Ojgyn z Pniokōw: Wielkonocni czŏs abo Wielkanoc…
Nō, tōż mōmy już dzisiŏj te piyrsze świynto Wielkanocy. Wielkanoc, (Pascha, Niydziela Wielkanocnŏ). Na soborze nicyjskim we 325 roku wyszpekulowali, co ta Niydziela Wielkanocnŏ bydzie sie zawdy fajrowało we piyrszŏ niydziela po piyrszyj wiesiynnyj połni miesiōnczka. Ta skōmplikōwanŏ regla je ci tak po prŏwdzie przełożyniym na słōnyczny we swoji nŏturze kalyndŏrz julijański kōnkrytnyj daty 14 Nisan ze religijnygo kalyndŏrza hebrajskigo, kiery je kalyndŏrzym „lunarno-solarnym” (miesiōnczkowo-słōnycznym). Ta data 14 Nisan wyznaczŏ we hebrajskim kalyndŏrzu napoczniyńcie świynta Paschy, wele ftorego dzioły sie te wszyjske wydarzyni skuplowane ze naszym zbawiyniym. Beztōż tyż Wielkanoc je świyntym ruchōmym i moge przitrefić sie nŏjskorzij 22 marca a nŏjniyskorzij 25 kwiytnia. Ze datōm Wielkanocy skuplowane sōm terminy wiynkszōści zmiynnych, ruchōmych świōnt ôgōlnokrzyścijōńskich i katolickich takich jak: Strzoda Popiylcowŏ, Wieli Post, Triduum Paschalne, Wniybowstōmpiynie Pańske, Zysłanie Ducha Świyntygo, Boże Ciało i inksze. Po wkludzyniu kalyndŏrza grygorijańskigo juzaś pokŏzali sie ôdmiynnōści: we prawosławiu Wielkanoc fajruje sie zgōdnie ze kalyndŏrzym julijańskim. Ôstatnio gŏdŏ sie, coby uzdać Wielkanoc za świynto stałe. Wiymy przeca już dzisiŏj, co Jezus mōg być ukrziżōwany 7 kwiytnia 30 roka, abo – co jes mynij możebne – 3 kwiytnia 33 roka. Skrōny tego znōmy już cheba ta możebnŏ datã mŏrtwychstani, to jes 9 kwiytnia 30 roka. Rzecz ta bōła dyszkutiyrowanŏ ze cołkōm powŏgōm na II Soborze Watykańskim.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Nale, już ôd blank starego piyrwyj nŏjważniyjsze to bōło we piyrsze świynto… śniŏdanie. Kej już familijŏ we cŏłkości przikludziyła sie do dōm ze kościoła po Rezurekcji, znaczy po procesyji ze szpic paradōm skuplowanōm ze tym ci mŏrtwychstaniym, napoczynało sie śniŏdanie, kere ciōngło sie (i dalszij cheba wszandy sie ciōngnie) aże do popołednia. Jŏch jesce ôd mojij starki Klary spamiyntŏł słōwecka, kere klapowali do tego coch skorzij pedziŏł:
„Śniŏdanie ze ôbiadym za jednym zasiadym!”
Nō, alech sam nawykłŏdŏł choby richticzny kapelōnek. A mie nŏjbarzij sie zdajōm jajca wielkanocne, te wszyjske gryfniste pisanki, kroszōnki, hołōnki, byczki abo jak by je tam fto jesce inkaszij niy mianowŏł. Nŏjważniyjsze, coby rozeznŏwać rzŏdke już terŏzki pisanki ôd kroszōnkōw. Kroszōnki (mianowane tyż kajniykaj malōwankōma abo byczkōma) to sōm jajca zafarbiōne na jedyna farba, głŏdke bez ôbrŏzkōw. Pisanki abo piski, to jajca ôzdobiōne waksowymi ôbrŏzkami i zatōnkane we farbce. Wyfucki (wydmuszki), surowe abo na fest uwarzōne jajca, cechuje sie (pisze sie) ôzpuszczōnym waksym a kiej już tyn cŏłki waksowy rysōnek ôziōmbnie, wrŏżŏ sie je do letnij farbki. Niyskorzij trza tyn waks zetrzić z wiyrchu i łostanie szykownistŏ pisanka. Robiynie kroszōnek spolygo na tym, coby stwōrzić jak nŏjwiyncyj jajec ô roztomajtych farbach i ôdciyniach, ôkwitych farbtōnach. Je i trzeciŏ zorta wielkanocnych jajec. Sōm to pisanki robiōne ze kroszōnek. Ufarbiōne jednako jajca dropie sie jegłōm (szpyndlikiym, heknadlōm, kōzikym) abo inkszym ôstrym nŏrzyndziym. Majstry, a tak po prŏwdzie majsterki we rychtowaniu jajec wielkanocnych poradzōm jesce inakszij to zbajstlować. Dropiōm nŏjsōmprzōd jajca we te roztomajte ôbrŏzki a zatym dziepiyro warzōm je roztomajtyj ziylinie i to wtynczŏs jajca sōm kroszōnkōma, ale na kierych uwidzieć idzie to, co bōło wydrŏpane, bo już po warzyniu mŏ tyn cechōnek, te pisanie ciymniyjszŏ farba. Idzie tyż jesce robić pisanki ze situ i farbistych skrŏwkōw wołniannego cwistu ale to już ci je blank inkszŏ bŏjka.
Jajca farbiyli i jedli nałōnczŏs łobchodōw wiesiynnych tyż już i we starożytnim Egipcie a Persy ôbdarōwywali sie niymi w dziyń wiesiynnygo zrōwnaniŏ dnia ze nocōm. Juzaś we zymbolice krześcijańskij jajco ukŏzało sie – poduk legyndy – dziynka Marii Magdalynie. To przeca ôna jako piyrszŏ uwidziała Krystusa mŏrtwychstŏłygo i wypuściyła sie ze tōm ńowinōm we świat do cudzych krajōw i dziydzinōw. Yntlich tyż dokulwitała sie do palastu Tyberiusza, cysŏrza Rzymu. Ludzi przilazowali do tego cysŏrza i dŏwali mu roztomajte darki. Juzaś Marija Magdalyna miała ze sia ino jedne jajco. Rynka we ftoryj dziyrżōła te jajco wyciōngła ku cysŏrzowi ze słōweckami:
– Krystus mŏrtwychstŏł!
Cysŏrz jednakowōż ônyj niy uwierzōł i pedziōł ci ku nij tak:
– Jakōż to ftosik moge powstać z mŏrtwych? W to uwiyrzić je gynał tak samo procno jak i w to, co biŏłe jajco moge stać sie szarłatne!
Bez tyn czŏs, kej to gŏdŏł, jajco we palcach Maryji Magdalyny pomaluśku stŏwało sie czerwiōne. I stela u krześcijanōw wziōn sie zwyk ôbdarowywaniŏ sie farbowanymi jajcami.
Zwyk malowaniŏ jajec we Polsce je pewnikiym tak stary jak wkludzynie u nŏs krześcijōństwa. Już Wincenty Kadłubek (krakowski biszop) przi napoczniyńciu XIII wiyka we swojij krōnice pisŏł: „Polacy z dawien dawna byli zawistni i niestali, bawili sie z panami swymi jak z malowanymi jajkami (pictis ovis)”. Je ci to fest interesantne, iże niy ino same malowanie, pisanie jajec to ci bōł zwyk powszychny, ale i gracki śniymi, mianowane „na wybitki”, „wybitki” abo „walatki”. We takij gracce dwuch chopa praskajōm jajcami (jezderkusie! co jŏ gŏdōm? kroszōnkōma, kroszōnkōma!) we jajca kamrata a fto strzaskŏ jajco sōmsiŏdowi tyn wygrywŏ.
Jakech gŏdŏł zwyk malowaniŏ, dropaniŏ, farbowaniŏ jajec bōł we nŏrodzie powszychny, chocia do dzisiŏj nŏjbarzij zajimajōm, sie tym dziołchy i kobiyty. Farbujōm jajca we brezyliji czerwiōnyj i sinyj, we ôdwarze ze szupinōw cebuli, ze korowiny dzikij pōnki, liściŏ kwiŏtkōw szlosowyj rōłzy, korowiny olszy, ze takich chrobokōw mianowanych czerwcōma, we szafrōnie i krokoszu.
Nŏjstarszyjsze kroszōnki wandlujōm ze terynōw sumeryjskij Mezopotamii. Ôzdobiōne byli te starodŏwne kroszōnki i pisanki malōnkami słōńca, miesiōnczka, gwiŏzd, ale i dyszczu, astkami jedli abo inkszych tamesznych stromōw. Malōwane dzisiŏj ōrnamynty: hazoczki, baranki, zwōny, kwiŏtki i figōra mortwychstałygo Krystusa pokŏzali sie dziepiyro we XX wiyku.
Nŏjstarszyjsze polske pisanki wandlujōm ze X wiyka, ale neści prziłozdobiynie jajec znane bōło Słōwianōm mocka skorzij. Dŏwnij garniyrowaniym tych jajec zajimali sie ino baby (dziołchy samotne, wydane ale niy gdowy), chopōm juzaś pod sztrofōm, ani za Boga niy lza bōło wlazować do izby kaj te jajca rychtowali.
Nŏjsōmprzōd Kościōł zakazowŏł jedzynia jajec nałōnczŏs Wielkanocy. Szpera bōła cofniyntŏ we XII wiyku ale musowo trza ci bōło zerzykać szpecijalny pŏciyrz. Skludzało sie to do ôddziylynia tradycyji Kościoła ôd ôbrzyndowōści pogōńskigo świynta skuplowanego ze kōltym zmarłych we kerym jajco – napoczniyńciŏ nowygo życiŏ – ôdgrowało ważnŏ rōla. Bo bōł ci taki zwyk kulaniŏ kroszōnek, pisanek po mogiyłach przi fajrowaniu świynta zmarłych, coby niyskorzij ôddać te jajca dziadōm.
Ze tradycyjnich ruskich pisankōw wandlujōm sie jajca wielkanocne, kere robiōł petersburski jubilyrz Peter Carl Fabergé (Петер Карл Фаберже). Ôn ci jajca bajstlowŏł ze pōłszlachytnych kamiyni bindowanych ze goldym i strzybłym. Nŏjwiyncyj takich jajec zrobiōł dlŏ carskij familiji. Mieli my przileżitość ze mojōm Haźbiytkōm ôbejzdrzeć jajco zrobiōne we 1891r. dlŏ cara Aleksandra III na gyszynk dlŏ jejigo babeczki Marii Fiodorownej we moskiywskim muzyjōm uzbrojyniŏ (Оружейная палата). A juzaś we listopadzie załōńskigo roka jajco, ftore zrobiōł tyn Carl Fabergé dlŏ familiji Rothschildōw we 1902 r. skalyli jednymu istnymu aże za 18,5 mln dularōw.
Szłoby sam jesce na isto mocka ôzprawiać ô roztomajtych kroszōnkach i pisankach ale tak sie miarkuja, co niy plac i czas na to dzisiŏj. Dociepna ino, co jedzine na świycie muzyjōm jajec, pisanek je we stōlicy Pokucia Kołomyji (Коломия) na Ukrainie nad Prutem (ôbwōd iwanofrankowski abo po naszymu: stanisławowski). Je ci tam zamlōng aże dzieiyńciuch tysiyncy roztomajtych kroszōnek i pisankōw. Mocka mynij – ale zawdy – jes we Muzyjōm Rolnictwa we Ciechanowcu, kaj idzie ôbejzdrzić kole tysiōnca jajec.
Jakech gŏdŏł, jajca byli zimbolym życiŏ i płużyli do roztomajtych praktykōw. Nałōnczŏs świyncynia zŏgōnōw ludzie zakopowali je we ziymi, coby ta ziymia na bezrok gryfnie rodziyła. Szkorupiny wiyszali jesce ludzie we sadzie na stromach, coby tyż dobrze ôwocowali. A juzaś warzōne żōłtko dodŏwali jesce do ziŏrna siywnygo, coby wyrosło szykowniste łobiyli. I zawdy, ale to zawdy dziołchy ôbdarowywali chopcōw za ôszpluchtanie we druge świynto wodōm, za śmiyrgust.
