Niyprzinoleżite ślōnske ksiōnżynctwa we strzedniostoroczu – skōnd sie wziyny, jakim knifym fōngōwali a kaj sie straciōły

We 1163 bajtle umartygo – najprzōd ze trōna ściepniyntygo – hercoga ôd Ślōnska a wiyrchnigo hercoga (princepsa) ôd Krōlestwa Polskigo Wodzisława Wyciepanygo a Agnys von Babenberg wziyni Ślōnsk nazod skuli ugody, kero we Nyrynbergu ze swojimi ōnklami Bolesławym Kandziōwatym – hercogym ôd Krakōwa, Mazowije a Kujawōw, Mieszkym Starym – hercogym ôd Polski (dzisioj Wielgopolsko) a Lubuszo (dzisioj Lebus w Niymcach) i Hajnelym – hercogym ôd Sandōmiyrzo szrajbli.   Ślōnske hercogi ôd sia przikludzili na Ślōnsk abtajlōngi ôd niymieckich ricerzōw, za swojich wachtyrzōw, a tyż niymieckich fraterōw – Cistersōw ze Pforty. Skirz spōmoganio ôd sōmygo cysorza Fridricha – Bolesław Dugi (Boleslaus der Lange Herzog von Schlesien) erbnōł Dolni Ślōnsk a Ôpole, a tyż wiyrchnio wodza nad cołkim Ślōnskym, zajś ônygo modszy bracik Mieszko Motlōnogi (łac. Mesco Loripes dux Raceburgensis) – Racibōrz, Cieszin, Koźle a Toszek. Nojwożniejszy grody nad Ôdrōm Bolesław Kandziowaty ôbsiednył polskimi ôbsadami. Piyrwyj ślōnske hercogi ôd ônygo wiyrchno wodza uwożali, a tyn za rajōm wiyrchnio wodza ôd cysorza ôd Niymcōw. Nale już we 1166 Bolesław Dugi a Mieszko Motlōnogi wyciepli polske ôbsady ze sztrategijōwych grodōw nad Ôdrōm, to je nojbarzij po blisku prowdzie z Breslau, Głogōwa (Glogau), Ôpolo (Oppeln) a Racibōrzo (Ratibor), tym knifym dyrekt wiyrchnio wodza ôd polskigo syniora nad Ślōnskym ściepli. We 1167 abo 1168 zasztrabōwali ônygo miltyrinterwyncyjo. Dziepiyro we 1172 Kandziowaty efektiwny angrif na szprajcōwany Ślōnsk machnył a ślōnskigo hercoga Bolesława Dugigo z Breslau wyciep. Rechtōwy pōn ôd Ślōnska znod dekōng we Erfurcie – hauptsztadzie ôd Turingōw, zajś ônygo spōmogocze brōnili sie jeszczy krōtko we Lignicy. Skirz hercoga ôd Ślōnska Bolesława Dugigo interwyncyjo cysorz Fridrich I Ryszawobrody podjōn. Bez tyn czos krakōwskim hercogym-syniorym ôstoł hercog ôd Polski (dzisiokszyj Wielgopolski) – Mieszko Stary, kery mioł bojōnczka, co ta interwyncyjo poradzi ku miltarnyj naturze przińś, tōż za wiyrchnigo pōna do Ślōnska nazod Bolesławowi Dugimu ślōnske ziymie wrōcił. Nale Ksiōnżynctwo Ôpolske musioł Bolesław swojimu synkowi Jarosławowi darōwać. Cołko niyzoleżitość ôd Breslau prefitōwało Ksiōnżynctwo Raciborskie ôd Mieszka Motlōnogigo. Za pōnōwanio ôd Bolesława Dugigo Ksiōnżynctwo Ślōnskie zaczło bliske kulturalne a gospodarkōwe skuplōwanio ś Niymcami. Bajtle ôd Wodzisława Wyciepanygo, bez muter Austryjoczka chowane, na hofie w Altenburgu zasiedziałe, ku ślōnskim grodōm niymiecke zwyki a kultura i godka Mittelhochdeutsch za oufyn godka na ôd nich hofach wkludziōły, a tyż piyrszych niymieckich ricerzōw, fratrōw a zidlerōw skludziōły, kerym festelne priwilegi dowały. Jednako reprezyntanty inkszyj slowiańskij dinastyje – czeskich Przymyślidōw, kere przinoleżeli do pōnōw ze szpicy sztatōw ôdy Niymieckiego Rajchu – robiōły.

We 1177 Bolesław Dugi zrobiōł sie sztama ze nojmodszym bajtlym ôd Krziwogymbiatygo – sandōmierskim hercogym Kazimierzym Prawym – sztamfatrym ôd mazōwijskij a krakōwskij linije ôd Piastōw, kery ô krakōwski trōn sie hajoł, zajś Mieszko Motlōnogi a Jarosław ôpolski, ze Mieszkym Starym – hercogym ôd Polski, kery na tym trōnie zicoł. We Krakōwie dostoł wiyrch Kazimierz Prawy, zajś na Ślōnsku – Mieszko raciborski a Jarosław ôpolski rozczajśli a wyciepli Bolesława. Skuli pokojowyj ugody szrajbniyntyj we 1178, Dugi nazod na trōn w Breslau wrōcił. Ksiōnżynctwo Ôpolske w rynkach ôd Jarosława ôstało, zajś Mieszko Motlōnogi ô ziymie, kere w 1179 dostoł ôd nōwygo krakōwskigo princepsa we pōmiana za zgoda na przińście nazod do Breslau szczaskanygo Bolesława Dugiego – to je bytōmske a ôświyńcimske kasztelōństwa, kere przinoleżały do Ksiōnżynctwa Krakōwskiego, a kere ôbyjmnōwali tyż grody Siewiyrz, Krzōnōw, Zatōr a Pszczina – Ksiōnżynctwo Raciborskie poszyrzył. Tym knifym Ziymio Bytōmsko a Pszczińsko po 129 rokach nazod we granice ôd Ślōnska wrōcili, nale we granicach kościelnyj wiyrchnij wodzy ôd krakōwskigo, a niy breslauskigo biskupa ôstali. Kazimierz Prawy bōł richtich pōnym ôd Krakōwskigo Sztatu, kere ôbyjmnōwało Ksiōnżynctwo Krakōwske (ôbjyno tyż Ziymia Łynczicko-Sieradzko), Ksiōnżynctwo Sandōmierskie a Ksiōnżynctwo Mazowijske (ôbjyno tyż Kujawy). Recht ku niyzoleżityj sztatowoście do wszijstkich piastowskich ksiōnżynctwōw na zicher dowała papiesko bulla ze 1178, ôbznojmiōno na antrag ôd Kazimira, dyć rojmōwała regula ôd synioratu, kero bōła grōntym do wiyrchnij wodzy ôd Mieszka Starygo. Wszijske piastowske pōny zaakceptirōwali tyn sztand bez tref we Łynczicy we 1180, skirz czego przōdziejszo synioralna tajla ôstała erbōwanym ksiōnżynctwym ôd Kazimierza Prawygo. Bez tyn czos ôn jeszczy pora aufgabōw do inkszych piastowskich hercogōw, za wiyrchnigo pōna zônaczōł. Potyn już we zachy ôd inkszych piastowskich ksiōnżynctwōw sie niy styrkoł, a we 1191 po tym jak Mieszko Stary na krōtko opōnował Wawel, oufyn ze principata abdankōwoł, coby inksze piastowske linije sie już we ônygo sztat niy styrkali.

To ta niyprzinoleżitość ôd Ksiōnżynctwa Ślōnskigo (krōm politikowygo tajlōnga behandlōwanygo za cołkość), Ksiōnżynctwa Polskigo (Wielgopolski) a Ksiōnżynctwa Pōmeranijskigo ku Krakōwskimu Sztatowi yntlich zeformalizōwało. „Włosny ślōnski hercogōwy klepciok sztrajchōwoł niyzoleżitość ôd Ksiōnżynctwa Ślōnskiego” – polski historiker Zygmunt Boras naszrajbōwoł. Po umrziciu ôd Jarosława ôpolskigo a Bolesława Dugigo we 1201 Hajnel I Brodziaty (Heinrich I der Bärtige Herzog von Schlesien) wodza na Ślōnsku objōn. Jeszczy przōd 1190 niymiecko hercożka ôd Meranu – Hyjdla von Andechs – cera Bertolda VI grofa ôd Andechs (Bajery), margrofa ôd Istrije a titelarnygo hercoga ôd Meranu (Dalmacyjo) ôn zajślubiōł. Bōła to już trzecio za rajōm (po ônygo ōmie a muter) rodzōna Niymka, za ślōnskigo hercoga wydano. Jako srogo politikowo woga to manżelstwo mioło, festelny sztelōng ôd familije Andechsōw wele cysarskij dinastyje Hohenstaufōw i fakt, co szwestry ôd Hyjdli ôstały wydane za krōlōw Francyje a Madziarōw, wykozōwo. Ze wtoryj zajty to tyż tamtejszo politikōwo siōła ôd Ślōnska pokozōwo. We 1202 Mieszko raciborski, kery za erba ôd Jarosława ôpolskigo sie uwożoł, ku swojimu sztatowi Ksiōnżynctwo Ôpolske dokuplōwoł. Krōtko rajn-ślōnsko militarno haja, we keryj wiyrch mioł Motlōnogi, pokojowo ugoda skōńczōła. Skuli nij ôbsztalōwali yntlich tajlōng ôd Ślōnska na dwa ôsōbne sztaty. Hajnel Brodziaty (Heinrich I der Bärtige Herzog von Schlesien) bōł pōnym ôd Ksiōnżynctwa Ślōnskigo ze hauptsztadym w Breslau, zajś Mieszko Motlōnogi (Mesko Herzog von Ratibor und Oppeln) – pōnym ôd Ksiōnżynctwa Ôpolsko-Raciborskigo ze hauptsztadym we Racibōrzu (Ratibor), po ônygo umrziciu przekludzōnym ku Ôpolu (Oppeln), skirz tymu barzij pode mianym Ksiōnżynctwo Ôpolske znōmygo. Tyn ôstatni sztat sie za jedna cołkość kulate 80 lot ôbstoł, a we drugich storoczach jeszczy mocka razōw do ônygo tradycyje sie wrōcali. Granicōm miyndzy dwōma ślōnskimi sztatami tak mianōwano przesieka bōła, to je pos ôd granicznych lasōw, kery kejsik gōrnoślōnske plymiyni Ôpolanôw ôd dolnoślōnskich Ślynżanōw tajlōwoł. Najbarzij po blisku prowdzie tyż na sōmym poczōntku XIII storoczo wapyny ôd ôbu sztatōw ôbsztalōwali. Cechōm ôd Ksiōnżynctwa Ślōnskigo (Herzogtum Schlesien) ôstoł bildōwany na niymieckich, czorny adler ze szczybnym ryngrafym (bandōm na bild pōłmiesiōnczka) na złotym polu, kery bōł już na zicher na sztymplu ôd Hajnela II Bogōmyślnygo (Heinricha II der Frōmme). Wapynym ôd Ksiōnżynctwa Ôpolsko-Raciborskiego (Herzogtum Oppeln-Ratibor) ôstoł ôparty na mustrach francuzkich a italskich – złoty adler na światłym modrym polu, kery bōł na sztymplu ôd synka ôd Motlōnogigo – Kazimira (Kasimir) we 1222. Ôba ślōnske sztaty bōły oufyn uwożane we cołkij Ojropie, bo faktōwy rozlecyniy sie bōłygo sztata ôd Polanōw na myńsze sztatowe ôrganizmusy bōł już fertich. Pokojowo ugoda pōmiyndzy ôbōma ślōnskimi sztatami, kero ôbsztalōwała jejich granice, ôstała konsztōwano bullōm ôd papiyża Innocyntego III ze 25 nōwymbra 1202. Tym knifym bulla ta przituplōwała niyprzinoleżite sztatowe egzistōwaniy ôd Ksiōnżynctwa Ślōnskiego a Ksiōnżynctwa Ôpolsko-Raciborskiego na internacyjōnalnym szauplacu. Tyngi   wykoz, kery tupluje suwerynny sztatus ôbu ślōnskich sztatōw sōm tyż manżelstwa zawarte bez bajtlōw jejich pōnōw ze cerami ôd pōnōw ôd festelnych ojropyjskich sztatōw. Manżelkōm do bajtla ôd Hajnela Brodziatego – Hajnela II Bogōmyślnygo ôstała dyć cera ôd krōla ôd Czechōw Przymysła Ottokara I – Ana, zajś bajtel Mieszka Motlōnogigo – Kazimir ôpolski wziōn sie za manżelka cera ôd cara Bulgaryje – Wiola. Darmo ni wystarali sie ôba ślōńske hercogi ô   kościelno ôsōbność swojich sztatōw, co festelnie zmocniōło by tamtejszy niyprzinoleżity sztatus ôd Ślōnska. Sztrajchuja nale, co brak ôsōbnoścei kościelnyj sztata, bōł wtynczos niy dziwny. Niy mioło go tyż Krōlestwo ôd Czechōw, zwykłe niymieckimu kościołowi. Paradoksym je fakt, co Czesko Korōna, kero mioła wtynczos ôgraniczōno suwerynność za skłodowy sztat ôd I Niymieckigo Rajchu, je uzdano bez uczōnych za cołkym ôsōbny sztatōwy ôrganizmus. Zajś ôba dwa ślōnske sztaty, kere wiyrchnij wodze ôd żodnygo inkszygo mōnarchy niy zwykali, do dzisioj sōm ańzajtōwo behandlōwane za tajle ôd sztata-widmo Krōlestwa Polskigo, kerygo wynokwiōnym wiyrchnim pōnym podug polskij historyjografije mioł być wtynczos hercog ôd Polski Wodzisław Ułbajnōwaty, bo gynau zajōn Krakōw, kery dyć we 1180 sztelōng wiyrchnigo hauptsztadu potraciōł. We rokach 1202-1207 ôpolsko-raciborski hercog Mieszko Motlōnogi na teritorium swojigo sztatu piyrszych we historyje zidlerōw ze Niymieckigo Rajchu na Gōrnym Ślōnsku skludziōł. 9 junika 1210 Hajnel Brodziaty (Heinrich der Bärtige) prefitōwoł ôd papiyża Innocyntego III bulla, kero nazod wrōcała – do pōna ôd Gōrnygo Ślōnska, ôpolsko-raciborskigo hercoga Mieszka Motlōnogigo – rojmōwano we 1178 regula ôd syniorata. Dalij hercog ôd Ślōnska cyzamyn do kupy ze tajlōm ze magnatōw ôd Ksiōnżynctwa Krakōwskigo, spōmōg Mieszka we festelnych hajach, skōńczōnych ôpōnowaniym Krakōwa. Krōm Hajnela Brodziatygo – hercoga ôd Ślōnska, kery wybanōwoł ô bulla ôd papiyża ze 9 junika 1210, żodyn inkszy ônygo wiyrchnij wodze niy uwożoł. Wrōcōno nazod regula ôd synioratu nikej niy wlazła w żicie, bo Mieszko Motlōnogi umrził już 16 maja 1211 we Krakōwie.

Po umrziciu ôd Mieszka Motlōnogiego wiyrchnio wodza nad cołkim Ślōnskym przejōn najbarzij po blisku prowdzie Hajnel I Brodziaty. Na ekstra uwoga zasugōwujōm […] ugody ô manżelstwa swojich niyletnich bajtli, kere wtynczos zawrził. Stowiajōm ônygogo gynau we lagrze ôd Hohenstaufōw a wykozōwujōm ô naroz pobliżyniu ze Czechami – naszrajbōwoł we ônygo biografije polski historiker Benedykt Zientara. W drugich rokach za rajōm ôpolski hercog Kazimir – drugi ôd Mieszka Motlōnogigo a ônygo wiyrchni pōn hercog ôd Ślōnska Hajnel I dalij politika zidlōwanio swojich sztatōw zidlerami ze Niymieckigo Rajchu ciśli. Ekstra srogi bōł cusztrōm fachmanōw ôd stowianio sztolniōw a szachtōw na terynach, kaj fedrōwali zilber a gold. Prōzne doterozki teryny Przōdgōrza ôd Sudetōw, bōły yno zidlerami ze Rajchu zidlōwane. We 1211 Hajnel prziszoł do dugigo wadzynio ze breslauskim biskupym Loryncym . Krōm dowanio biskupowi jakich priwilegōw, festelnie stoł na sztandzie, co to ôn je pōnym ôd cołkigo sztatu, a ônygo wiyrchnij wodzy wszijske kwatyrniki ôd Ksiōnżynctwa Ślōnskiego podlygajōm, tōż breslauski biskup a ônygo poddane tyż. Mioł ôn nale we wercie tamtejszo siōła ôd Kościoła, tōż darōwoł festelny gyszynk do niymieckich fratrōw – Cistersōw, kerych zidlōwoł we Hajnelowie (Heinrichau) wele Minsterberga (Münsterberg) i we Trzebnice (Trebnitz), kaj we rokach 1202-1219 pobudował ôn kosztym cołkigo ausztojera ôd Hyjdli von Andechs, znoczny kościōł pod forladōngym ôd św. Bartolōmyja Apostela cuzamym do kupy ze srogim klosztorym. Dalij na Ślōnsk ricerske fraternicyje zakludziōł. We 1222 darōwoł Krziżokōm ziymie we ôkolicach ôd Krziżborka (Kreuzburg) a Namysłowa (Namslau), zajś ôkolice ôd Małyj Ôlysznice (Klein Oels) kole Oławy (Ohlau) we 1226 przijszli ku Tymplarōm. We 1229 bulgarsko carewna, hercogina Wiola – gdowa po gynau umartym ôpolsko-raciborskim hercogu Kazimirze (Kasimir), porōnczōła swojich małoletnich bajtlōw – Wodzisława (Ladislaus) a Mieszka (Mesko) pod flyjga ôd wiyrchnigo pōna, hercoga Hajnela Brodziatego, kery wyznoczōł ôpolskij hercoginie a jejij bajtlōm włosne ksiōnżynctwo ze ziymiōw wieluńskij a kaliskij (kere nojprzōd dostoł ôd Hercoga ôd Polski we pōmiana za militarno pōmoc) a dyrekt wodza nad Gōrnym Ślōnskiym ôbjōn. Tym knifym sōm stanył sie jedinym pōnym ôd cołkigo Ślōnska. We rokach 1229-1230 zajōn tajla ôd Dolnich Lużicōw, Ziymio Lubusko a tajla ôd Brandynburgije: Ziymie Barnimsko a Teltowsko, tōż zachodnio granica ôd Mōnarchije Ślōnskij po dzisiokszy Berlin roztopiyrził. Srogszo tajla ze polskich historikerōw we swojich arbajtach przełazi cichoczym bez fakt dokuplōwanio tajle ôd Brandynburgije ku Mōnarchije Ślōnskij abo prōbuje wykozōwać, co to je mało po blisku prowdzie. Egzistiyruje zapierano bez tajla ôd polskich uczōnych hypotyza ôd niymieckich historikerōw Helmuta Lüpkygo a Klausa Zernacka, kero godo, co skirz aufgaby ôd Hajnela I ku Tymplarōm, we Brandynburgije jejich szumny festōng Tempelhof stanył. Tako ekspanzyjo na zachōd ze festelnym kōntrangrifym by sie trefiła, kejby ślōnski mōnarcha bōł bez Niymcōw uwożany za cudzygo. Nale ślōnske Piasty, jednako jak czeske Przymyslidy, bōły za reprezyntantōw niymieckich dinastyjōw behandlōwane. Bez tyn czos Ksiōnżynctwo Sandōmierskie, kere mioł Bolesław Gańbiaty erbnōńć, Kōnrad Mazowijski – miost modszymu bracikowi – swojimu bajtlowi darōwoł. Muter ôd Gańbiatygo hercogina Grzimisława napytała ô spōmoganiy pōna ôd Mōnarchije Ślōnskij, kery chned Krakōw opōnōwoł. Skuli tygo we 1232 ku skaryszewskij ugodzie przijszło, podug keryj oufyn Ksiōnżynctwo Krakowskie potajlōwali. Ziymie łynczicko a sieradzko, ôpōnowane bez Kōnrada, ôstały do Mazowijskigo Sztatu dokuplōwane. Okrōno tym knifym krakōwsko ziymio Hajnel Brodziaty dyrekt do Mōnarchije Wielgo-Ślōnskij dokuplōwoł. Ksiōnżynctwo Sandōmierskie przijszło nazod ku małoletnimu Bolesławowi Gańbiatymu, a recht ku flyjdze nad nim ku Hajnelowi I. Chned hercog ôd Polski Wodzisław Ułbajnōwaty umrził. Tamtejsze ricerstwo szprajcōwali sie prociw ônygo drugimu Wodzisławowi Odōniczowi, kery priwilegōwoł klerus a przijszło pod wodza hercoga ôd Ślōnska, kery kupa lot wadzynio ze breslauskim klerusym kulōł. Ślōnzoki zajyny poła Ksiōnżynctwa Polskigo po lewyj zajcie ôd Warty, kero we 1234 przijszła ku Mōnarchije Ślōnskij. Bez roki 1232-1235 Mōnarchijo Ślōnsko potraciła teritoriumōwe prefity na zachodzie: Barnim, Tetlow, Cedinio a Dolni Lużice. Ôd nōwymbra 1234 Hajnel I Brodziaty, jednako jak ônygo ōpa Wodzisław Wyciepany, hercogym ôd Ślōnska a Krakōwa – „dux Slesie atque Cracovie” (Heinrich I Herzog von Schlesien und Krakau) sia titlōwał, zajś ônygo bajtel Hajnel II Bogōmyślny (Heinrich II der Frōmme Herzog von Schlesien und Polens) – hercogym ôd Ślōnska a Polski (dzisiokszyj Wielgopolski). 19 marca 1238 bez bezuch we Krośnie (Krossen, dziś Krośnie Odrzańskim) Hajnel I Brodziaty (Heinrich I der Bärtige) umrził.

W XX-storocznyj polskij historyjografije tyn ślōnski mōnarcha swojok ôd festelnych niymieckich familijōw, bliski aliant cysorzōw ze dinastyje Hohenstaufōw je ańsztimiś za skuplōwocza ôd polskigo sztatu uwożany. Tōż pojakimu, kej mioł bez pora lot Krakōw a poła ôd Ksiōnżynctwa Polskigo (dzisiokszyj Wielgopolski), niy yno niy korōnował sie na krōla, nale ani niy ôbznojmił sie hercogym ôd Krōlestwa Polskiego abo hercogym cołkij Polski? Pojakimi niy ôpōnōwōł wtoryj tajle ôd Ksiōnżynctwa Polskigo (Wielgopolski) a niy medikōwoł ô zwykniyńciu siebie Mazowije? Skuli tygo, co ônygo jedyn cwek bōło roztopiyrziniy teritorialnyj siōły a gospodarkōwy postymp ôd Mōnarchii Ślōnskij, a bez to zmocniynie swojigo sztelōnga. Nale polske uczōne za pierōna nie chcōm prziznōwać, co bez czos kej anōng Polsko ukrōcoł sie yno ku teritoriumowi ôd Wielgopolski, Ślōnsk mioł swōj festelny sztat (mianōwany we polskij historyjografije Sztatym ôd Hajnela Brodziatygo abo mōnarchijōm ôd piyrszych ślōnskich Hajnelōw), kery bōł w sztandzie zwyknōńć siebie tajla ziymiōw polskich a niymieckich. Inkszy problym je do nich tamtejszo festelno sztama pōna ôd Ślōnska ze niymieckim cysorzym Fryderykiym II i koligacyje ze spōmogoczami ôd Hohenstaufōw. Skuli tygo dzisiokszo polsko historyjografijo choby ipta uwożo Mōnarchijo Wielgo-Ślōnsko, za darymno prōba wrōcynio nazod Krōlestwa Polskigo a ônyj pōna za zocnygo „polskigo” hercoga, krōm, co jeszczy w XIX storoczu polski historiker Feliks Koneczny uwożoł, co „Hajnel Brodziaty, chocioż Piast ze familije, bōł cołko pōniymczōny” a „germanizował Ślōnzk ze cołkich siōłōw”. Na tyn podany majnōng prezyntirōwało mocka inkszych uczōnych, jednako niymieckich, jak i polskich. Do przikładu podug Colmara Grünhagena: Hajnel Brodziaty „wkludziôł sam, na slowiańske ziymie, niymiecko kultura”, podug Karla Lamprechta „rodzōny ze niymieckij muter, chowany w Niymcach, ożyniōny ze św. Hyjdlōm […] ôbtoczōny niymieckimi byamtrami, bōł Niymcym; niymiecko godka, niymiecke zwyki a zocjalne żicie pōnowali na ônygo hofie”, Erich Randt szrajbōwoł, co „Hajnel I bōł a ôstoł Niymcym […] hof ôd Hajnela bōł niymiecki”, Jōzef Szujski szrajbōwoł, co hof ôd Hajnela bōł „masōm ôd niymieckoście”, a ô nim samym, co „bōł pōniymczōny na amynt”, zajś Wacław Sobieski pedzioł: „Hajnel Brodziaty bōł ynklym a bajtlym ôd Niymkōw, kej co wiyncyj terozki wziōn sie tak znoczno niymiecko hercożka, ulygnył cołkym ańflusowi ôd niymieckij kultury, we ricerskij wachcie ôd hercoga fol teutōńskich ricerzōw”. Krōm richtich dōminacyje godki Mittelhochdeutsch a niymieckij kultury na hofie ôd ślōnskich Piastōw, to uwożanie ônych za Niymcōw je przesodzōne. We papiurze ze 1203 i na jednym ze klepciokōw miano ôd hercoga mo klang „Indrich”, co ôddowo slowiańsko forma tygo miana „Jindřich” we przinoleżitych do Rajchu – Czechach, a niy ideologijōwo wynokwiōno bez polskich historikōw „Jędrzych”, kero ni mo deki we żodnych zdrzōdłach. Richtich natura ôd ślōnskich Hajnelōw ôddoł pōmeranijski uczōny Paul von Niessen, kej szrajbōwoł, co Hajnel Bogōmyślny „nojbarzij co sie tyko swojigo sztandu ku Niymcōm, glajzōm ôd fatra szoł: z kożdyj zajty spōmogoł niymiecko kultura […] ze wtoryj zajty ôstoł na amynt Piastym: pōnym ôd slowiańskigo plymiyno na gybitach we przewodze slowiańskich. W tyj tuplōwanyj naturze, za piōniyra ôd niymieckoście ô slowiańskich korczokach skulnył swoja ôstatnio haja”. Wożno je sam tyż terminologijo, kero idzie trefić we niymieckij historyjografije, kaj mōnarchijo ôd Hajnela I Brodziatego (Heinricha I der Bärtige) mianōwali tyż „Wielgo-Ślōnskim Sztatym” (gross-schlesische Reich). We krōnice ze kōńca XIII storoczo je po prowdzie notka, co Hajnel banōwoł u cysorza ô polsko korōna do bajtla, nale we niymieckich papiurach zdrzōdłowych do tyj krōniki ni ma szrajbōnka ô jako korōna, tōż polsko je yno wynokwianiym a bogōmyślnym winszōwaniym tamtejszych krōnikorzōw (skuplōwanych ze polskōm kościelnōm prowincyjōm) a dzisiokszych polskich historikerōw. Co wiyncyj polski uczōny Benedykt Zientara pedzioł, co ô możebnoście siōngniyńcio Hajnela Bogōmyślnygo po korōna, yno „niyiste notki ôd zdrzōdłōw fulajōm”. Korōnacyjo Hajnela Bogōmyślnygo na krōla Polski niy prziniesłaby ônymu żodnych wycirklōwanych prefitōw (Kōnrad Mazowijski zōuwizōu niy uwożołby ônygo wiyrchnigo pōnowanio), a ônygo potōmnych narażōwołaby na haja ze inszymi piastowskimi linijami, kere tyż miołyby wōnty do polskij korōny. Festelnie lepszejsze bōło sztajgniyńcie Ksiōnżynctwa Ślōnskiego do rangi krōlestwa, co bōło możebne, eli dać pozōr na sztama ôd Hajnela Brodziatego ze cysorzym Fridrichym II i ônygo dobre becyjōngi ze papieżym. Skuli korōnacyje ôd Hajnela Bogōmyślnygo na krōla ôd Ślōnska inksze piastowske linije niy poradziliby mieć wōntōw do takij korōny, a ônygo sztat dalij niy bōłby ani kōncek myńszy.

Hajnel II Bogōmyślny (Heinrich II der Frōmme Herzog von Schlesien) bōł modszym bajtlym pōna ôd Mōnarchije Wielgo-Ślōnskij, kery cołkim spōmogoł politika ôd sztamy Ślōnska ze Rajchym. Skirz tygo to gynau ôn spōłpōnōwoł we sztacie a wziōn sie titel hercoga ôd Ślōnska a Polski (to je dzisiokszyj Wielgopolski), a niy ônygo starszy bracik Kōnrad – hercog ôd Głogōwa, Lubusza a Lużicôw, kery umrził po sakramynckij szkopyrtce z kōnia bez polowaniy we 1214, skuli czego we momyncie, kej Hajnel I Brodziaty umrził, Hajnel II Bogōmyślny bōł ônygo jedinym erbym. Spod protektōrata ôd Mōnarchii Ślōnskij wylazło Ksiōnżynctwo Sandōmierskie, kerygo pōn Bolesław Gańbiaty zrobiōł sie sztama ze Madziarami za spōmoganiym bez manżelstwo ze cerōm ôd krōla Beli IV. Bajtel ôd Kazimira ôpolskigo – Mieszko II Ruby (Mesko II der Dicke) tyż zaczōn sōm przed sia reskirōnek we Ksiōnżynctwie Ôpolskim a sztrajchōwoł swoja niyzoleżitość manżelstwym ze Juditōm – cerōm ôd Kōnrada mazowijskigo. Ze hercogym ôpolskim poradziōł nale nōwy pōn ôd Ślōnska uchować sztama. Bez tyn czos polske ricerze zaczły uwożać wodza ôd Hajnela II Bogōmyślnygo a darōwały ônymu i Gniezno a Nakło. Tym knifym cołko tamtejszo Polsko (dzisioksza Wielgopolsko) stanyła sie regiōnym ôd Wieligo Ślōnska. Chned ôd schodu zaczli nadłazić nōmadisz mōngolske plymiynio mianōwane bez Ojropyjokōw ôd miana jednygo ś nich Tatarami, kere raubōwali, mordirōwali i bulili wszijstko a wszijskich, kerych trefiyli na swojij drōdze. We decymber 1240 Tatary ôpōnōwały hauptsztad Rusie – Kijōw, a dalij wkarōwały we granice ôd Mōnarchije Wielgo-Ślōnskij, kaj shajcōwały praje cołki Krakōw. Po zeprōzniyniu dziosiokszych małopolskich ziymiōw, angryjfery pizły na sōm Ślōnsk. Piyrszy tatarski zegōn rozczas ôpolski hercog Mieszko II Otyły (Mesko II der Dicke Herzog von Oppeln), nale kōncek potyn sōm ulygnōł jejich nojsrogszym siōłōm pod Ôpolym (Oppeln) a cof sie ze swojōm armijōm ku Lignicy (Liegnitz). Ludzie ze cołkigo Ślōnska citały wtynczos na zachōd ku tymu miastu, tyż kwatyrniki z Breslau cuzamym dokupy ze statkiym. Bez tyn czos Hajnel sztaplōwoł tam festelne siōły ôd ricerstwa. Przijszło cołke ślōnske ricerstwo, ricerske fraternicyje: Tymplary, Joannity a Krziżoki pod reskirōnkym przijszłygo srogigo majstra ôd Fraternicyje – Poppo von Osterna i Morawioki reskirōwane bez kuzina ôd hercoga Hajnela – margrofa Bolesława Szepiotki (Boleslaus Markgraf von Mähren), podlygłe pōnōwi ôd Ślōnska ricerze ze Ksiōnżynctwa Polskigo (Wielgopolski), dokuplōwały tyż ucikocze ze ziymiōw: krakōwskij, łynczickij, sieradzkij a sandōmirskij. Skludzili tyż niymieckich zidlerōw, nojwiyncyj bergmōnōw ze Goldberga a Lyjwynberga (Löwenberg) i bambrōw. Sebrano armijo Hajnel Bogōmyślny (Heinrich der Frōmme) 9 aprila 1241 ze miasta wykludziōł, coby hajōwe raje roztopiyrzić. Armijo ta na piyńć abtajlōngōw potajlōwali. Piyrszy bōły Joannity, Tymplary, morawske ricerstwo a goldberske bergmōny, a kōmandyrōwoł nim morawski margrof Bolesław. Wtory kuplōwoł sie ze krakōwskiego ricerstwa a absznitōw ze ziymiōw sandōmierskij, łynczickij a sieradzkij pod kōmandyrōwaniym ôd Sulisława. Trzecim bōła gōrnoślōnsko armijo pod kōmandyrōwaniym Mieszka Rubygo (Meska der Dicke), zajś szczworty to rycerze ôd krziżockij Fraternity. Ibrichōwym abtajlōngym, kery kuplōwoł sie z ricerstwa ôd Ksiōnżynctw Ślōnskiego a Polskigo i armije ôd werbusōw, nojsrogszym a nojlepij uzbrojōnym, kōmandyrōwoł sōm hercog Hajnel Bogōmyślny (Heinrich der Frōmme). Tatary postawili tyż piyńć zegōnōw, nale mocka srogszych. Na przodku ôd haje piyrszy abtajlōng lancami tatarske raje rozczas, nale chned ôstoł bez jejich bogynszicokōw zdecimōwany. Polygnōło wtynczos mocka znocznych ricerzōw ze morawskim margrofym na szpicy. Hajnel II ciepnył wtynczos we wyrbel ôd haje trzi za rajōm abtajlōngi, kere pod dekōngym ôd ślōnskich kuszniokōw czaskali wrōgōw. Wtynczos jedyn ze Tatarōw – pono Ruśniok – rykiym we slowiańskij godce “pitać!” wywołoł panika pojstrzōd armije ôd ślōnskiego hercoga. We ôdpedzyniu piznōł na Tatarōw sōm Hajnel Bogōmyślny (Heinrich der Frōmmen) ze swojim najfestelniejszym abtajlōngym a rozczas wrogōw, nale wtynczos dokuplōwoł do haje tatarski ibrichōwy zegōn a usōndziōł haja na swōj prefit. Zginył prz tym sōm pōn ôd Mōnarchije Wielgo-Ślōnskij. Umartymu Hajnelowi angryjfery urzli gowa a wrazili na lanca, po czym ruszili pod lignicki zōmek a dōmogali sie ôd ôbsady, coby skapitulirōwała. Kej ta ôdkozała, pobulili a shajcōwali cołko ôkolica, a dalij bez Otmuchōw (Ottmachau) a Racibōrz (Ratibor) wkarōwali na Morawa.

Tatarski angrif fest ôsłabnył Mōnarchijo Wielgo-Ślōnsko. Tym knifym ôdkuplōwała ôd Ślōnska tamtejszo Polsko (dziosiokszo Wielkopolsko), kaj magnaty spōmogły swoja, polsko linija ôd Piastōw. Bez tyn czos Kōnrad mazowijski piznōł na zrujnowany tatarskim angrifym Krakōw, kery skirz braku spōmoganio ôd Ślōnzokōw, yntliś ulygnył. „Wielgi Ślōnski Sztat sie rozlecioł” – jak skōmyntirōwł to niymiecki historiker Herbert Schlenger. Na przodku ôd 1242 cołkościōm ziymiōw ôd Ksiōnżynctwa Ślōnskiego reskirōwoł nojstarszy ze bajtlōw ôd Hajnela II – Bolesław Glacaty (Boleslaus der Kahle Herzog von Schlesien, Krakau und Polens), kery mioł titel hercoga ôd Ślōnska, Krakowa a Polski. Ched nale przijszło do hajōw miyndzy bracikami, kerych spōmogali cudze armije. Kōnrad głogōwski zrobiōł sie sztama ze hercogym ôd Polski – Przymysłym I. Bolesław Glacaty darowoł magdeburskimu ercbiskupowi poła Ziymi Lubuskij we pōmiana za militarno pōmoc. Hajnel III Bioły (Heinrich III der Weisse) darowoł miśniyńskimu margrofowi grōd Szydłōw wele uścio ôd Nysy Lużickij we pōmiana za armijo ôd werbusów. Yntlich Ksiōnżynctwo Ślōnskie sie potajlowało na myńsze. Nale wszijske tukejsze pōny dalij titlōwały sia hercogami ôd Ślōnska, krōm co mieli yno jigo kōncek, potyn najutramyntnij niysrogi. Zajś hercogami ôd Polski titlōwali sie yno te, kere pōnōwali we dzisiokszyj Wielgopolsce. Skuli tajlōnga ôd Ślōnska za rajōm ôstali: Bolesław Glacaty (Boleslaus der Kahle Herzog von Schlesien zu Liegnitz und Schweidnitz) lignicko-szwajdnickim hercogym, Kōnrad (Kōnrad Herzog von Schlesien zu Glogau) głogōwskim, zajś srogszo tajla ziymiōw ôstała pod pōnowaniym ôd Hajnela III Biołygo (Heinrich III der Weisse Herzog von Schlesien zu Breslau) – breslauskigo hercoga. Nojmodszy Wodzisław (Ladislaus Erzbischof von Salzburg) ôstał bez swojigo kuzina Przymysła Ottokara II – krōla ôd Czechōw, sztajgniynty do zocnoście kanclyrza ôd Krōlestwa Czechōw a ercbiskupa ôd austryjockigo Salzburga, skirz czego niy mioł wontōw do erbowizny po fatrze. Wszijske trzi ślōnske Piasty napytōwały kwatyrnikōw ze Rajchu do zidlōwanio na praje prōznym skirz tatarskigo angrifa Ślōnsku. Skuli tygo przijszło wtynczos na Ślōnsk mocka zidlerōw ze Bajerōw, Frankōw, Szwabōw, Turingōw a Zaksōnw. Kej we 1254 Czechy spōmogli antimadzarski aufsztand Niymcōw we Sztajerze (dzisioj bundesland we Austryje), Madziarōw spōmogli Poloki, a aliantami Czechōw ôstali Ślōnzoki – armijo ôd ôpolskigo hercoga Wodzisława (Ladislausa von Oppeln) i breslauskigo hercoga Hajnela III Biołygo (Heinricha III der Weisse). Do haje, kero wszijsko usōndziōła, 12 julika 1260 przijszło pod Kressenbrunn, kaj czeske a ślōnske ricerze rozczasły siōły madziarsko-polskie. Ślōnske hercogi aktiw spōmogli tyż krōla Czech we ônygo haje ze hercogym ôd Polski – Przymysłym II, kery prōbwoł wrōcić nazod Krōlestwo Polskie a we ekspedicyje prociw Bajerōm. Po umrziciu ôd Hajnela III Biołygo w 1266 ônygo drugim ôstał ônygo małoletni bajtel Hajnel IV. 26 marca 1267 papiyż uzdoł Hyjdla von Andechs – manżelka ôd Hajnela I Brodziatego a muter ôd Hajnela II Bogomyślnygo – za świynto. Potyn św. Hyjdla (die heilige Hedwig) ôbzojmili za patrōnka ôd Ślōnska. We 1277 Bolesław Glacaty drapnōł a zaszperōwoł Hajnela IV. Wadzynie pōmiyndzy ślōnskimi Piastami usōndziōł dziepiyro sōm czeski mōnarcha, skirz czego Hajnel wrōcił nazod do Breslau, musioł nale darōwać ôkolice Strzody Ślōnskij (Neumarkt) ku Ksiōnżynctwu Lignickimu, kerygo pōn Bolesław Glacaty umrził we drugim roku. Fakt, co wadzyniy pōmiyndzy ślōnskimi Piastami usōndzoł krōl ôd Czech, a niy krakōwski hercog Bolesław Gańbiaty, je drugim bajszpilym, co Ślōnsk niy przinoleżoł wtynczos do sztata-widmo Krōlestwo Polske.

Breslauski hercog Hajnel IV Probus (ze lat. Rechtōwy), kery sōm titelōwoł sie we godce Mittelhochdeutsch Heinrich in Schlesien Herzog von Pressel (Hajnel hercog ôd Ślōnska z Breslau) bōł jedyn znōmy bajtel ôd hercoga Hajnela III Biołygo, ynkel ôd Hajnela II Bogomyślnygo a urynkel ôd Hajnela I Brodziatygo. Judita umrziła we 1260, a drugōm muter ôd Hajnela IV ôstała zajś drugo Niymka za rajōm we ślōnskij linije ôd Piastōw, zaksko hercożka Helyna. Sōm przedsia reskirōnek ôd Hajnela Probusa zaczōn sie ôd 1273, kej dokuplōwoł ôn ku Ksiōnżynctwu Breslauskimu – Biczina (Pitschen) a Krziżborek (Kreuzburg). W 1278 przijszło do srogij haje pōmiędzy krōlym Czech, a krōlym Niymiec – Rudolfym von Habsburgiym – pod Dürnkrut. Czeski mōnarcha Przymysł Ottokar II polygnył, a ônygo armijo, krōm festelnygo spōmaganio (kere bōło 1/3 czeskij armije) posłanygo bez Ślônzokōw, pōniesła klynska. Tōż Hajnel IV ze ricerzami prziszoł ku Pradze, coby wyegzykutōwać recht do flyjgi nad małoletnim bajtlym polygłygo krōla – Wynclym II. Na kraju ôd czeskigo haupsztadu Ślōnzoki trefilii na sztraba ôd armije ôd brandynburskigo margrofa Ottōna V Dugigo. Rudolf von Habsburg, kery chcioł mieć Probusa po swojij zajcie, darōwoł ônymu Ziymia Kłodzko. Breslauski hercog wymedikōwōł wrōcić nazod Mōnarchijo Ślōnsko ze czasōw ônygo ōpapy Hajnela Brodziatego. Piyrszym krokym ku tymu bōło zaślubiynie cery ôd pōna ôd Gōrnygo Ślōnska – ôpolskigo hercoga Wodzisława (Ladislaus) we 1280 oraz zawrzicie ś nim ugody ô militarnym spōmoganiu. Jeszczy we marcu tego sōmygo roka ôbadwa ślōnske pōny Hajnel IV a Wodzisław ôpolski pojechali na tref do Wiednio, kaj lyjny hōłd niymieckimu pōnowi Rudolfowi von Habsburgowi słożyli. We 1281 Hajnel IV zwołoł do Baryczy tref ponōw ôd ksiōnżynctwōw, kere przinoleżeli ku Mōnarchije Ślōnskij pod pōnowaniym ôd Hajnela Brodziatego a ônygo bajtla Hajnela Bogomyślnygo. Przibōłych: hercoga ôd Polski – Przymysła II, lignickiego hercoga Hajnela Rubygo (Heinricha der Dicke von Leignitz) a Hajnela (Heinricha von Glogau) – głogōwskigo hercoga herestōwoł zaszperōwoł we swojim zamku w Breslau. Kej niy miały inkszygo wyńścio zaakceptirōwały ône warōnki ku prefitōwaniu fraju. Na hercogach ślōnskich (lignickim a głogōwskim) miltarne spōmoganiy we kożdyj potrzeje Hajnel Probus wymōg, zajś hercog ôd Polski musioł wrōcić nazod Wieluńsko Ziymio, kejsik do Brodziatego przinoleżito. Chned tyż inksze ślōnke hercogi wiyrchniy pōnowaniy ôd Probusa uzdały. Tym knifym breslauski hercog cołki Ślōnsk milityrnōm sztamōm skuplōwoł.

Jeszczy we 1281 umrził pōn ôd Gōrnygo Ślōnska – ôpolski hercog Wodzisław (Ladislaus Herzog von Oppeln). Rok potyn ônygo sztat potajlōwoł sie na sztyry ksiōnżynctwa, a kożdy z ônygo bajtlōw erbnył jedno ś nich. Mieszko (Mesko Herzog von Oppeln zu Teschen und Auschwitz) erbnył Ksiōnżynctwo Cieszińskie do kupy ze przinoleżitym ku nimu ôświyńcimskim, Kazimir (Kasimir Herzog von Oppeln zu Beuthen und Cosel) – Bytōmske do kupy ze kozielskim, Przymysław (Primislaus Herzog von Oppeln zu Ratibor) – Raciborske, a Bolesław (Boleslaus Herzog von Oppeln) okrōne tym knifym Ôpolskie. Gōrnośląscy hercogi, kere titelōwały sie ôpolskimi, uzdały serwać ze politikōm ôd swojigo fatra i ôdzwykli sie ôd Breslau. Hajnel IV, kery niy widzioł cweku, coby dalij ciōngnōńć politikōwy manżelstwo, posłoł manżelka nazod ku Ôpolu (Oppeln), skirz czego cołkym potraciōł spōmoganiy gōrnoślōnskich pōnōw. Krōm braku zgody breslauskigo biskupa Tōmasa II na uniywożniyniy manżelstwa ze ôpolskōm hercożkōm, Probus ôhajtnył sie zaś we 1287 ze Mechtildōm (Mechthilde) brandynburskōm, skuli spōmoganio skłōnnych ônymu niymieckich fratrōw na Ślōnsku. Tyż we 1280 abo 1281 tajla ôd Ślōnska we granicach czeskigo sztata – Ziymio Ôpawsko, za ślōnsko ôstała wykludzōno ôd wiyrchnigo pōnowanio bez morawskich margrofōw a darōwano Mikōłojowi I ze Przymyślidōw, basztardowi czeskigo krōla Przymysła Ottokara II, kery miarkōwoł zwykniyńcie siebie tyż inkszych gōrnoślōnskich ksiōnżynctwōw. Ôdkuplōwano ze Morawy tajla ôd Ślōnska siōngała nale yno ku Ôdrze, a niy ku granicy ze Ksiōnżynctwym Cieszińsko-Raciborskim na Ôstrawicy. Skuli tygo tajla potōmnych ślōnskigo plymiynio Goleszicōw, kere kwatyrōwali miyndzy Odrōm, a Ostrawicōm, kere do dzisioj godajōm jednakim mōndartym, co kwatyrniki schodniego Ôpawskigo Ślōnska a zachodnigo Cieszińskigo Ślōnska, ôstała na storoczo we granicach Morawy. We 1289 naprociw do Hajnela Probusa bytōmski hercog Kazimierz (Kasimir), Bolko I szwajdnicki, Bolesław (Boleslaus) ôpolski, Hajnel (Heinrich) Ruby lignicki a Mieszko ciesziński słożyli lyjny hōłd czeskimu krōlowi Wynclowi II. Toć nojfestelniejsze sōmpiyrze ôd breslauskigo hercoga gōrnośląske pōny bōły, kere ô gańbie swojij szwestry niy przepōmniały. Hajnel IV zawrził nale ze czeskim mōnarchą ugoda, skuli keryj Wyncel II mioł erbnōńć ziymie ôd ślōnskigo pōna, kejby tyn umrził a niy mioł bajtli. Skirz tygo gōrnoślōnske hercogi nazod uzdały wiyrchni pōnowaniy ôd Probusa. Zadekōwany ugodōm ze krōlym ôd Czechōw, breslauski hercog posłoł ku Krakōwōwi ślōnsko armijo pod kōmandyrōwaniym lignickigo hercoga Hajnela (Heinrich) Rubygo. Sōm Hajnel (Heinrich) IV Probus niy poradziōł pojechać, bo bōł festelnie zniymocōwany. 24 augusta 1289 Ślōnzoki rozczaśli armijo ôd Oketka a ôpōnowali Krakōw, przi ekstra spōmoganiu srogszyj tajle tukejszych miostowych, to je niymieckij, flamskij a ślōnskij tajle kwatyrników ôd miasta, kero otwarła dźwiyrzo ślōnskim ricerzōm, kere angrajfōwali. To je kōmyntorz ôd XIX-storocznygo polskigo historikera Feliksa Kōnecznygo: Hajnelowi pōmogli zowziynte Niymce ze Ślōnzka: Hajnel lignicki, bajtel ôd Glacatygo, Bolesław ôpolski a Przymysł szprotawski, bajtel ôd Kōnrada głogōwskigo […] otwartymi dźwiyrzami wkarōwali abtajlōngi ôd ślōnzkij (niymieckij) armije do miasta. Tukej je wyroźnie widno, co do Kōnecznygo armijo ôd ślōnskich Piastōw bōła niymiecko. Tōż breslauski hercog osiōngnył titel pōna Ślōnska a Krakōwa, kery meli nojprzōd: Wodzisław Wyciepany a Hajnel Brodziaty. Posłoł i deputacyjo ku Rzimowi, coby „papiyż doł ônymu zwola nosić żezło (cepter) a korōna a mianōwać sie krōlym”. Papiury niy godajōm krōlym ôd czego, Ślōnska, eli Krakōwa, bo na zicher niy Polski, dyć nade Ksiōnżynctwym Polskim niy pōnōwoł. Odpedzynio ôd papiyża niy doczkoł, bo styrbaczōny niymocōm umrził 23 junika 1290.

Zdōnżōł jeszcze Hajnel (Heinrich) IV ôstawić testamynt, we kerym tajlōwoł swoji ziymie: Ksiōnżynctwo Breslauske erbnōł Hajnel (Heinrich) III głogōwski, Krakōw a Sandōmiyrz – hercog ôd Polski – Przymysł II, Ziymio Kłodzko – krōl ôd Czechōw, nale pod warōnkym niy deferōwanio sie wōntōw do inkszych ślōnskich ziymiōw, zajś ziymio krośniyńsko – landgraf Friderich, hercog ôd Turingōw – szwager ôd hercoga Hajnela Probusa. Z testamyntu dojś widno wylazuje, co medikōwaniym ôd Hajnela (Heinricha) IV bōło skuplōwaniy a wrōcyniy nazod dwōch ôsobnych sztatōw: Ksiōnżynctwa Ślōnskigo (skirz ebniyńcio Ksiōnżynctwa Breslauskigo bez głogōwskigo hercoga) a polskigo sztatu (bez dokuplōwaniy Krakōwa a Sandōmiyrzo do Ksiōnżynctwa Polskiego). To gynau za pōnowanio ôd Przymysła II bōł piyrszy cufal ôdniesiynio miana Polsko do ziymiōw aus ôd Ksiōnżynctwa Polskigo, a beztōż piyrwszo richtich prōba wrōcynio nazod Krōlestwa Polskiego. Kejby Probusa medikōwoł wrōcić nazod Krōlestwo Polske ze Ślōnskym to prosto szkryftnōłby wszijske ziymie hercogowi ôd Polski. Sōm Przymysł II potracił Krakōw do Wodzisława Oketka, nale we junik 1295, kej pōnowoł yno we Polsce (to je Wielgopolsce) a Pōmeranije Gdańskij, korōnował sie na krōla ôd Polski, a pōł roku potyn ôstał zamordirōwany. Breslauske miostowe tyż niy uzdały testamyntu a wyciepały głogōwskigo hercoga ze swojigo miasta a ôbsadziōły na trōnie lignickigo hercoga Hajnela V Rubygo (Heinricha V der Dicke) – bajtla ôd Bolesława Glacatygo. Hajnel Ruby (Heinrich der Dicke) titelōwoł sia hercogym ôd Ślōnska, pōnym Lignicy a Breslau (Herzog von Schlesien, Herr von Liegnitz und Breslau). Nale Hajnel głogōwski (Heinrich von Glogau) podjōn haja a rozczas Hajnela V Grubego (Heinricha V der Dicke), a tym knifym przimusiōł ônygo do nastōmpiynio sie ze srogij tajle ôd teritoriuma. Tym knifym ôkrōne Ksiōnżynctwo Breslauske potraciōło swōj sztelōng (ze Herzogtum na Fürstentum, to je ze srogigo ksiōnżynctwa na małe ksiōnżynctwo), a ôbjyno chudy pos ôd Otmuchōwa (Ottmachau) ku Goldbergowi. Zajś na piyrszy plac wylazły terozki Ksiōnżynctwo Głogōwskie, kaj pōnowoł Hajnel (Heinrich) III cuzmym ze bracikym żagańskim hercogym Kōnradym II Pukltatym i Ksiōnżynctwo Jaworsko-Szwajdnicke pod pōnowaniy Bolka I – bajtla ôd Bolesława Glacatygo.

Dzisioksze polske historkery prōbujōm przeônaczić Heinricha IV von Pressel (Hajnela IV z Breslau) – niymieckogodkowygo ślōnskigo Piasta, praje na polskigo nacyjōwygo dziołocza. Zygmunt Boras, ktōry pedzioł, co „niyskoro ôcnōła sie w nim polsko nacyjōwo idyntifikacyjo” (chocioż wszijske nacyjōwe idyntifikacyje pokozali sie w Ojropie dziepiyro we XIX storoczu) szrajbuje dalij co Poloki miarkōwali ô Hajnelu Probusie: Krytizjyrōwali ônygo za prōniymieckie zympatyje, bycie rod niymieckim kolōnistōm a niymieckim miostowym, za haja ze breslauskim biskupym, bez kero wszijsko, co niymieckie, spōmogało hercoga. Ta niedowiara pogłymbiōł fakt, co kej sie hajoł ô krakōwski trōn, spōmogli ônygo niymiecke kwatyrniki ôd miasta, kere wyszli ôroz prociw Wodzisławowi Oketkowi, kery potyn skuplōwoł Polsko. Tōż mōj majnōng ô nim je barzij po blisku cynzurkōm niymieckich historikerōw dp. Ericha Randta, kery ô Hajnelu Probusie naszrajbōwoł: Lyjnsmon ôd Niymieckigo Rajchu, niy chcioł a niy mōg być dupnym polskim hercogym. Ônygo politikōwym cwekym bōła barzij teritorialno siōła ze Ślōnskym za cyntrum, ze kerym mioła sie skuplować na nigo podano a fest ku niymieckoście ôdewrzōno Małopolsko. Isto musza na tyn majnōng prziwstoć, kej lyjny hōłd słożōny bez Hajnela IV niymieckimu cysorzowi (wtynczos jeszczy krōlowi) Rudolfowi Habsburgowi i oufyn sztelōng niymieckij godki na krakōwskim hofie a niymieckość ôd krakōwskich miostowych, to fakty podowane i bez polskich historikerōw, kere przeciepujōm ślōnskimu hercogowi chyńć wrōcynio nazod Krōlestwa Polskigo. Zajś ônygo manżelstwo ze gōrnoślōnskōm (ôpolskōm) hercożkōm, opōnowaniy ziymie krośniyńskij a obrōnna sztama wymuszōny na inkszych dolnoślōnskich (lignickim, głogōwskim, ścinawskim) hercogach, wykozōwo nojprzōd ô ônygo zastrojyniu ku skuplōwaniu Ślōnska. Choby i chcioł siōngnōnć po krōlewsko korōna, to ônygo motiwy ani kōncek niy bōły inksze ôd tych, kere sztuchali Wyncla II, to je zastrojyniy ku roztopiyrzyniu teritorialnyj siōły a sztajgniyńcio swojigo sztelōnga. Kejby po ta korōna siōngnył, to naprociw ku Przymysłowi II a czeskimu krōlowi Wynclowi II nie mōgby sie titelōwać krōlym ôd Polski, dyć we kreju ô tym mianie (dzisiokszo Wielgopolska) niy pōnōwoł. Tyż je fakt, co staniynte tym knifym Krōlestwo ôd Ślōnska a Krakōwa, reskirōwane bez lyjnsmona ôd cysorza Rudolfa, bōłoby jednako jako Czesko Korōna, jednym ze sztatōw ôd Niymieckigo Rajchu.

Bez tyn czos ô recht ku erbowiźnie po Hajnelu (Heinrich) IV Probusie, podug ugody ze 1289, ôbzojmiōł czeski krōl Wyncel II (Wenzel II) spōmogany bez niymieckigo mōnarchy Rudolfa von Habsburga a ślōnskich hercogōw. We 1291 czesko armijo, spōmogano bez Ślōnzokōw, ôpōnowała Krakōw. Wodzisław Oketek skirz sieradzkij ugody abdankōwoł we 1292 ze rechtōw ku Krakōwowi a Sandōmiyrzowi. We 1300 Wyncel II spōmogany bez poznańskigo biskupa Andrzeja a inkszych tamtejszych magnatōw zajōn Ksiōnżynctwo Polske. W tym samym roku krōl ôd Czechōw ôstoł korōnowany bez gnieźniyńskigo arcibiskupa Jakuba Świnki tyż na krōla ôd Polski. Wyncel czeski „uzdoł Polsko za niymieckie wiyrchni pōnowaniy a wziōn polske kreje za lyjno ôd cysorza Albrechta”. Ônygo wiyrchnij wodzy niy uzdoł nale nojfestelniejszy piastowski krej – Mazowijo. Do zmocniynio swojij wodze Wyncel – krōl Czechōw a Polski ożynił sie ze Elzōm – cerōm umartygo hercoga ôd Polski – Przymysła II. Sōm krōl umrził nale już we 1305. Krōlestwo Czesko-Polske, kere egzistiyrōwało yno piyńć lot, skuplōwane ze Krōlestwa Czeskigo, Ksiōnżynctw Ślōnskich a Krōlestwa Polskigo (dzisioksze Wielgopolsko, Pōmernaijo Gdańsko a Małopolsko), niy objyno swojimi granicami Mazowije, Ziymie Łynczicko-Sieradzkij, Kujawōw a Zachodnij Pōmeranije, jednako jako niy ôbejmnōwała ônych Mōnarchijo Wielgo-Ślōnsko. Reskirōnek ônygo bajtla Wyncla III, skończōła śmierta skirz anszlagu dokōnōwanygo we 1306 we hauptsztadzie ôd Morawy – Ołōmōńcu. Skōńczōła tyż pōnōwaniy ôd dinastyje Przymyślidōw we Krōlestwie ôd Czechōw. Po ônygo śmiercie głogōwski hercog Hajnel (Heinrich von Glogau) opōnowoł Ksiōnżynctwo Polske (Wielgopolsko) i zaczōn titelōwać sie za hercoga ôd Krōlestwa Polskigo (jediny ze ślōnskich Piastōw) a hercoga ôd Ślōnska (Dux Regnum Poloniae et Dux Silesiae). Wykozōwo to niy yno chyńć wrōcynio nazod Krōlestwa Polskigo, nale tyż fakt spokopiynio bez ślōnskigo pōna fakta, co Krōlestwo Polske a Ksiōnżynctwo Ślōnske to jednako jako za czasōw Wyncla II Krōlestwa Czeske a Polske, dwa całkym ôsobne sztaty. Kejby uwożoł ôn Ślōnsk za tajla ôd Krōlestwa Polskigo, niy absztichowołby titela hercoga ôd Ślōnska, dyć hercogym ôd Wielgopolski sie niy titelōwoł. Niy poradził ambicyjōźny pōn ôpōnować Krakōwa, kaj na amynt zicnōł sie Wodzisław Oketek. W 1310 pōnym ôd Czechōw ôstoł bajtel ôd niymieckiego cysorza Hajnela VII von Luxemburga – Johan Luksymburski. Za ônygo zwolōm teryn czeskigo Ślōnska – Ksiōnżynctwo Ôpawske (ku keryj przinolyżały tyż teryny dzisiokszygo gubczickigo krajsa we wojewōdztwe ôpolskim) ôdluplōwali ôd Krōlestwa ôd Czechōw a uzdali rechty Mikōłoja II ze bocznij linije ôd Przymyślidōw – ynkla Przymysła Ottokara II. Tym knifym sama przed sia stanyła sie jedino tajla ôd Ślōnska, kero nikej niy bōła niyprzinoleżito.

We rokach 1311-1313 Ślōnsk potajlōwoł sie na 17 „darymnych maluśkich sztatōw, kere bōły ôbiektym ôd zagranicōwyj politiki ôd festelnych sōmsiodōw”. Bez tyn czos kujawsko-sieradzki hercog Wodzisław Oketek dokōnōwoł kuplōwanio polskich ziymiōw (Ksiōnżynctwōw Polskigo a Krakōwskigo, Kujawōw a Ziymie Łynczicko-Sieradzkij), ze cwekym wrōcynio nazod Krōlestwa Polskigo (we 1320 ôstoł korōnōwany na „krōla ôd Krakōwa”, dyć titelarnym „krōlym ôd Polski” bōł Johan Luksymburski za erba ôd Wyncla czeskigo). Ślōnske hercogi, kere ôd 1191 niy uwożały wiyrchnij wodzy żodnygo krōm z krōlōw ôd Niymcōw abo Czechōw, terozki tyż niy mieli nojmyńszygo zastrojynio ôstać szlukniynte bez Polsko (ôdtera miano te cechōwało cołkość ziymiōw ôd Krōlestwa, zajś Ksiōnżynctwo Polske dostanyło miano Wielgopolsko). Ślōnzoki, kere brōniōły sie ôd polskigo angrifa, zrobiōły sie sztama ze brandynburskim margrofym a darōwały ônymu we 1319 pos ôd Ziymie Lubuskij ôd Sbanszina po Miyndzyrzycz we pōmiana za militarny spōmoganiy. Polsko tyż mioła swojich aliantōw na Ślōnsku, a bōły to bajtle ôd Bolka I szwajdnickigo a brandynburskij margrofki Beatrix, to je ziyńć ôd polskigo mōnarchy Wodzisława Oketka – Bernat szwajdnicki (Bernhard von Schweidnitz) i ônygo braciki Bolko II minsterberski (Boleslaus II von Münsterberg) a Hajnel I jaworski (Heinrich I von Jauer), kere niy miały gyfila bojōnczki możebnościōm zniywolynio ônych bez Polsko, dyć jejich ksiōnżynctwa ś niōm ani niy graniczili. Inksze sztyrnoście ślōnskich pōnōw, kere niy miały żodnych koligacyjōw ze krōlym Polski, bōły ônygo festelnymi wrōgami. Strzodowiska ôd polskich nacyjōnalistōw iptowato przeciepujōm ślōnskim Piastōm swoji, idyjologijōwy miarkōwaniy a padajōm, co uzdały ône wiyrchnio wodza ôd Johana Luksymburskigo yno skirz tygo, co titelōwoł sie ôn za krōla ôd Polski. Motiwy ôd ślōnskich pōnōw bōły nale barzij ańfachōwe a przitōmne, a perfekt ône czeski uczōny Martin Čapsky tuplikuje: Johan Luksymburski, kerygo familijo ze pograniczo ôd Rajchu a Krōlestwa ôd Francyje przijszła, we swojij politice efektiw zachodnio-ojropyjske regule ôd lyjnygo rechtu wkludziōł a mōg tym knifym Piastōm lojalitytny a barzij możebny ku przimniyńciu muster ôd czeskigo wiyrchnigo pōnōwanio forszlagōwać. Bez aufsztand ôd krakōwskich miostowych (nojbarzij ô niymieckich, niderlandzkich a ślōnskich korczokach) kōmandyrōwany bez krakōwskigo fojta Alberta prociw lagramynckim reskirōnkōm ôd Oketka, ôpolski hercog Bolko I (Boleslaus Herzog in Schlesien von Oppeln) stanył toć po zajcie ôd szprajcokōw a ôbznojmiōł sie za sztathltra ôd krōla ôd Czechōw. Rozczaskane szprajcoki na polecynie ôd polskigo krōla ôstały pōmordirōwane, a fojjt Albert prefitōwoł dekōng we Ksiōnżynctwie Ôpolskim. We 1321 hajcła haja pōmiyndzy głogōwskôm a breslauskōm linijōm ślōnskich hercogōw. Hajnela VI breslauskigo spōmog wtynczos ônygo sōmpiyrz Bolesław (Boleslaus) III brzesko-lignicki (Bolslaus von Liegnitz und Brieg) a Bernat szwajdnicki (Bernhard von Schweidnitz) a krōl ôd Polski – Wodzisław Oketek, kery tukej mioł swōj gyszeft. Posłano sam polsko-litewsko-rusko armijo, zeprōzniōła ziymie ôd głogōwskij linije, nojbarzij ôd ôlesznicko-namysłōwskigo hercoga Kōnrada (Kōnrad von Öls und Namslau). Tym knifym Głogōwcziki potracili dziedziny we Wielgopolsce a musieli abdankōwać ze titelōw „erbōw ôd Krōlestwa Polskigo”, kerymi titelōwali sie za erbōw ôd Hajnela (Heinricha) III Głogōwczika, kery podug rechtu bōł drugim ôd krōla ôd Polski – Przymysła II. Po takij sumeryje siōły ôd Wodzisława Oketka, we 1323 tajla ze ślōnskich hercogōw, taktikōwo uzdało na krōtko wiyrchno wodza ôd krōla ôd Polski, nale chned Hajnel VI breslauski (Heinrich VI von Breslau) a Bolko niymodliński (Boleslaus von Falkenberg) spōmogli krōla ôd Czechōw a angrajfōwali ś nim na Wielgopolsko, a dalij szczaśli sie ze madziarskōm armijōm, kero spōmogała Polokōw. We 1324 Hajnel VI breslauski (Heinrich VI von Breslau) słożył lyjny hōłd niymieckimu krōlowi Ludwikowi bajerskimu (Ludwig von Wittelsbach), kej wykozoł fakt, co Ksiōnżynctwo Breslauske przinolyżało już za lyjno ôd cysorza do Hajnela IV Probusa, a dwa roki potyn zawrził militarno sztama ze Krziżockim Sztatym.

Pōny ôd maluśkich 17 ślōnskich ksiōnżynctwōw, eli chciały uchować suwerynność, szkopyrtali pōmiyndzy skuplōwanymi, festelnymi wtynczos sztatami polskim a czeskim. Nale, eli niy chcioły sie skuplōwać, yntlich i tak musiały uzdać czyjo wiyrchio wodza. We februar 1327 gōrnośląske pōny słożyli lyjny hōłd krōlowi ôd Czechōw. Nojfestelniejszy ś nich ôpolski hercog Bolko II (Boleslaus II dux Silesiae dōminus Opoliensis, to je hercog ôd Ślōnska pōn ôd Ôpolo) zrobiōł to za ôstatnigo praje dwa miesiōnce potyn 6 aprila w Breslau, dwa dni po darōwaniu bez Hajnela (Heinrich) VI (lyjnsmona ôd niymieckigo cysorza Ludwika bajerskigo) Ksiōnżynctwa Breslauskigo ku Korōnie Czeskij, kej prefitōwoł ôd Johana Luksymburskigo (Johann von Luxemburg) – Ziymio Kłodzko a recht ku reskirōnkowi w Breslau ku kōńcowi ôd żicio. We 1329 na przełōmie aprila a maja tyż inksze dolnoślōnske pōny uzdali wiyrchnio wodza ôd czeskigo mōnarchy. Dalij suwerynne ôstały yno Ksiōnżynctwo Szwajdnicke, Ksiōnżynctwo Jaworske a Ksiōnżynctwo Głogōwske. Bolko II Mały (Bolko II von Schweidnitz), ônygo bracik Hajnel II jaworski (Heinrich II von Jauer) a Bolko II minsterberski (Boleslaus II von Münsterberg), kerych ziymie tajlōwali ôd Krōlestwa Polskigo inksze ślōnske ksiōnżynctwa, a graniczili dyrekt ze Czechami, eli chcieli uchować suwerynność ôstali we sztamie ze Polokami. We 1335 umrził breslauski hercog Hajnel (Heinrich) VI, tōż podug ugody ônygo sztat ku Czeskij Korōnie dokuplōwali. Rok potyn ścinawski hercog Johan (Johann von Steinau) darōwoł swoji ksiōnżynctwo we pōmiana za ku kōńcowi ôd żicio pōnowaniy we Głogōwie (Glogau). Tyż we 1336 skuli manżelstwa ôpawskigo hercoga Mikōłoja ze raciborskōm hercożkōm Anōm stanyło Ksiōnżynctwo Ôpawsko-Raciborske. We 1337 Bolko II minsterberski (Boleslaus II von Münsterberg) przimusiōł swojich poddanych do słożynio hōłda ku czeskimu krōlowi, a siebie yno Minsterberg (Münsterberg) ze ôkolicami uchowoł. Dalij Jan Luksymburski wziōn pod ekstra flyjga breslauske biskupstwo. Bez tyn sōm roku wszijske ślōnske hercogi poddali się ônygo gyneralnymu zokōnowi do Ślōnska ze ôrdōnkami ô zeglôwaniu szifami po Ôdrze, colach a zicherhajcie ôd sztata. Co nojwożniejsze papiur tyn tyknōł sie cołkigo Ślōnska, a niy yno ksiōnżynctwōw, kere bōły lyjnym ôd czeskigo mōnarchy. Jeszczy we januar 1337 Hajnel jaworski (Heinrich von Jauer), krōm uchowanio niyprzinoleżitoście swojigo ksiōnżynctwa, prziôbiycoł co swoja armijo prociw kożdymu wrōgowi ôd Czechōw bydzie posyłoł a Czechōm absznity ôd swojich dziedzinōw we Lużicach we cufalu, eli umre, a niy bydzie mioł bajtlōw, szrajbnōł.

We 1338 zawrzili we Trynczinie polsko-czesko ugoda, we keryj Polsko abdankōwała ze wszijskich teritoriumōwych wōntōw ku Ślōnskow „po wsze czasy”. 9 februara 1339 krōl ôd Polski – Kazimir Wielgi szrajbnōł sie we Krakōwie pod ôbsztalōwaniami ôd tyj ugody, a pedzioł, co Polsko nikej niy bydzie sie deferowała jakich teritoriumōwych wōntōw ku Ślōnskowi. 20 marca 1339 niymiecki cysorz Ludwik IV bajerski (Ludwig von Wittelsbach) ôbznojmiōł edikt, skuli kerygo zrychtōwoł Ksiōnżynctwo Ślōnskie (Ducatus Silesia), kere objyno tyż gōrnoślōnske ziymie, doterozki mianōwany za Ksiōnżynctwo Ôpolske (Ducatus Opoliensis). Podug cysorskigo edikta, Ślōnsk – za jednolity teritorium, bōł cysorske lyjno we rōmach ôd kōnfederacyje, kero spōłtworził ze Czechami, Morawōm a Lużicami we rōmach ôd Czeskij Korōny. Edikt wkludzoł tyż titel „nojsrogszygo hercoga ôd Ślōnska”. Dziołanio ôd cysorza kere mioły ôsłabnōńć sztelōng ôd Luksymburgōw na terynie Rajchu, zaczły jednolito sztatōwość Ślōnska we rōmach ôd Czeskij Korōny. Trzi roki potyn nōwy breslauski biskup Przecław oufyn uzdoł wiyrchnio wodza krōla ôd Czechōw nad Ślōnskym. Tym knifym suwerynne nysko-otmuchōwske Ksiōnżynctwo ôd Biskupa przejszło pod pōnowaniy ôd Czeskij Korōny. W 1343 Hajnel V Żeleźny (Heinrich V Fürst von Sagan) – bajtel ôd hercoga głogōwsko-żagańskigo Hajnela IV Wiernigo ôdkozoł słożynia hōłdu czeskimu krōlowi a prōbował abszlagōwać ze ônygo rynkōw Głogōw (Glogau). We pōmście polski mōnarcha Kazimir Wielgi zaangrajfōwoł ślōnskigo hercoga ôd pōłnocy a opōnowoł Weschowo (Fraustadt). Hajnel (Heinrich) V Żeleźny rozczaskany bez pōnōw dwu festelnych sztatōw, 23 nōwymbra 1344 uzdoł wiyrchnio wodza krōla ôd Czechōw nad Ksiōnżynctwym Żagańskim i zachabiyniy bez Polsko – Weschowy (Fraustadt). Tōż czeski mōnarcha dokuplōwoł do swojigo sztata piytnoście ślōnskich ksiōnżynctwōw, a we 1344 ôbznojmiōł sia „nojsrogszym ślōnskim erchercogym” (łac. suprymus princeps Slezianorum). Niyprzinoleżite ôstały yno Ksiōnżynctwa Jaworskie a Szwajdnickie skuplōwany we 1346 pod wodzōm ôd szwajdnickigo hercoga Bolka II Małygo (Bolko II Fürst von Schweidnitz und Jauer). Bez tyn czos we 1341 na terynie ôd Rajchu szpryngła haja ô cysorsko korōna miyndzy bajtlym ôd niymieckigo cysorza Ludwika von Wittelsbacha, a spōmoganym bez papiyża morawskim margrofym Karlym – bajtlym ôd czeskigo krōla Johana Luksymburskigo, rechtōwnygo wiyrchnigo pōna ôd Ślōnska. Chned na terynie Świyntygo Rzimskigo Rajchu zrychtōwała sie anticzesko sztama, kero krōm Bajerōw – erbowizny ôd Wittelsbachōw, ôbjyna tyż Brandynburgijo, Misznio a Madziary. We 1345 dokuplōwali do nij dwa ślōnske hercogi – Bolko II Mały – pōn ôd ôstatnigo niyprzinoleżitygo ślōnskigo sztatu – Ksiōnżynctwa Jaworsko-Szwajdnickigo a Wodzisław bytōmski (Ladislaus von Beuthen), kery chcioł sie ôd Czeskij Korōny uniyzolyżnić. Kej Karl na Ksiōnżynctwo Szwajdnicke piznōł, aliant ôd Bolka II – polski krōl Kazimir Wielgi piznōł na Ślōnsk. Polsko armijo, kero sioła zeprōzniynio, dojszła pod sōm Breslau, tam nale ôstała bez Ślōnzokōw a Czechōw ôdsztuchano. We pōmście czesko-ślōnske siōły ôblygli Krakōw. Po darymnym ôblyganiu, Czechy a Ślōnzoki ôstali rozczaskane pod Bytōmiym (Beuthen O.S.) a Lelowym bez skuplowane polsko-madziarske armije, kere chned piźli na Pszczina (Pless), Żory (Sohrau) a Rybnik. Terozki nale Ślōnzoki, kerych spōmogły Czechy, angrajferōw ôdsztuchły. We 1346 cysorzym ôd Niymieckigo Rajchu ôstoł Karl IV Luksymburski, kery po śmiercie ôd swojigo fatra czeskigo krōla Johana, objōn tyż korōna Krōlestwa ôd Czechōw, co yntlich ta militarno haja skōńczōło. Na sōmym Ślōnsku 22 nōwymbra 1348 szrajbli sie pokōj we Namysłowie (Namslau), kery niy przniōs am żodnych teritoriumōwych pōmianōw. Kanclaryjo ôd krōla ôd Czechōw, cysorza Karla IV Luksymburskigo (Karla von Luxemburga) ôbznojmiōła we 1348 inkorporacyjōwe papiury podug kerych oufyn dokuplōwali ku „korōnie ôd Krōlestwa Czeskigo”: Grofstwo Kłodzke, Morawa, Lużice, ołōmōniecke biskupstwo, Ksiōnżynctwo Ôpawsko-Raciborskie i Ślōnsk (krōm niyprzinoleżitygo Ksiōnżynctwa Jaworsko-Szwajdnickigo). Czeske wodze   ôbrychtōwali ferwaltōnek a gynau ôbsztalōwały Czesko Korōna za sztat, skuplōwany ze sztyrech ôsobnych krejōw: Czechōw, Morawy, Lużic a Ślōnska. Wożny je tukej fakt, co wszijske ślōnske ziymie zaś sie we jednym sztacie znodły, dyć we granice ôd Ślōnska nazod Ksiōnżynctwo Ôpawske przijszło. Nojwożniejsze bōło nale to, co Ksiōnżynctwa Ślōnske dokuplōwały ku Czeskij Korōnie yno formel, za to ślōnske pōny uwożali yno wiyrchnio wodza ôd czeskigo mōnarchy, a niy czeskigo sztata a uchowali niyzoleżitość, kero idzie ze niyzoleżitościōm samej Czeskij Korōny ôd Świyntygo Rzimskigo Rajchu Niymieckij Nacyje przirōwnōwać. Jako niymiecki uczōny Joachim Bahlcke naszrajbōwoł: Ta Corōna Bohemiae bōła nale kreacyjōm dojś pieślawōm, rechtsgysztelym, kery podug dzisiokszyj terminologije – barzij mioł cechy ôd federacyje, jak jednolitygo sztata.

We tyn sōm 1348 stanyła piyrszo hochszula na schōd ôd Rynu – Uniwerzityjt Praski, kerygo misyjo bōł bildōng do sztyrech nacyjōw: Czechōw, Ślōnzokōw, Bajerokōw a Zaksōw. Bez cołke XIII storocze zidlōwały na Ślōnsku niymiecke ludzie, nojwiyncyj po lignickij klynsce ślōnske pōny zakludzili na teryny zeprōzniōne tatarskim angrifym mocka zidlerōw ze Frankōw, Turingōw, Zaksōw a Szwabōw. Wele ônych tyż niymiecke ricerstwo – za wachtyrzōw ôd niymieckich hercożkōw wydōwanych za ślōnskich hercogōw – przilazōwało a na ślōnskich hofach zicało. Niy do ôbalynio je fakt, co XIII-storoczne ślōnske ksiōnżynctwa – behandlōwane bez polskich uczōnych za tajle Krōlestwa Polskigo, kere wtynczos ani niy egzistiyrōwało – bōły cołko suwerynne, naprociw ku Czeskij Korōnie – wszeôbecnie uwożanyj za cołko ôsobny sztat, krōm ônyj sztyjc zwykniyńciu ku niymieckimu cysorzowi. Po prowdzie tyż niykere ślōnske hercogi (Bolesław Dugi, Hajnel Probus, Wodzisław ôpolski, Hajnel VI breslauski) skłodali hōłd pōnōm ôd Rajchu, nale i pojstrzōd świodczōnych polskich pōnōw niy brakło takich, kere uwożały niymiecko wiyrchnio wodza (Mieszko I, Bolesław Chrobry, Bolesław Kandziowaty). Zajś ôd 1178 żodyn ze ślōnskich pōnōw niy bōł lyjnsmonym ôd Krakōwa, zajś we latach 1202-1280 niy uwożały ône wiyrchnij wodze ôd żodnygo.

W rōmach Czeskij Korōny ślōnske hercogi tworzili ôd 1387 ôsobny zwiōnzek, a potyn ôsobny ôd czeskigo Ślōnski Syjm, nojprzōd hercogowy, potyn sztandowy, kery ôd mōmyntu, kej czeski trōn stanył sie welōnkōwy, kludził ôsobny ôd Czeskigo Syjmu welōnek mōnarchy. Co wiyncej ślōnske pōny same kulali militarne haje ze Polskōm. We rokach 1393-1396 Wodzisław Ôpolok ôstoł rozczaskany bez krōla ôd Polski Wodzisława Jagiełły a potraciōł Ziymio Wieluńsko. We 1437 umrził Ziga Luksymburczik, a kandidatami ku objyńciu pō nim praskigo trōna ôstali Kazimir Jagiellōńczik – bracik ôd polskigo krōla Wodzisława Warnyńczika a Albrecht von Habsburg. Ôbadwa Jagiellōńcziki, na szpicy ôd polskij armije, rusziły ze Polski ku Czechōm bez Ślōnsk. We 1440 pokozały sie w Breslau a dōmagali sie ôd ślōnskich sztandōw zwykniyńcio Krōlestwu Polskimu, co te uwziyńcie ôdkozały a ôstały wierni Czeskij Korōnie. Jedyn Bolko V uzdoł ôroz wiyrchnio wodza ôd Kazimira, nale yno za krōla ôd Czechōw, niy Polski. Inksze ślōnske hercogi stowiały sie polskij armije, dyć mioły bojōnczka, co Ksiōnżynctwo Ślōnske ku Krōlestwu Polskimu ôstanie dokuplōwane, a tam niy miołyby nojmyńszych szancōw na uchowaniy takigo fraju jako we granicach ôd Czeskij Korōny. Haja Polski ze Ślōnskym ôbstowała bez cołki rok 1441. Yntlich tajla ze gōrnoślōnskich pōnōw: Bolko głogōwecki, Bernat niymodliński, Mikōłoj a Wyncel ôpawske, Johan, Wyncel a Przymko ôświyńcimske we 1442 zgodziōła sie słożyć hōłd Kazimirowi, nale yno pod warōnkym, co ôstanie ôn czeskim mōnarchōm. Nale polsko armijo, kero uwiōngła na Ślōnsku, niy bōła w sztandzie wydolić ku haje ze Habsburgami, tōż wrōciła sie nazod ku Polsce a ôstowiōła po siebie zeprōzniyniy a wrōgość Ślōnzokōw ku Polokōm. We 1443 ciesziński hercog Wodzisław przedoł biskupowi krakōwskimu bezicōwany schodni kōncek ôd Ksiōnżynctwa Bytōmskigo – Ziymio Siewiyrsko (biskupie Ksiōnżynctwo Siewiyrskie za tajla ôd Ślōnska, kero objyno trynczińsko ugoda niy ôstała wtynczos inkorporowano dyrekt ku Krōlestwu Polskimu. Krōm tymu i za niyzoleżite ksiōnżynctwo pode pōnōwaniym ôd krakōwskigo biskupa, cołko ulygło ańflusowi ôd polskij godki a kultury. Oufyn inkorporacyjo Ksiōnżynctwa Siewierskiego bez Rzeczpospolito przijszło dziepiyro we 1790.). Bolko V ôpolski, kery uwożoł sie za erba ôd Siewiyrzo, niy zgodziōł sie ze ôdtarganiym ônygo ôd Gōrnygo Ślōnska. Ku ôtwartyj haje ze Polskōm przijszło we roku 1444 – naszrajbōwoł polski historiker Zygmunt Boras. Bolko V we sztamie ze swojim ōnklym Bernatym niymodlińskim wkarowali na dziedziny ôd krakōwskiego biskupa. Tyż Mikōłoj raciborski niy zgodziōł sie ze ôdtarganiym Siewiyrza ôd Ślōnska a jednako jak te dwa gōrnośląske pōny militarniy stowioł sie prociw biskupowi. Zrōmplōwali wtynczos szyroki pos połedniowo-zachodnigo pograniczo polskigo. Krōm rozyjma, pod kerym szrajbli sie 13 aprila 1445, gōrnoślōnsko-polsko haja chned szpryngła na nōwo a ôbstowała aże do 1452, nale niy prziniesła żodnych teritoriumowych pōmianōw.

Ze tygo ôkresa ôd historyje sōm ausdruki polskigo krōnikorza Jana Długosza, kery ślōnskij nacyje niy bōł rod: Żodno nacyjo, kero mo za sōmsioda Krōlestwo Polske ni ma barzij zowistno a wrōgo Polokōm jak Ślōnzoki, kere wajajōm, co Krōlestwu Polskimu sie darzi a za szkopyrciokōw gorzij jak cudze niyrod badajōm na pōmyślny postymp swojij nacyje a godki. Tōż Długosz, uwożoł, co ślōnsko nacyjo stanyła skirz odkuplōwanio Ślōnzokōw ôd Polokōw, co było felernym medikōwaniym, dyć Ślōnzoki bōły potōmnymi ôd slowiańskich plymiyniōw (yno czasowo zniywolōnych bez Polan, ze kerymi nikej sie niy skuplōwały jako Wiślany abo Lyńdziany), a tyż germańskigo ricerstwa, kere bōło wachtyrzami ôd ślōnskich Piastōw a jejich germańskich manżelek i germańskich zidlerōw, kere we XIII stroczu masōm zidlōwały Ślōnsk na zoprōszyniy ôd ślōnskich Piastōw, a niy Polokōw, kere pokozały sie dziepiyro we XIV storoczu skirz skuplōwanio elitōw ôd potōmnych ôd plymiynio Polanōw ze elitami potōmnych ôd Wiślanōw, Lyndzianōw a pora myńszych plymiyniōw. Do polskich nacyjōnalistōw wtoro tajla majnōnga ôd Długosza wykozowo, co niy uwożoł ôn Ślōnzokōw za nacyjo ôsobno ôd Polokōw, a dyć nacyjōw, kere stanyły skirz ôdkuplōwanio je w Ojropie mocka, Francyjo a Niymce bōły piyrwyj jednym sztatym ôd Frankōw, Holyndry, Flamy, Frizy, Alzacyjoki, Szwajcoki abo Luksymburcziki piyrwyj bōły badane za Niymcōw, Austryjoki bōły tak badane jeszczy do poły XX stroczo a takich anōngōw jak Słowiok, Slowyniec, Ukrajiniec, Rus, abo Rōmōn we strzedniostoroczu jeszczy niy bōło, we XII storoczu bōły za to take sztaty jak Aragōnijo, Bizancyjum, Burgundy, Kordoba, Leōn abo Zwiōnzek Wielecki, kerych ni ma na dzisioszych landkartach, ni ma ani nacyjōw, kere ni majōm sztatōw, a kere idyntifikirujōm sie ze tymi terytoriumami. Kej sie pociepie polōnocyntrōwy knif ôd medikōwanio a badnie na Ślōnsk bez ojropyjsko prizma polsko mitologijo ôroz idzie do hasioka. We kwestyje ôd godki tyż. Bezmali pod kōniec tygo storoczo Niymce rodzōne już na Ślōnsku, kere sōmych sia mianōwały Ślōnzokami („Schläsinger” we ślōnskim mōndarcie ôd Mittelhochdeutsch), mianōwali rodzōnych, slowiańskich ludziōw ze Ślōnska za Wasserpolen (Wodne Poloki), bo dowały pozōr, co te ludzie gadajōm godkōm podanōm na godka ôd Polokōw. Przimiotnik „wodne” nojbarzij po blisku prowdzie wziōn sie ôd ślōnskich mataczkorzōw, kere bez Ôdra spłowiali dżewo. Kej swōj mōndart ôd Mittelhochdeutsch mianōwali „Schläsche Sproache”, tōż slowiańsko ślōnsko godka, kero rodziōła sie wtynczos wele godkōw ôd sōmsiadōw polskij, czeskij, morawskij a lużickij mianōwali ślōnske Niymce – Wasserpolnisch, za roztomajto ôd polskij, nale na nia podano. Zajś strzedniostoroczno Krōnika ôd Augustianōw żagańskich godo prosto ô ślōnskij godce (lingua Silesia) a ônyj żagańskim mōndarcie. Slowiańsko-germańsko granica ôd godkōw bōła linijo ôd rzyki Ôdry. XIII-storoczne kościelne rōnda na Ślōnsku, zwykniynte polskij kościelnyj prowincyje, ciōngły ku wrōcyniu nazod Krōlestwa Polskigo a widno miały sie za polske. Tyż tamtejszych slowiańskich ludziōw ôd Ślōnska mianōwali za polsko (krōm ôkolicôw Ôpawy a Gubczicōw, przinoleżitych ku ołōmōnieckij diocozyje), jednako jako tamtejszych germańskich kwatyrnikōw ôd Flandryje abo Holandyej mianōwali niymieckimi ludziami. Podug tyj regule tyż ludziōw ze zachodnij tajle ôd Ksiōnżynctwa Cieszińskigo (ôkolice ôd Frydka a Polskij Ôstrawy), etnikowo a godkowo jednakich ze ludziami ze ôkolicôw Ôpawy a Gubczicōw (uwożanych wtynczos za morawskich) szkryftōwali za polskich, chocioż ôd XIX storoczo do dzisioj jednako uwoża sie ônych za czeskich. Gynau stela miana ôd ślōnskich gymajnōw Polsko Ôstrawa, Polsko Lutynio, Polsko Wisła, Polske Raclawice, Polsko Cerekew we absztichōwaniu ôd Morawskij Ôstrawy, Niymieckij Lutynie, Niymieckij Wisły, Niymieckich Raclawicōw a Niymieckij Cerekwie. Nale do polskich uczōnych taki tamtejszy ańfach etnikowo-godkowych anōngōw je wykoz ôd polskoście Ślōnska. Nale dyć ausdruk szkryftniynty we XIII-storocznym Hajnelowskim Buchu za ausdruk po polsku Day ut ia pobrusa a ti poziwai mōgło by być takim klangym pedziane po ślōnsku tyż dzisioj: “Dej tōż jo pobrusa a ti poziwiej” a we praje jednakim klangu po czesku, a mo psinco spōlnygo ze ônygo polskōm interpretacyjōm “dej to jo pōmela, a ty sie dychnij”.

We 1454 ôświyńcimske hercogi we swojich granicznych ôstudach ze małopolskimi magnatami zagnały sie ze armijōm rajn teritoriuma ôd Polski. Sprowiōło to angrif polskij armije pod kōmandyrōwaniym ôd krōla Kazimira Jagiellōńczika na Ślōnsk, a skirz nigo zajyńcie Ôświyńcimio (Auschwitz) a Zatōra. Ôświyńcimske sztandy a zatōrski hercog Wyncel (Wenzel von Zator) ôstali przimuszyni ku słożyniu lyjnygo hōłda pōnowi ôd Polski, co bōło oufyn pogwołcyniym bez Polska ôbsztalōwaniōw ôd trynczińskij ugody. Trzi roki potyn ôświyńcimski hercog Johan IV (Johann IV von Auschwitz) ôstoł przimuszōny ku przedejowi swojich ziymiōw Kazimirowi Jagiellōńczikowi. Hercog Bolko V ôpolski, kery cylōwoł ku uchowaniu integrity ôd Gōrnygo Ślōnska, foszlagōwał polskimu krōlowi srogi borg we fant za Ôświyńcim. Po śmiercie ôd Wodzisława Pograbōwca von Habsburga we 1457 swoja kandidatura na krōla ôd Czechōw   ôbznojmiōły manżele ôd ônygo szwestrōw: zakski kurfyst Wilhelm, spōmogany bez Ślōnzokōw, krōl ôd Polski – Kazimir Jagiellōńczik, spōmogany bez Lużiczanōw a spōmogany bez Morawiokōw – erchercog ôd Austryje – Albrecht. Czechy nale ôbrały swojigo husickigo magnata Jorga ze Podiebrada a ôroz ôdkuplōwali ôd welōnka katolickich Ślōnzokōw, Morawiokōw a Lużiczanōw. Kandidat Morawiokōw Albrecht von Habsburg abdankōwoł, kej ôstoł rozczaskany bez husitōw, kere ôroz ôpōnōwały festōng ôd Morawiokōw – Jihlava. Ślōnske Piasty, kere niy chciały wiyrchnij wodze ôd Poloka, ani husity, spōmogli kandidatura po blisku swojoka ôd żagańskich hercogōw Wilhelma zakskigo a zrychtōwały we 1458 w Breslau ôbrōnno sztama prociw Polokōm a Czechōm. Ku tyj sztamie niy przijszły yno Przymko ciesziński i husita Bolko V ôpolski, kery od ôroz słożył lyjny hōłd krōlowi Jorgowi. We drugim roku jednako zrobiōły praje wszijske ślōnske hercogi, kej bez ugoda we Chebie Wilhelm zakski abdankōwoł ze wōntōw ku czeskij korōnie. Przileżitość, przi keryj Czechy, Morawioki, Ślōnzoki a Lużiczany piyrwyj ôbrały cołkym inkszych kandidatōw na krōla ôd Czechōw perfekt bilduje niyzoleżitość wszijskich krejōw skuplōwanych we Czeskij Korōnie a wykozōwo, co krōm potraty suwerynnoście, we rōmach ôd federacyjnyj Czeskij Korōny, Ślōnsk uchowoł swoja ôsobność a bycie sōm przed sia. We 1462 przijszło we Głogōwie (Glogau) do trefu Jorga ze Podiebrada ze Kazimirym Jagiellōńczikiym. Wtynczos piyrszy roz we historyje we oyfyn paiurze pokozōwo sie anōng Gōrny Ślōnsk (Silesia Superior) a ôdterozki durś godało sie ô ôbu Ślōnskach (utraque Silesia, beide Schlesien). Krōl ôd Polski abdankōwoł ze wōntōw ku czeskij korōnie we pōmiana krōl ôd Czechōw zrobiōł jednako ku Mazowije i ku niyprawo zniywolōnym bez Polsko ślōnskim ziymiōm: Ksiōnżynctwōm Ôświyńcimskimu a Zatōrskimu, kere skuli tygo na zowdy ôd Ślōnska ôdlecieli. We 1564 ślōnskie Ksiōnżynctwa Ôświyńcimske a Zatōrske ôstały yntlich, oufyn inkorporowane ku Rzeczpospolityj a ferwaltōnkowo dokuplōwane ku Małopolsce. Inkorporacyjōwy papiur ze 25 februara 1564 zawrził uzdaniy: „ôba ksiōnżynctwa zrychtujōm ślōnski krajs ôd wojewōdztwa krakōwskiego”, nale z tyj ślōnskoście krōm gōrnoślōnskich adlerōw we wapynach ôd Oświyńcimio, Zatōra a Wadowic psinco tam ôstało, jednako jako po roku 1945 na Dolnim Ślōnsku, na co wszijske Ślōnzoki muszōm dować ekstra pozōr.

Dariusz Jerczyński

Blog jest autonomiczną stroną autora. Redakcja Wachtyrza nie odpowiada za treść i pisownię autora.