōż rŏz – gynau w latach II wojaczki hned sie podarziło… Tela, iże wiymy – „hned” robi festelnõ rōżnicã.

Tak eli inakszyj ku naszymu połnymu udziywiyniu – woda pod spōmnianym mostym, to je prawie kanar (hned) Ôdra-Dōnaj. Atoli, keby fto chcioł tã wodnõ sztrekõ szafnyć rajzã do Wiedźnia, to szczyrze ôdrŏdzōmy, bo – jak żech spōmnioł – powziyńcie podarziło sie „hned”, i beztōż kanar je barzij „hned”, a uzdanie mynij „Ôdra-Dōnaj”.

Coby poskludzać do kupy tyn miszōng zacznã ôd dygresyji, bo kej bōłech bajtel, to w Kandrzinie jak fto tak łajziył po darymnicy, to sie gŏdało, iże poszoł do „Azot i nazŏd” – i gynau takõ sztrekōm kludzi kandrziński kanar „Ôdra-Dōnaj” (hned). Ano za Miymca baji zaczły sie wstympne prŏce, dyć niy podarziło sie wybudować ani kōncka koryta kanaru. Dziepiyro po II wojaczce z uzdaniŏ polskigo ferwaltōngu w rokach 1966-1970, sztrekōm zrychtowanōm bez miymieckich projektantōw pokludzōno było tajlik 5,4 km kanaru ze Azot do Blachownie (kaj mŏ uchōd do Kanaru Gōrnoślōnskigo).

Bez tyn knif powstoł Kanar Kandrziński majōncy za auftrag bedynōng industryjalnego portu w Azotach. Tam folowano było na barki produkty z azotowego werku, lifrowane potym do portu w Kojźlu (lebo prōmp Ôdrōm kaj ino). Nad kanarze trynowali tyż kajakŏrze, a w bliżu bōł ôstrzodek do wywczasu.

Dzisioj nic niy ôstało. Ni ma portu w Azotach, a żegluga na kanarze ustała bezmaś 30 lŏt do zadku. Toć przecã ni ma tyż portu w Kojźlu – w zaczōntku XX storoczŏ, jednego z nojsrogszych w Ojropie. Ni ma uż na Ôdrze barkōw i łodziŏrzy, choć przed II wojaczkōm kŏżdego roku lifrowano było Ôdrōm tŏwŏr rachowany w milijōnach tōn.

Przecã jedna barka biere tela nakładu, iże poradzi „symnōńć” z landowych cestōw pŏrãnŏście tirōw i ô tela było by mynij smōndu, kerym kopcōm lastauta. Jednkōż snadnij je ô ekologiji ôsprawiać belery, aniżeli jōm wkludzać do funkcjōniyrowaniŏ… A dyć yntlich bajtle ze szpilszule na dziyń ziymie zasi namalujōm na murze porã krasiatych strōmikōw, ptŏszkōw i kwiŏtuszkōw – i wszyjsko bydzie sztimować…

MERSKŎ INUSTRYJŎ WE BRŌNOTNO-CZERWŌNYCH FARBACH

Tōż połni teschnoty za „piyknym modrym Dōnajym” yntlich wjyżdżōmy do lasa. Cug naszyj sztreki biygŏ bŏgynym niy cołki kilōmeter na połednie, a potym biere richtōng prōmp na wschōd. Strōmy naôbkoło niy sōm fest nadobne, a drugdy krziwe i ceskowe, atoli to sōm te borŏki, co bierōm na siã nojbarzij srogi druk industryjalnego sztaubu, smōndu i inkszych abfalōw, kere furgajōm w lufcie kole chymicznego werku. Je to dō nŏs ajnfach praktycznŏ dorada, bez jaki knif strōmy doista nŏs chrōniōm. – Przecã, keby jich sam niy było – te pierziństwo, kere je tak sponiywiyrało było by w naszych pucach.

Derek na winklu cesty, z prawyj zajty bydzie tyż srogŏ hōłda, atoli tam wstympu ni ma, bo forsztelujã sie, iże na jij ôbieżytościach mogōm sie snŏci trefić chymiczne swiōnzki, kerych bali Pōnbōczek ni mioł w planach.

Na tym przestrzyństwie lasa idzie tyż dojzdrzeć bōnkry i doły ôd bōmbōw. Przecã bez II wojaczkã w bliżu fungowały dwa zgolyme werki kere spiyrały militarnõ industryjã III Rzeszy (IG Farbenindustrie AG; Oberschlesischen Hydrierwerke AG). Była to tyż couna, kaj miymiecke nazisty we 22 lagrach trzimały buchciŏrzy z pŏrãnŏstu nacyji ze cołkigo świata. Siyła chopōw ze Ślōnska była na frōncie, tōż spōmniane werki stawiali tukejsze wiynźnie – bez tyn przikłŏd instalacyjõ do syntytycznygo byncinu sebranygo skirz rafinacyje wōnglŏ.

Po 1945 r. zgolymõ tajlã lagrōw przejōni Rusy i Polŏki i trzimali w nich Gōrnoślōnzŏkōw i Miymcōw. Bez to dokonoł sie tukej isty paradoks gyszichty, bo wiynźnie trzimane w lagrach bez Miymcōw budowały werki, a zawarci bez ruskich i polskich stalinowcōw je rozyjmowali (podug źrzōdeł Rusy wywiyźli lebo ôbrōcili w niwerã 100% ôbiektōw sużōncych do produkcyje). Atoli po 1945 r. na niwerach miymieckij industryje polski regyrōnek uzdoł zbudować chymiczny werk w Blachowni i werk nŏwozōw sztucznych w Azotach. W czasach nojbarzij herskich dŏwały ône robotã 10 tysiōncōm fabrykŏrzy.

W MROKEWNYJ ERBOWIŹNIE ÔBSTAREŹNYCH BOGŌW

Tōż tela industryje i militarijōw styknie, jak na ausflug do lasa, bo tyż las robi sie pomału barzij szumny, a strōmy nadobne.

Antlich wjadymy w partã lasa ze srogimi bukōma, a przi ceście, kerōm rajzujymy, pokŏże sie „fest majoryntny” brzostek. Nō i bez to, iże sōm tu bezmaś same godne buki, brzostek, a z boku lipŏk (dynkmal natury) – tōż cołki plac mŏ miano… Dōmbrowa.

Je tu fest szykownie skirz przirodzie i landszaftōm, atoli kejsik ta lesnŏ eka miała tyż zŏlety innyj zorty. W XIX storŏczu, kej erbizna fyrsztōw ze Sławyńcic miała nojsrogsze uwŏżanie, w tukejszych lasach postawiōno było mocka myśliwskich dōmkōw i zōmeczkōw, a jedyn s nich (bodej ôd 1870 r.) bōł prawie tukej, co je widzialne na landkarcie z 1884 r.

Jednakōż na landkarcie z 1934 r., kej miymiecke nazisty wszyjske słowiańske miana miyniyli na germańske – tyn leśny kōnt je ôpisany za Hugoslust, co mŏ swiōnzek z hercogym Hugo Hohenloe, kery bōł w drugij tajli XIX stoleciŏ posiedzicielym sławyncickigo statku i snŏdź baumajstrym tukejszyj leśnyj wile.

Wele zōmeczku była tyż fazaneryjŏ, park, ôwocowy gōj, zegrōdek i kōnsek rŏle pod uprawã. Ciynżko wybadać, eli wszyjske tukejsze ôbiekty i budōnki powstały wrŏz z zōmeczkym, bo tyż fesztrownia je uż na landkarcie z 1827 r., a same miano Dōmbrowa pewnikym funkcjōniyruje eszcze dużyj. Leśnŏ nōmera na Dōmbrowie przetrzimała II wojaczkã, a w Peerelu bōła spotrzebowanŏ na fesztrownia i najmowanŏ na festy do tukejszyj wiyrchuszki. Zasik w budōnku wele zōmeczku do lŏt 80. XX storoczŏ była izba wytrzyźwiyń.

Dzisioj po zōmeczku ôstała jedna (dostympnŏ) fotografijŏ, bo go rozjōnto było w latach 70. XX stoleciŏ (prawie na storocze), choć – jak ôsprawiōł mi jedyn majoryntny leśnik, budōnek bōł w blank dobrym stōnie. Trochã niyskorzij inksze stawiynia tyż ôstały prōżne i zaczły sie ôbracać w niwerã, tōż ôstały pō nich ino kōnski betōngu i cegeł.

Atoli – jeźli miały być dziwy i launa tajymstwa, tōż prawie i ta leśnŏ couna mŏ ganc mrokewnõ gyszichtã. Ano kej ôbrōcymy sie bez lewã ramiã, to po ôpacznyj zajcie leśnyj cesty postrzōd nadobnych bukowych strōmōw dojzdrzimy cosikej ôćby kupa kamyni. W tym kōncku landu trefiajōm sie bergi, kere za starego piyrwyj przismyczył tu lodowiec, jednakōż tyn sztapel wyglōndŏ ôćby go fto extra zrychtowoł.

To je echt prŏwda. Kamynie ôstały tukej niy ino ekstra ustawiōne, ale na przidŏwek majōm trzi nordycke runiczne sznice. Piyrszŏ runa – ôćby szpic ôd strzały, mŏ miano Tiwaz i swiōnzanŏ je z Tyrem, jednorynkim synym Ôdyna. Drugŏ to Sigel (na muster litery „S”) – symbol zwyciynstwa i słōńca. Nojbarzij klarownie widzialny je krziż słōneczny (forma swastyki) – w nordyckij mitologiji kojarzōny z ôgniym i płodnościōm.

Tyn ôstatni znak bōł markã ôd Tŏwarzistwa Thule – ôkultystycznego ferajnu na muster masōneryje, kery bezczyrpanie ze spirytyzmu i germańskich mitōw bół swiōnzany z ideologijōm nazizmu. Tukejsze czōnki Thule trefiali sie na Dōmbrowie, bo możno launa szumnyj, nale tyż ćmawyj bukowiny kole srogich bergōw w ôstrzodku lasa – sprŏwiała, iże czuli sie tu ôćby we Walhalli.

Kejsik w ôdniesiyniu do tyj sztele jedyn z mojich kamartōw dziynnikŏrzy szrajbnył artikel, kaj myndrkowoł, iże to snŏci Hugo Hohenlohe bōł fanym ôkultyzmu. Cōż, idyjŏ fest wyzgernŏ, atoli – keby fyrszt Hugo mioł w latach 30. XX stoleciŏ gymzić po lesie i sznicować na strōmach hakynkrojce, to mioł by ôwdy 120 lŏt. Tōż, ejźli broł udzioł w tukejszych trefach ôd Tŏwarzistawa Thule, to cheba w karakterze bebŏka.

Mie barzij zastanŏwiŏ co inkszego. Ano tak po prŏwdzie niy wiymy, eli „moderne” wyznŏwce ôbstareźnych bogōw dziepiro w rokach 30. XX stoleciŏ przismyczyli sam te bergi, abo ino wysznicowali na nich runy… Nō, bo keby ta sztela kizlŏkōw wrŏz ze grōntowõ hōłdōm była tu już dŏwnieć, to dociyrność kŏże spytać – kej i skirz jakimu powziyńciu sie sam znŏdła… A dyć owŏ hōłdka, to je ôsobnŏ kategoryjŏ tukejszego tajymstwa, kerŏ zakrytŏ bez bergi z runami, umykŏ pozorowi dociyrnych.

Mrokewnõ gyszichtã mŏ tyż przestrzyństwo lasa z drugij zajty leśnyj cesty. Tam zasik bōł za Hitlera lager kŏrny lŏ miymieckich wojŏkōw, a możno cosikej eszcze. Teryn je uż do imyntnu wysnŏżōny bez złōmiŏrzy, atoli roztomajte beszōngi, doły, ôstałości betōngu i żelazła skazujōm, iże plac tyn rychtowali tyż inksi architekciŏ, aniżeli ino natura.

Na kōniec tyj tajle ausflugu trefiła sie na sfalōnym ôdzimku soplōwka bukowŏ – grzib, bydōncy w Polsce na czerwōnym wykŏzie gatōnkōw zagrożōnych wymarciym. Spōminōm to, bo niy poradzã spokopić logiki, skirz keryj po wpisaniu soplōwki na wykŏz zagrożōnych, w 2014 r. uzdano było, sniyś jeji ôchrōnã w cołkości i wkludzić ino ôchrōnã tajlowõ.

A dyć trza jechać dalij, tōż ôpuszczōmy dziedzinã ôd hroznych germańskich bogōw i rajzujymy durch na wschōd.

Kōńdek dalij bydzie krziżōwka z leśnōm cestōm, kerŏ mŏ miano Trakt Królewski. To niōm przibywali na gōny ôd sławyncickigo pałacza zŏcne perzōny – cysŏrz Miymiec, Wilhelm II (trzi razy) i cysŏrz Rusyje, Aleksander II. A dyć ciynżko pedzieć czamu sztreka mŏ miano królewska, a niy cesarska… Toć cysŏrz Wilhelm II bōł wrŏz krōlym Prus, a możno tyż piyrwyj, tã samã drōżkōm przibywali sam inksze krōle. Choćby August II Wettin niy rŏz bōł w Sławyncicach w pałaczu wersalskim u swojigo ministra – Jacoba Flemminga, kej zŏlyciył ze grŏfkõ Cosel (vel Konstancja von Brockdorf). Atoli mōg sam być tyż fto inkszy – tōż piastowski zōmek stoł w Sławyncicach już aby ôd XIV stoleciŏ.

HUBERTUSOWE POWIARKI I… MESSAGE ON A BOTTLE...

Na dalszyj leśnyj krziżōwce (1,5 km ôd winkla i hołdy) je granica Kandrzina-Kojźlŏ i tukej wjadymy na teryn gminu Biyrawa.

Ôkrōm pŏru szumnych bukōw, z kerych jedyn mŏ gradus dynkmala natury, dojzdrzimy tukej drzewiannõ kapelkã św. Hubertusa. Powiarek ô lelyniu z krziżym postrzōd rogōw je bezmaś tyla wiela lasōw, bo tyż św. Bercik mŏ fest zocã u fesztrōw, a podane uwŏżanie mŏ bodej ino Barbōrka postrzōd grubiŏrzy i możno Florian ôd hutnikōw i fojermanōw.

Kapelã mŏ ciekawõ gyszichtã. Na zicher widać jã na karcie z 1883 r., nale podug tradycyje, jejij piyrszŏ wesyjŏ była postawiōnŏ uż kole roku 1800. Przi kōncu XX stoleciŏ klōmpa kapelki zaczła sie ôbracać w niwerã i bez to w 1990 r., podug idyje ôd myśliwca Ernsta Strōnciwilka z Czyszkōw, bez powziyńcie kludzōne pospōł z kamratami – w placu piyrwyjszyj (ôwdy już blank poprzniōnej ze starości) postawiōnŏ było nowõ kapelã – tyż drzewiannõ, atoli w blank inkszym sznicie.

Drugŏ za rajom kapela stoła do 2022 r., kej skirz inicjacyji myśliwcōw z koła Ryś z Kandrzina-Kojźlŏ zbudowano było trzeciõ kapelkã na tym placu. Prawie bez kludzynie tego powziyńciŏ znŏd sie isty „message on a bootle”, bo baumajstry z 1990 r. naszrajbowali na kartce miana ludzi, kerzi mieli udzioł w powziyńciu, i skryli we flaszce pod kapelkōm. Spostrzōd tych 17 mianōw, uż ino sztyry ôsoby żyjōm…

Terŏźny Hubertus mŏ formã na muster tyj blank piyrszyj, atoli szkoda, iże niy stykło strzodkōw na przikrycie dachu gōntym.

Na dynkmal skirz kōmemoracyje nowyj kapele, spotrzebowano było bergã z bliżu Hubertusa. Inksze kamynie tyż znŏdły sie przi kapeli.

Na kōniec idzie eszcze pedzieć, iże Hubertus je snŏci fest widziany niy ino bez fesztrōw i myśliwców, nale na zicher musi mieć tyż fanōw postrzōd raubiyrzi. Ano bōł uż w piyrszej kapele ôbrŏz ukazujōncy powiarkã ô leleyniu i Hubertusie. Atoli niy doczkŏł do 1990 r. i bez to w ôwdyjszyj kapelce znŏd się nowy widok hubertusowyj gyszichty, namalowany bez Rōmana Rostka ze Staryj Kuźnie. Jednakowōż i ôn po pŏrunŏstu latach się straciył i możno skuli tego w terŏźnyj kapeli wizerōnek Hubertusa je szafniōny bez sznicyrza.

Jadymy dalij, prōmp w richtōngu na wschōd. Las je roztomajtyj zorty, atoli zaôbycz bydzie to bōr miyszany z przewŏgōm chojŏkōw. Niy je tyż żŏdnõ rewelacyjōm ôbznŏjmić, iże ciynżko znojś partã lasa, kaj by niy kludzōno było wycinki, nale to uż je tymat na blank inkszõ ôzprŏwkã. Po drōdze mogōm sie trefić roztomajte leśne artefakty.

Antlich po 3,5 km rajzy ôd Dōmbrōwki zajś pokŏże sie tajla lasa z nadobnymi bukōma, a sztreka dokludzi nŏs ku szosyje, co biygŏ ôd Sławyncic (tajla ôd Kandrzina-Kojźlŏ) do drōgi nr 408 (bez ôsady: Starŏ Kuźnia i Kotlarnia) – i prawie tajlik cesty miyndzy Starõ Kuźniōm i Sławyncicōma je nojdugszym kōnckym (8 km) publicznyj drōgi w krysie kandrzińsko-kojzielskim, kery w cołkości kludzi bez las.

Szosyjōm jadymy cosik kole 2 km na połednie, a potym skryncōmy w leśnõ cestã ô mianie Parkingowa i zajś ôbiryōmy richtōng wschodni. Las je niby jednaki, atoli widać klarownie, iże tukejszy bōr miyszany (sōm niysroge couny ze samymi chojŏkōma) niy je taki stynczny, jak las w bliżu industryje. Spostrzōd strōmōw jeglicznych ôkrōm chojŏkōw sōm brzimy i świyrczŏki, nale te ôstatnie gŏjki majōm fest platke korzynie i skirz hydrologicznego suszu je jich sztyjc corŏzki mynij. A dyć ze spamiyntnikōw dŏwnych wandrusōw idzie sie przewiedzieć, iże kejsi sroge party ślōnskich lasōw porŏstała jyny świyrczyna.

FÜRSTENWEGEM BEZ FÜRSTENBERG NA KOZIELAWY

Tōż kej sie uż wszyjskim podarziło wypedzieć klang tego tytułu bez żŏdnyj chyby i na „jednym lufcie”, to mogymy cisnōńć dalij… i zarŏzki z prawyj zajty przi sztrece pokŏżōm sie leśne wydmy na muster podugowatego rzbietu, majōnce ciōng rōwnolygły do rantu doliny Ôdry. Wrŏz z bergōma ôstawiył je tukej spōmniany już lodowiec.

Cosikej kole 2 km ôd szosyje wjadymy w leśnõ alejõ z rajōm barzij nadobnych dambōw i w tyn knif dociyrōmy do dalszego cweku rajzy. Leśny kōnt mianowany za  Kozielawa, mioł eszcze niy tak dŏwno mankuljinõ launã leśnego uroczyska a dŏwnieć bōł tu tyż ôdpedni materyjny kōnkret – myśliwski dōmek (zŏmeczek), kery stoł na cymplu kympy (211 m n. p. m.), ôd keryj snŏdź wziōnło sie tyż miano cołkij cōuny.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tōż możno lawy – bo przecã lawice piŏsku kludzōm tukej bez las siyła kilometrōw; a kozie – bo niy za wielge jak niedźwiydź abo lelyń, ino take liche jak koza. Tōż piyrwyj kozy zaôbycz chowali chudobne chałupniki, a u bauerōw i w pōńskich folwarkach radszyj były krowy, kōnie abo ôwce. Mōgło tyż być ajnfach – iże ludzie z tukejszych dziedzinkōw, pŏsali cigi gynau na tych kympach i łōnkach wele faborka. Jednakōż niy wiym, eli było by usōndne gymzić s cigōma tam a nazŏd srogi kans bez las, kej koza poradzi żrać bezma wszyjsko i idzie jã paś kaj ino przi swojij zŏgrōdce. A dyć yntlich we Tatrach tyż je Kozi Wierch i Kozia Przełęcz i Kozia Dolinka, a przeca żŏdyn tam cigōw niy pŏsoł.

Tak eli inakszyj naôbkoło bōły piykne landszafty i moc przirodniczyj roztōmajtości. Ôbieżytość leśnyj kympy ôd połednia je roztolicznie usiōnŏ bergōma skuli czego wyglōndŏ ôćby erzac skŏlnego wiyrszku. Sōm sam tyż sroge strōmy – damby, buki, lipŏki, grŏby i brzostki, zasik niżyj na mokrziznach – kaj w dole wiła sie snŏżnŏ bystrzina faborka – rosnōm ôlsze i jasiynie. Je baji maluśki wynwōz w placu, kaj leśnŏ cesta kludzi bez piŏskowõ kympã.

Tyn dōnojek – wespōł z niydalekõ dziedzinōm, mioł dŏwnieć miano Lasza (Lasa), snŏdź skuli tego, iże cołki kludziył bez las. Miymce na swōj muster zrobiyli ś niego Latscha, a Polŏki po 1945 r. snadnie pomiyniyli Latscha na Łącza i skirz tyj fest szumnyj idyje terŏźne miano faborka (i dziedzinki) żŏdnymu niy kojarzōm sie z lasym ino z „łącznością”.

Na wiyrszku beszōngu je urychtowany biwak do wandrusōw i kołowych turystōw, a ôkrōm tego tabule i dynkmale postawiōne bez fesztrōw i myśliwcōw, skirz roztomajtych przileżytości. Miyndzy inkszymi postamynt spōminajōncy gyszichtã grōmowitego ôgnia, ôd kerego w 1992 r. zgorzała tajla Lasōw Rudzkich, srogszŏ aniżeli cołke Lasy Murckowske, kere majōm przecã 90 km². Tyn niyôbyczajle grōmowity ôgyń szoł ôd połednia i kej bōł uż przi Kozielawach na ôpacznym kraju stawu, gyanu ôwdy sztopnył, bez co uretowano ôstała tukejszo natura, kerŏ do kna zgoranŏ – musiała by sie ôdrŏdzać bez cołke dziesiōntki lŏt.

A dyć natury na Kozielawach je durch cołkym srogo. Bogatŏ je szata roślinnŏ, zaglōndŏ tukej zwiyrzina, a ôsobliwie dużo roztomajtych ptŏkōw (kejsi, bez jednã rajzã trefiył mi sie ôreł bielik, błotniak zbożowy, jastrzōmb, falka i porã krukōw).

Ôbznajmiyli my tyż wczaśnij, iże na cymplu kympy stoł myśliwski zōmeczek, co tyż pokŏzały dŏwne brifkarty. Jak sie szło spodziŏć – podanie jak na Dōmbrowie – myśliwskŏ wila na Kozielawach tyż ôstoła zbulōnŏ – ta akuratnie w rokach 50. XX stoleciŏ. Kaj stoł ōw budōnek pokazujōm spōmniane bergi na beszōngu kympy, kere ôpacznie do strōmōw – sōm gynau take, jak 150 lŏt do zadku.

Dociyrność kŏże tyż spytać ô datōm budowy myśliwskiego zōmeczka i ta kwestyjŏ niy je uż tak fest ajnfach. –  Ano je teza, iże stanył w 1866 r., bo tyż na Kozielawach je cosik, co na to skazuje, a co w tyj tajle ôsprŏwki ôstawiyli my na zistã. Tōż ôd pōłnocy beszōngu przi samyj ceście je srogŏ berga, na keryj bōł kejsik ze ôpacznyj zajty platki sznic z datōmym 1866. Jednakōż ôd przodka kamyń mŏ tyż cosikej tajymnõ inskrypcyjõ Randezvous am Fürstemberg.

Czamu prawie Fürstenberg i czamu – randezvous?… Z mianym Fürstenberg wszyjsko może sie zdŏwać klarowane; dyć sławyncickim statkym reskyrujōm fyrszty Hohenloe, tōż leśnŏ kympa z ôsobliwõ krŏsōm dostała miano Fürstenberg. Możno… ale niy na zicher… Nō i na przidŏwek tyn sznic randezvous, kery ôbznajmiŏ, iże niy było sam zastrojyniŏ kōmemoracyje jakigoś trefu ôdbytego skuli, gōnōw, gyszeftōw abo polityki, ale skirz… zŏlytōw.

Coż, datōm 1866 niywiela ôbjaśniŏ, krōm tego, iże sławyncickim posiedzicielym bōł tedy wielce zasużony do tego landu – spōmniany uż hercog Hugo Hohenloe. To ôn kludziył mockã roztomajtych powziyńć, skirz kerych w Sławyncicach zbudowano było nowy szumny zōmek, wielgi chrōm, sanatorium, majōntek łowczego i siyła inkszych ôbiektōw.

Tōż prawie ōw sławyncicki fyrszt w 1847 r. zaślubiōł hercoginã, kerŏ mianowała sie Paulina zu… Fürstenberg, a jeji rodowŏ erbowizna (Fürstenberg) była w gōrzistym landzie Szwarcwaldu, kaj mŏ tyż swoje źrzōdła Dōnaj. Tōż na gibko zrychtowanŏ powiarka podug włŏsnyj idyje, je takŏ, iże tã szykownõ counã, kaj szło dojzdrzeć choćby erzac landszaftōw ze Szwacwaldu, urzōndziōł Hugo do swojij ślubnyj, coby jij spōminała familijny land… Atoli landkarta z 1827 r. pokazuje, iże myśliwski dōmek (a możno piyrwyjszy inkszy budōnek) bōł sam uż ôwdy.

Jak było na isto, snŏdź sie uż niy dowiymy, bo tego niy wiōm baji potōmni ze familije Hohenlohe, s kerōm mŏ kōntakt jedyn mōj syńdziwy kamrat. Niy przewiymy sie tyż, skōnd sie wziōn na kamyniu sznic i czamu bōł tam datōm 1866. Atoli, ejźli Hugo Hohenloe mioł richtich zastrojynie, coby zrychtować tyn plac lŏ swojij ślubnym (zerzył ś niōm gynau 50 lŏt), to krōm tego co bōł ôbrotnym gyszefciŏrzym, niy brakło mu tyż fantazyje i rōmantyzmu.

Spōmnioł żech, iże na landkarcie z 1827 je uż jakiś budōnek, nale jednakōż snŏdź niy je to eszcze tyn myśliwski zōmeczek, bo ôpisany je za Unterförsterei (gŏjōwka). Atoli niy tyn ôbiekt na landkarcie nojbarzij udziwiŏ. Ano na ôpacznym kraju stawu na Kozielawch fungował ôwdy werk ôpisany za Löffel Fabryk – kaj wyrŏbiano było łyżki.

Tyn hutniczy werk widać tyż na landkarcie Reymanna z 1860 r. Jednakōż to bōł uż krys werkōw skuplowanych z dŏwnieć nojsrogszõ gōrnoślōnskōm hutniczõ cōunōm w sławyncickim sztacie, bo w przestrzyństwie wele Katowic, Bytōnia, Glywic – swōj gibki i grōmowity rozrost miała barzij herskŏ i modernŏ industryja.

Na dalszyj landkarcie z 1882 r. ni ma uż werku, za to ukazuje sie ôpis Jagdhütten (dōmek myśliwski) – snŏdź uż w takim sznicu, co na brifkarcie, Je tyż budōnek na wschōd ôd zōmeczku, kerego dzisioj uż ni ma (widzialny tyż na karcie z 1933 r.).

I jeszcze landkarta z 1933 r. Toć, kej nazisty sōm uż u władze, tōż Kozielawa musiała być pomiyniōnŏ na Fürstenberg.

Antlich na kōniec kwestyjŏ, kerŏ my uż wczaśnij przepowiedzieli. Ano bezpisanie ô krŏsie tyj leśnyj eki, nikej używali my terŏźnego czasu, a kej indzij – czasu przeszłego. A dyć przecã na ôbrŏzkach je durch zielōno i dopōki co, baj niy widać w ôstrzodku lasa autobany, ani zidlōngōw ôd deweloperōw. Racyjŏ – tak źle ni ma, atoli je jedyn faktōr, skirz kerego cołkŏ Kozielawa je inakszŏ, aniżeli eszcze porã lŏt do zadku. A dyć chodzi ô stŏw, kery w tyj ôzprŏwce ôstawiyli my na zistã, bo ōw cherop tykŏ powziyńciŏ ś nim swiōnzanego, kerego idyjõ mōmy ôbznajmiōnõ na tyj tabuli.

Stŏw porã rokōw do zadku bōł barzij niyprzistympny i zarośniynty sitym, ale skirz spōmnianymu powziyńciu, ôstoł wysnŏżōny i powiynkszōny – snŏdź do srogości, kerõ mioł piyrwyj. Jednakōż do ladszaftōw, dŏwnyj launy – a trufōm, iże po trosze tyż i do przirody – te powziyńcie niy było egal. Coby dużo niy tuplikować, niych to eklerujōm ôbrŏzki.

Dŏwnieć #1

Terŏźnie #1

Dŏwnieć #2

Terŏźnie #2

Dŏwnieć #3

Terŏźnie#3

Tōż jeszcze roztomajte landszafty szafniōne porã – lebo pŏrãnŏście lŏt do zadku

I trochã fotografijōw z łōńskigo roku:

Toć, poradzã spokopić, iże retencyjŏ bywuje nikej barzij przidajnŏ, aniżeli landszafty. Atoli pōmiana faborka w przikopã po mojimu je chybōm, a baji fungowaniym ôpacznym do zwiynkszaniŏ retyncyje. Tōż cołkŏ idyjŏ polygŏ akuratnie na tym, coby możebnie najsrogszŏ tajla wody jak nojdużyj ôstŏwała w naturze, a do tego barzij nadŏwŏ sie naturalnŏ bystrzina, co kludzi pōłkolicie i rozlywŏ sie na mokrziznach, aniżeli drynica wyłożōnŏ brukflŏstrym, kerŏ w ôka mrziku wykludzŏ wodã fōrt… Nō i te żōłte gelyndry z żelazła w postrzodku lasa…

Tōż, jeźli zaôbycz fungowaniŏ kandrzińskich fesztrōw w cołkości widzã za pozytywne, to prawie efekt tego powziynciŏ doista niyblank mi sie widzi. Toć, forsztelujã sie, iże powziyńcia swiōnzane s hydrotechnikōm drugdy rychtujōm ludzie, do kerych je egal, eli nad Biebrzōm bydzie naturalny barzōł, abo rolka trŏwy z marketu – atoli ftoś przecã winiyn wachować nad cołkościōm.

Wiym tyż, iże natura – jeźli sie jōm niy bydzie szterować – dŏ sie do roboty i poleku zacznie ôdzyskować swoje sztele, a stŏw i jego przestrzyństwo bydzie za porã lŏt blank inakszy. Jednakōż wyproszczōnego cugu faborka żŏdyn uż ni pomiyni, i żŏdyn niy wychrōni kizlŏkōw z grôntu jego bystrziny.

Kejsik, bydōnc tu bez lato na wieczōr szło posłyszeć ôd stawu rechtanie, i las ôsobliwymi klangōm i swojim sound of silence szkamroł swoje tajymstwa… I snŏżny wilgły luft zaprawiōny dŏwiōncōm wōniōm jegliny i leśnych zielōw… I skirz tymu wszyjskimu, szło choby bez chwilã sie wyforsztelować, iże tyn perfektnie pofyrtany świat, co sztyjc kajś gzuje i dycki je za niyskoro – je terŏzki kajś tam… milijōn kilōmetrōw ôd nŏs…

Terŏźnie Kozielawa (Kozieławy) je dalij szykownym placym… Dalij je sam rechtanie ōd żŏb i leśne klangi i snŏżny luft zaprawiōny jeglinom, atoli ta niyōbyczajle ôsobliwŏ launa leśnego uroczyska poszła stela fōrt i możno nigdy niy przidzie nazŏd. Choć z drugij zajty… – przecã dŏwnieć bez cołke lata fungowoł sam industrialny hutniczy werk, a ni ma uż pō nim nojmynszego szlaku…

Tak tōż, ôstawiōmy Kozielawy zwiyrzōm i na ôpacznym kraju stawu ôbiyrōmy zachodni richtōng. Stela ku połedniu wszelke strōmy majōm mynij niż 30 lŏt, bo ta parta lasa zgorzała bez spōmniany ôgyń w 1992 r. Z tego placu mōmy tyż porã krokōw (800 metrōw) do granice wojewōdztwa ślōnskigo, nale my jadymy w ôpacznõ zajtã, a nasza sztreka bydzie kludzić cestōm, kerŏ dŏwnieć miała miano Fürstenweg – snŏdz bez to, iże sławyncike hercogi pożōnd jōm spotrzebowywali.

Tukej tyż mōmy ôsobliwy „suprajs”, bo kōńdek dalij kole spōmnianyj cesty trefi nōm się rynkoś z mianym… Fürstenweg, postawiōny bez terŏźnych tukejszych fesztrōw. Tōż tukej trza mieć fest zŏca, iże ludzie, kerzi majōm te lasy pod swojã flyjgōm, a z kerych niy wszyjscy sōm stela i niy wszyjscy bali sōm Ślōnzŏkami abo Miymcami, majōm reszpekt do tukejszyj leśnyj gyszichty.

Je tyż inkszo ciekawostka – brikarta z lot 30. XX storocza, kero pokazuje przestrzyństwo ud terŏźnego Kandrzina-Kojźlo i podszkryflano je za Fürstenweg

Poniywŏż sjechali my do doliny ôd faborka Lasza (bydymy rajzować niysrogõ delkã wzduż jego bystrziny), tōż teryn naôbkoło zdŏwŏ sie barzij wilgły i trefiajōm sie tajle lasa na muster ôlszyny.

STARŎ HAMERNIA – LEBO BYZUCH U KANDRZIŃSKICH FESZTRŌW

Za pōłtora kilōmetra sztreka poleku, bezkludzynie postrzōd starych dambōw, ôpuszczŏ las. Jednakōż niy je tu snadno spoziyrać ku wiyrchowi, bo pod kołōma je zaôbycz barzelisko lebo doły srogości miesiōnczkowych kraterōw. Przed nami je dziedzinka ô mianie Stara Kuźnia, nale nojprzōd, z prawyj zajty bydōm zasik stawy, kere gynau jak stŏw na Kozielawach powstały bez zaszperowanie bajerōma bystrziny faborka Lasza, i hań tyż fungowały przi nich roztomajte werki i werksztele.

Na karcie z 1860 r. stŏwy majōm podanõ srogość jak terŏźnie, bo ôwdy – fōnkcjōniyrujōnce wczaśnij werki były zawiyrane, nale stawy eszcze ôstały. Je tyż ôznaczynie P.O. (Pechofen) – leśne esy ôd smolŏrzi, kerych kejsik wrŏz ze kurzŏkami, co wyrŏbiali wōngel drzewny była w rudzkich lasach godnŏ srogość.

Zasik na landkartach z 1883 i 1933 r. je ino jedyn niysrogi stŏw. Za to pokŏzały sie: młyn parowy, piyła, cegielnia i amt leśny sławyncikigo statku.

Jednakōż skirz miana dziedzinki do keryj wjyżdżōmy, mōmy utrŏpã, bo richtich winna sie ôna mianować Stara Kuźnica, a niy Stara Kuźnia. To je feler, kery polske byjamtry popołniyli tyż wzglyndym tajle ôd Rudy Ślōnskij, bo ôbie te ôsady miały dŏwnieć miymiecke miano Alt Hamer. Słowo Hamer ôznaczŏ puchã, ale tyż kuźnicã – kere to słowo w ślōnskij i w polskij gŏdce mŏ tyż synōnim: hamernia.

Hamernie były ôwdy modernami werkōma, kaj ze żelazła dostŏwano było ôcyl, bez jego grzōnie w ekstra esach i szlichtowanie dymfowymi puchōma. Zajś kuźnie -kaj kowŏle kuli podkuwy – niy były ekstra ôsobliwe. Beztōż zasi bez polskõ niywiedã i belejakość, aji dziyciã ze tukejszyj szule niy suchajōm sprawek ô szumnyj hutniczyj gyszichcie swojij dziedzinki, ino powiarkowe belery ô jakijś kuźni… A dyć, kej by tukejsze praôjce mieli na myśli kuźniã, to zmianowali by ôsadã Alt Schmiede, a niy Alt Hamer.

Atoli wjechali my do Staryj Kuźnie gynau w jeji ôstrzodku. Postrzōd skupiny starych dambōw je terŏzki park i plac graczek do dzieci. Jednakōż bez wejzdrzynie barzij rajn, postrzōd kerzōw dojzdrzimy jakõś niwerã. Tukejsze ludzie gŏdajōm na to zōmek, atoli niy bōł to zōmek ino dwōrek spotrzebowany na forsztand ôd leśnych sławyncickich statkōw. Jak kans podanych ôbiektōw na cołkim Ślōnsku, Polŏkōm pokŏzoł sie bezpotrzebny, nale niwera stoji uż pŏrãdziesiōnt rokōw i to akuratnie polskich ferwaltrōw niy szteruje.

Tela urzykaniŏ styknie, bo plac, w kerym my sie znŏdli, je echt szykowny. W cołkim kandrzińsko-kojzielskim krysie ni ma dziedziny, kerŏ je tak do imyntu skrytŏ w lesie. Ôkrōm lasa sōm tukej stawy, snŏźne faborki, porã ôbstareźnych chałpkōw i zgolymo nadobnych strōmōw, a na łōnkach stadōłka kōni, krōw i cigōw.

Przi głōwnyj ceście stoji tyż drzewianŏ kapelka z figurōm św. Nepomuka. Podle tukejszyj powiarki je ôna z roku 1690, jednakōż z tym datōmym je srogi cherop, bo na landkartach sprzed XIX storŏczŏ kapelki ni ma, a ôkrōm tego na wiyrchnim krziżu je rok 1882.

Atoli prŏwdziwŏ byrka tyj ôkolice je wrażōnŏ na nojwyższym „bergu” gminu Biyrawa (211 m n.p.m.). Możno wyżka na klin niy ciepie, atoli to je przecã rant doliny Ôdry, a tukej kŏżdŏ kympka robi godny efekt. Trza tyż dopedzieć, iże wiyrszek tyn je kulminacyjōm ōwyj podugowatyj piŏskowyj grzyndy, wzduż keryj kludziyła sztreka naszyj rajzy. Dyć skuli tego, iże zrobiyli my w lesie rōndo, to zajś mōmy te beszōngi nazŏd. Pokŏzoł sie tyż znajōmek faborek, a przi nim ôstałości hydrotechnicznych stawiyń, kere miały za auftrag szperować bystrzina i sztalować szpricã wōd.

Z mostu na Laszy widać uż gōrkã, kerŏ je nastōmpnym cwekym aufslugu. Tam je owŏ berka, kerõ je dŏwny statek ôd głōwnego łowczego sławyncickich fyrsztōw. Fest raduje, iże neôgotyckŏ erbizna z 1876 r. niy je poprzniōnõ niwerã. W 2005 r. ôstała sprŏwnie ôdnowiōnŏ i terŏźnie je jednym z barzij szumnych zabytkōw w cołkim krysie.

Nojprzōd z ôbdalŏ ujzdrzimy srogi turm, kery podanie jak inksze budōnki je postawiōny z cegłōw z detajlōma sztukatury w sznicie eklektycznym. Atoli, choć wielce szumny, niy je ôn tukej coby „stŏć i wōniać”, a na przidŏwek – bez przikłŏd jego gyszichty idzie spokopić, jake godne staranie mieli dŏwni posiedziciele ô swojã leśnõ erbiznã. Kej w postrzodku XIX stoleciŏ hutniczŏ industryja wykludziyła sie ze sławyncickich statkōw na wschōd Gōrnego Ślōnska, pokŏzało się, iże skuli 150. lŏt fungowaniŏ werkōw spotrzebowujōncych holc i wōngel drzewny, tukejsze lasy były blank poprzniōne.

Beztōż fesztry ôd sławyncickigo hercoga wkludziyli modernõ idyjõ wywŏżōnych knifōw gospodarziniŏ leśnym majōntkym, kere sōm pasowane baji bez terŏźnych leśnikōw. Na przidŏwek już ôwdy skirz hydrologicznego suszu las porzōnd gŏroł i bez to uzdano było postawić turm wysoki na 35 m, z kerego drab szło dojzdrzeć ôgyń w cołkich sławyncickich lasach. Nō, a że fyrszt Hugo bōł i usōndny, i pierzińsko bogaty – tōż turm ze Staryj Kuźnie je niy ino praktyczny, nale tyż fest galantny.

Krōm turmu, je tu skupina dalszych szykownych budōnkōw, kere piyrwyj sużyły za masztalnie i stawiynia przidajne kludzyniu leśnego majōntku, a terŏźnie spotrzebowane sōm na ôbiekty Nadleśnictwa Kędzierzyn.

Raduje tyż, iże fesztry niy zawarły sie tukej przed cołkim światym, ale narychtowały moc przistympnych ôbiektōw sużōncych cwekōm edukacyjnym. Ni ma tyż tukej muru, bramy i szlagbaumu.

Bez przestrzyństwo kympōw i pobliskigo lasa kludzi dugŏ na 1,5 km drōżka przirodniczŏ w terynie urzōndzōnym na muster parku dyndrologicznego, kaj stoji tyż siyła tabul, ôbznajmiajōncych niy ino ô naturze, nale tyż ô gyszichcie sławyncickigo statku.

Na byzuch do nadleśnictwa przibywajōm szkolŏrze, bajtle ze szpilszulōw, ale tyż ôsoby majoryntne, co pokazujōm choćby fotografije, a gospodŏrze erbizny łowczego ôbtŏczajōm jã należytõ flyjgōm, bez co wyglōndŏ bodej barzij efektownie niż za hercogōw Hohenlohe.

Tōż tela byzuchu u kandrzińskich fesztrōw, atoli podwiela sebierymy sie do rajzy, eszcze dwie drobŏczyny lŏ dociyrnych. Piyrszõ je niy funcjōniyrujōncŏ uż studnia, kerŏ mŏ jednaki zgłōmb (35 m), co wyżka tukejszego ôgniowego turmu. Take sroge głymbiynie wziōno sie pōnoś z rozdziału poziōmu grōntu na wiyrchu kympy i zrzadła wody we stawach i faborku (choć landkarty pokaujōm, iże ta rōżnica to je ino kole 15 m). Wacho tyż barzij pozornie wejzdrzeć na mury tukejszych budōnkōw, kaj nikere cegły majōm markã ôd familyje Hohenlohe, kerõ je korōna ze literōm H.

„POLAK POTRAFI”… BAJI ZROBIĆ STĘPĘ ZE SZTAMPFWERKU…

Do „ôbskoczyniŏ” ôstała sztela ô mianie Stampnica, tōz rajzujymy bez las, kery na podzim je tukej taki:

Gynau jak ôstane, Stampnica je wrażōnŏ w dolince faborka Lasza, w ôbdalu cosikej bez kilōmeter na połedniowy-zachōd ôd Staryj Kuźnie. Ôstawiyli my tã cōunã na zistã, bo ejźli piyrwyjsze place były na zicher szykowne, to Stampnica je istym leśnym szacym.

Atoli je tyż inkszy faktōr, skirz kerego je to plac ôzajist niyôbyczajny. Ano, keby pokŏzać go kōmuś, fto niy znŏ tukejszyj gyszichty i kŏzać mu ôdgŏdnōńć, co tukej było piyrwyj, to snŏdź narachowoł by wszyjske dōmyny ôkrōm industryje, a dyć – choć terŏzki ciynżko sie to wyforsztelować – była to (podanie jak Kozielawa i Starŏ Kuźnia) cōuna do kna industryjalnŏ.

Bodej piyrszym forszerym, kery tak sprŏwnie podszukowoł i ôpisoł gyszichtã hutniczyj industryje na Gōrnym Ślōnsku, bōł Hermann Fechner. Beztōż wiymy, iże Starŏ Kuźnia pospōł ze Stampnicōm była bez dugi czas permamyntnie spotrzebowanŏ na cweki hutnicze. Nō i tukej mōmy tã niyôbyczajnõ ôsobliwość, iże plac, kery bōł przestrzyństwym połnym rōmotu, marasu, fabrykŏrzy i smōndu, je terŏźnie sztelōm snŏżnyj przirody, spotrzebowanõ jyny na cweki wywczasu i przirodniczyj edukacyje.

Jedyn z hutniczych werkōw mōmy na landkarcie ze 1860 r, atoli sōm to ôstatki fungowaniŏ Stampnice za hutniczõ cōunã, bo ôwdy leśnŏ industryjŏ wykludzała sie uż ze sławyncickigo sztatu.

Fechner szrajbuje ô werkach, kere zaczły fungować w Klein Alt Hamer (Starŏ Kużnia) i na Stampnicy, w drugij tajli XVIII stoleciŏ. Atoli pisze ôn tyż, iże ta hutniczŏ sztela mŏ gyszichtã uzdanie dugszõ. Piyrszy szlak je z 1598 r., kej funkcjōniyrowały sam ôgnie lupowe (Stampnica i Starŏ Kuźnia je widzianŏ bez Fechnera za jednã hutniczõ ekã). Jednakōż niy wiymy jak richrich starŏ je tukejszŏ industryjŏ.

Na zicher ni ma uż werkōw na Stampnicy w roku 1883, a tak datowanŏ landkarta pokazuje ôkrōm tego, iże pospōł z industryjōm straciyły sie z tego placu stŏwy. Za to pokŏzoł sie dosik tajymy ôbiekt, kerego natura wyklarowała sie na niyskorniyjszyj karcie ferlyjgowanyj w 1941 r.

Ano, pokŏzało sie, iże to „cosik” ôstało zmianowane za Kultur Dynkmal, zajś znajōmy feszter ôpedzioł mi, iże na Stampnicy, sōm na zicher archeologiczne sztele. Tōż wimy tela, iże te stŏwy, kere sōm teroźnie na Stampnicy powstŏły już po II wojaczce, zajś piyrwyjsze doczkały likwidacyje – co niy było fest ciynżke, bo stykło ôdszperować szpricã bydōncõ ôdnogōm ôd faborka Lasza. Zasik z tã archeologicznõ sztelōm je dojś sprŏwny cherop, bo z przirōwnań dŏwnych i terŏźnych mapōw, idzie trufać, iże tyn tajymny ôbiekt je na dnie ôd stŏwu… abo niy… Ano, jego wrażynie je gynau naprzeciwko fesztrowni na kraju grōntu i wody – kajś tukej…

Bez przikłŏd ôd Stampnice warto tyż wyklarować inkszõ utropã, kerõ Polŏki majōm permamynt ze ślōnskimi mianami włŏsnymi. Tōż idzie ô to, iże ślōnske miana, kere nikej (jak Stampnica) funcjōniyrujōm za miana ôficyjalne – sōm na roztomajtych landkartach zmiyniane na muster polski, bez co tracōm proudziwy syns.

Miano Stampnica funcjōniyruje tyż ôficyjalnie przi ôznaczyniu tukejszyj fesztrownie (Leśnictwo Stampnica), a dyć na hned wszyjskich polskich landkartach je Stępnica. Tōż niy poradzã spokopić, katać nikere Polŏki tak fest ni majōm w zocy ślōnskości i Ślōnzŏkōw, coby durch kludzić wije z nojmyńszõ kruszkōm ślōnskij tradycyje, a wrŏz bez żŏdnyj miyrności robić z polskij mowy hasiŏk na roztomajte pseudo-moderne gŏdkowe abfale. Z drugij zajty – przecã niy tak dŏwno ôszkliwe polske aroganty zmiyniały na Ślōnsku miana ludziōm… tōż, eli winno nŏs to trŏpić i dziwować… Tak w cołkośći, bez przikłŏd miymieckich nazistōw i polskigo ferwaltōngu, trufōm, iże nikerym ludziōm sie zdŏwŏ, iże styknie dać inksze miano, coby zmiynić gyszichtã, atoli na szczyńście, tak to niy funguje…

Przecã ôkrōm tego, iże żŏdyn ni mŏ prawa dowolnie zmiyniać klangu mian włŏsnych, to ta, kōnkretnŏ ślōnskŏ Stampnica, je tak inakszŏ ôd polskij Stępnicy, jak bez bajszpil – liderka Tour de France od czirliderki na Tour de France. Toć je w gŏdce ślōnskij wyraz sztampa, kery mŏ znaczynie gynau take jak polskŏ stępa – atoli ino ôwdy, kej rozchodzi się ô srogi moździyrz (ubijak do krupōw).

Jednakōż ta Stampnica kole Staryj Kuźnie nie je ôd moździeyrza ino ôd werku, kery mŏ miymiecke miano Stampfwerk abo Schlakenpochwerk – kaj kruszōno było klōmpy szlaki z hutniczych esōw. Take werki i jejich maszyneryjŏ, tyż miały na Ślōnsku miano sztampa, nale w polskij gŏdce je to uż młyn stempel, a niy stępa. Podug Fechnera Schlakenpochwerk fungowoł ôd 1800 r. na Stampnicy i snŏdź ôd tego wziōna sie nazwa cołkigo kōnta. Bōł sam tyż ôd 1783 r. inkszy ciekawy werk hutniczy mianowany za Zainhamer, kaj kludzōno było produkcyjŏ kolitych i graniatych metalowych pryntōw, co były erzacym do wyrŏbianiŏ mōnet i inkszych myńszych produktōw.

Stampnica je sztelōm rastu do leśnych kolŏrzy i wandrusōw, je tyż ôstrzodkym leśnyj edukacyji ôsobliwie do bajtli ze szpilszule i szkolŏrzy, kludzōnym bez Nadleśnictwo Kędzierzyn. Atoli, kej tu przidymy, to na zicher terfiymy tyż kōnie i kōniki, bo som one howane w prywatnym ôstrzodku do rajtowaniŏ.

Z fesztrym, pōnym Adamym – kery na fotografijach prawie rychtuje fojera do szkolŏrzy, podarziło mi sie porã razy połosprawiać ô lesie. Rŏd mioł kōnie i poradziył na nich rajtować ôćby Indianery z Westernōw. Atoli ôd łōńskigo roku fesztruje i rajtuje uż w tym inkszym – „wiyrchnim landzie”…

Na (hned) rozestanie ze Stampnicōm, a tyż skuli tego, co sie pokŏzało na ôstatnim zdjynciu, możno przi jakij przileżytości, kej podarzi sie sebrać trochã cezkich, zdało by sie tã cosikej niy fest szlajfnõ wiatã, zmiynić na barzij napasowanõ do launy i krŏsy tego placu.

Tōż jeszcze gibki szapcyr niywiela za Stampnicã, kaj zajś utrefiymy głōwnõ bystrzinã Laszy, do keryj na przestrzyństwie strzōdleśnych łōnk wpływŏ myńszŏ szprica. Je tu tyż fest szumny damb – jedyn z nojsrogszych w tyj parcie lasa.

Po ôpacznycj zajcie, ôdpedniŏ tabulka ôbznajmiŏ, iże je to ôstoja ôd biberōw, tōż wacho tukej być cicho i niy fest dugo, coby niy szterować zwiyrzōw, bo to ône sōm tukej w dōma, a my ino na byzuchu. A dyć kej fto bezstōnie na mostku chciołby jednakōż ujzdrzeć jakigo bibera, to niych się weźnie srogi rukzak z jŏdłym, bo snadnij mu sie trefi (we forsztelōnku) Justin Bieber. Bibery-zwirza sōm na isto fest pozorne i trza mieć zgolymy cufal, coby tak ajnfach jakigo utrefić.

Postrzōd tego ausflugu byli my w sztyrech ekach, kere sōm terŏzki cōunami z wertownõ przirodōm i piyknymi landszaftami. Dŏwnieć zaôbycz były to place kaj myśliwce – nikej ô gradusie cysŏrzy – zbiyrali sie na gōny, ale nikere ś nich eszcze wczaśnij spotrzebowano było blank ôpacznie, na hutniczõ industryjõ. A dyć przecã za echt starego piyrwyj bōł to ôstrzodek grōmowityj i hrōznyj puszcze… Cōż, cheba mioł recht tyn Chop z Efezu, co to gŏdoł, iże panta rhei…

A dyć płynie tyż dalij faborek Lasza, atoli ino cosikej kole pōłtora kilōmetra, kaj mŏ uchōd do rzyki Biyrawki i pospōł z jeji bystrzinōm po dalszych sztyrech kilōmetrach wpływŏ do Ôdry.

W DALSZYJ TAJLI…

Bez prziileżytość dalszych ausflugōw po rudzkich lasach bydymy poszukować szlakōw ôd leśnych hutnikōw, kurzŏkōw i smolŏrzy. Potym bezprzekroczynie mostu na Biyrawce przeniesymy sie do leśnego landu i szafnymy byzuch u raciborskich fyrsztōw i rudzkich „biołych fratrōw”… Bydōm tyż ôzprŏwki połne mankilije, a baji mrokewne – ô lagarmynckim fesztrze i ô bebŏkach, co gymżōm wele leśnych grōftōw… Znojdymy plac, kaj dŏwnież pŏd ôstatni rudzki niedźwiydź i merskŏ sztela kaj trefiyła sie drugŏ na cołkim świecie katastrofa pasażerskigo fligra… Bydzie zŏcnŏ leśnŏ kapelka z niyôbyczjnõ launã, a ôkrōm tego – źrzōdełka, faborki, szumne strōmy, piykne landszafty i mocka inkszych leśnych roztomajtości… – jak to na „Ślōnsku”…