O językowych mitach, Kochanowskim i ślōnskij gŏdce

Języki, tak jak i inne sfery życia, obrastają nieraz mitami i jest to zjawisko spotykane na całym świecie. Wiele takich językowych mitów w opracowaniu różnych autorów zebrali w zredagowanej przez siebie książce „Language myths” (Penguin Books, 1998) Laurie Bauer i Peter Trudgill. Na stronach 66-76 znajdziemy w niej tekst Michaela Montgomery’ego „In the Appalachians They Speak like Shakespeare”. Odnosi się on do często spotykanego w obszarze kontinuum anglosaskiego przekonania, że są gdzieś jeszcze jakieś zabite deskami wioski, w których czas się zatrzymał i w których wciąż jeszcze mówi się takim samym angielskim, jak w epoce elżbietańskiej. Gdy przekonanie to straciło rację bytu w coraz gęściej zaludnionej Wielkij Brytanii, przeniosło się za ocean. Tam do dziś niejeden gotów jest ręczyć głową za to, że można takie „elżbietańskie” wioski znaleźć w rzadko odwiedzanych rejonach Appalachów.

Niedawne dyskusje parlamentarne nad śląskim językiem regionalnym po raz kolejny pokazały, że bardzo podobnym mitem karmi się też zbiorowa wyobraźnia w Polsce. Powtarza się go już od co najmniej 106 lat, a jedno z pierwszych jego świadectw znajdziemy w „Nowinach Raciborskich” z 1918 roku. W numerze 117 z 27 września podpisujący się pseudonimem „Ślązak” autor w artykule „Wasserpolnisch” pisał: „Narzecze to (…) pominąwszy wreszcie niektóre obce naleciałości – jest mową polską z 16-go stulecia, mową Kochanowskich, Rejów itd.”.

Język Kochanowskiego różnił się od współczesnego języka polskiego, istniały w nim pochylone samogłoski a, e, o, być może pochyleniu ulegało każde o przed spółgłoską nosową, nagłosowe o najprawdopodobniej poprzedzała proteza (brzmiało jak dzisiejsze śląskie ô), a wiele miękkotematowych rzeczowników żeńskich miało w dopełniaczu końcówkę -e (dziewice, łożnice, zbroje, ziemie, obok tego jednak: kuchniej, rolej, wolej). Różny od współczesnej polszczyzny był też język Reja, u którego znajdziemy ponadto wiele słów używanych do dziś w śląskim (fara, glanc, knefliczek, krepel itd.). To wszystko nie czyni jednak z języka obu tych poetów ślōnskij gŏdki, bo ta już w XVI w. różniła się od niego, a w ciągu kilku kolejnych stuleci ulegała zmianom, które doprowadziły ją do stanu, z jakim mamy do czynienia dziś.

W numerze 76 z 24 czerwca 1918 roku w cytowanych już „Nowinach Raciborskich” nieznany z nazwiska autor w artykule „O naukę religii w języku ojczystym” pisał: „Profesor Brückner bowiem powiedział o mowie górnośląskiej: »Nie jest to jakaś popsuta gwara, lecz sama treść i jądro mowy polskiej«”. Cytat ten jest często łączony z przytoczonym wyżej cytatem o mowie Rejów i Kochanowskich, co ma sugerować, że Aleksander Brückner jest autorem jednego i drugiego. Niestety, cytaty te są zwykle przytaczane bez podania źródła, a mnie dotąd nie udało się ich znaleźć w dziełach Brücknera. Znalazłem za to przykładowo taki:

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

„Wcale nie przeczymy, że kaszubskie gwary znaczniej się oddalają – należałoby jednak uwzględnić jeszcze i pruskie narzecza, i mazurskie, lecz dosyć tych przytaczań. Z każdej okolicy dałoby się zresztą coś ciekawego przytoczyć, coś osobliwszego. I nie »zepsuta« to mowa, ale sam miąż i rdzeń polszczyzny”. (A. Brückner, Dzieje języka polskiego. – Lwów, Wydawnictwo Towarzystwa Nauczycieli szkół wyższych we Lwowie, [1906], s. 176).

Drugi cytat pochodzi z recenzji „Na skalnym Podhalu” Tetmajera, której autorem był Józef Flach (Przegląd Polski, r. XXXVII, 1902-1903, kwartał IV (Kwiecień, Maj, Czerwiec), s. 342-345):

„Płyniemy przeciw wodzie, występując przeciw panującemu dziś zwyczajowi pisania polskich książek tak, że ich Polak po polsku tylko mówiący bez słownika nie rozumie (…). Literatura polska nie jest tu odosobnioną, bo podobne objawy mają i inne. Zaczęło się to w dramacie, gdzie dla zadosyćuczynienia realistycznym prądom, poczęto dyalogowi nadawać charakterystyczne zabarwienie gwary lub żargonu. Doszło do tego, że np. Hauptmann napisał De Waber, których rozumie Szlązak niemiecki lub germanista obznajomiony z dyalektologią, lecz nie Niemiec lub cudzoziemiec, niemiecki język znający (…). Używanie gwary góralskiej w polskich pismach ma jednak nietylko to jedno źródło: nie jedynie dla lokalnego kolorytu używa się zamiast ogólno-zrozumiałych wyrażeń takich, do których Polakowi (…) potrzebnym jest słownik. Odgrywa tu rolę i powszechne rozmiłowanie się w życiowych objawach ludu wiejskiego i specyalnie w tej kwestyi językowej mniemanie, że tamta gwara jest bardziej polska, niż dzisiejszy pod obcemi i międzynarodowemi wpływami urobiony język, że tamta gwara, jak się w dziennikach czyta, bardziej jest zbliżoną do języka Kochanowskiego i Skargi, niż nasz obecny język”.

Fragmenty powyższej recenzji, zamierzając polemizować z autorem, Brückner przytoczył w swoich „Dziejach języka polskiego” (s. 168) i być może jakiś nieuważny czytelnik przypisał mu ich autorstwo. Jak by nie było, okazuje się, że polski mit, od którego zacząłem, bazuje na – wszystko na to wskazuje – nie istniejących cytatach. Być może jednak to ja jestem w błędzie i ktoś poda wreszcie wspomniane cytaty wraz z ich źródłem.

Na koniec, by pokazać istotne różnice między polszczyzną Kochanowskiego i dzisiyjszōm gŏdkōm, zamieszczam oryginalne teksty trzech pierwszych trenów renesansowego poety polskiego wraz z ich śląskim przekładem. Cykl „Trenów” to jeden z częściej tłumaczonych utworów Kochanowskiego. Na angielski tłumaczyli go m. in. Dorothea Prall oraz Seamus Heaney ze Stanisławem Barańczakiem, na niemiecki Spiridon Vukadinović, na francuski Marek Edmond, na czeski Jan Pilař, na chorwacki Neda Pintarić, a na rosyjski Siergiej Sowietow i Wsiewołod Rożdiestwienskij.

Mirosław Syniawa – urodzony 1958 w Chorzowie, tłumacz poezji światowej na język śląski (m.in. wierszy zebranych w tomie “Dante i inksi, i jeszcze inksi”), autor poezji po śląsku (m.in. “Cebulowŏ Ksiynga Umartych“ i “Mappa Mundi“) oraz prozy pisanej w języku polskim (“Nunquam Otiosus”), współautor “Gōrnoślōnskygo ślabikŏrza”, autor dwutomowego “Biograficznego słownika przyrodników śląskich“.