Maściorka ô zieliniorstwie. Jako to wypucować puca ze smogu?

Niy ma to tak, iże tymat smogu a szpiny we lufcie już nōm sie mierznie? Dycki ô tym słuchōmy, kożdego dnia. Ja, kożdy myndzi, pora ludków dyskutuje, a yno niykerzy dziołajōm.

Niy bydzie to dyć artykuł ô tym, kero maska antysmogowo polecōm dlo bajtla abo kaj nolepij kupić filter do luftu, u Philipsa abo u Sharpa. Dyć żodno z tych fyrmōw niy dowo mi zarobić za reklama – tukej sie rozchodzi ô to, co my, ludkowie, mogymy czyrpać z natury. A ôna nōm darnie dowo, jak traktujymy jōm z reszpektym, a to na roztōmajte spusōby. Jak to idzie robić? Ô tym jeszcze byda pisać. Aha, eli kurzicie cigarety, tyn tekst tyż werci wōm sie przeczitać.

W tym tydniu trocha mie sie charlało, a skuli tego kucanio prziszłach na to, co by wōm poôsprawiać ô mojij nowyj pasyji, zieliniŏrstwie. A możno tyż pomōc wōm wypucować puca (abo hōśle, jako to godajōm we Cieszinie) z tego cołkigo marasu, kerym we Polsce a sam na Ślōnsku dychōmy.

Czamu zieliniŏrstwo?

Bo mie sie blank chepie reklamami medikamyntōw. We radyju, we telewizorze… durś suplemynty a roztōmajte lyki – na co yno, ôd charczynio po zgrzitanie zymbami. Dyć chymijo we ôrganiźmie trza ôgraniczać! Rada żech je, iże bodej we internecie mie sie to niy ukozuje – bo wiadōmo, iże ukozuje sie wōm zowdy to, za czym tak po prowdzie sznupiecie a tymu podane.

Kedyś, nim zaczły powstować sroge kōncerny farmaceutyczne, tego niy bōło. Toż jako sie za piyrwy lyczyło?

Niy yno heksy sōm szpecami ôd zieliniŏrstwa, a te co, tak godajōm, sami chyba zapōmnieli, co je poczōntkym a kōńcem żiwota. Je to natura. Take kolco.

Pamiyntōm, iże mōj starzik zowdy zbiyroł a susził roztomajte habozie. Za bajtla mie to było dziwne, tera mie to intryguje. Czamu? Opa Pyjter nigdy niy ślimtoł, a zowdy był zdrowy. To skuli niego zaczyłach dodować knoblauch kaj yno wlezie, a w zeszłym roku piyrszy roz wlazłach do jeziora bez jesiyń – prawie po sagu (yno w batkach a lajbiku) – co bydzie sztartym do morsowanio na nastympno zima.

Czamu mie sie to zdo na isto interesantne? Historyjo zielinorstwa je tako staro, jako stary je sōm czowiek. Ôstatnio byłach na trefie na uniwersytycie, kaj ôsprawioł majster ôd średniowieczo. Mianuje się ôn Łukosz Kozak. Wytuplikowoł nōm, skōnd sie we starych ksiyngach – bestiariuszach – bierōm bobroperze (miyszung bobra a nietoperza).

Po jakiymu bobry ôdbajsujōm se jajca a ciepiōm nimi na jagerōw, kerzy za nimi goniōm? A po takiymu, iże we downych ksiōnżkach ô zielinorstwie pisali: lecznicze sōm niy yno flance, ale tyż gadziny. Docie wiara? Sproszkowane jajca ôd bobra były dobre na prawie kożdo choroba, a mōzg nietoperza pofyrlany ze miodym pōmogoł na dżistanie. Tako rzecze Falimirz we 1534 roku.

Dzisiej coroz mynij je zwierzyncych tajlōw we medikamyntach a w naszych kosmetikach, co mie blank raduje. Ôstały nōm flance, co do kerych niy ma godki – ône uzdrowiajōm, a nauka to durś potwiyrdzo!

Sztimuje. Było trocha ô tym, czamu tak po prowdzie przaja zieliniŏrstwu, a ku tymu trocha historyji. Tera mogymy zajōnć sie naszymi pucami-borokami, kerym prziszło tera dychać tym żadnym luftym.

Jake zioła poradzōm na zmaraszōne hōśle?

Eukaliptus, tymanek a ingwer. Z piyrszego poradzicie zmajstrować parōwa: wlywocie 5-6 kropli ôlejku eukaliptusowego do miednice, przikrywocie łeb handtuchym a dychocie tymi ôparami bez 10 minut. Fajnie to tyż robi na gymba, bo ôtwiyrajōm sie pory. Bestōż niy ino puca idzie se wypucować – skiż eukaliptusa sōm my czyrstwi a gryfni.

Czamu gynau tyn eukaliptus? Piszōm ô nim, iże mo właściwości prociwzapalne a prociwwirusowe (żodyn grzib sie nie ôstanie!), ku tymu we składzie mo eukaliptol, kery działo wykrztuśnie. Idzie se tyż taki olejek rozpylić we izbie – dezynfekuje a zbijo niykere zarazki.

Druge ziele, tymianek, na kery niekerzy godajōm macierzanka. Werci sie dodować jōm do jodła, wcale jak momy normy smogu przekroczone ô poraset procynt. Jeszcze lepij, jak nawarzicie se tyju z tymianku. Jak wolicie parōwa, dodajcie se tyż trocha rozmaryjōnu. Po pōł łyżeczki z kożdego zioła na sztyry szolki gorkij wody. Tymol, substancyjo zawarto we macierzance, działo ôdkażajōnco, a rozmaryjōn usuwo flegma. Ku tymu, tymiankowy tyj dobrze zrobi nerwusōm!

Ingwer, to je gewyrca-kapela. Damfkapela! Szłoby sie tukej rozgodać, ale co by sie trzimać sprawy dychaniõ, naszkryflōm yno, iże nic tak niy hajcuje puc, jak ingwer. Dziynki tymu śluz je rozrzedzōny a my poradzymy lepij dychać. Piyrwyj trza uwarzić woda we gorku, a potym wciepać pokrōny ingwer (idzie tyż wciepać rajn ździybko majeranku abo macierzanki). Trzimcie garniec na kachlŏku bez piynć minut, ale dejcie pozōr, coby mikstura niy zagorała. Po wysłepaniu takigo naparu zaleco sie nic niy pić ani tyż niy myć zymbōw przez nastympno godzina, coby lyk zadziałoł tyż na wiyrchne drogi ôddychanio.

Pozōr! Niy śmiycie dodować miodu abo citrōny (do egal jakigo gorkigo napoju) zaroz po ściōngniynciu ze fojera. Poczekejcie pora minut, jak chcecie, coby miōd zachowoł lycznicze właściwości.

Odtrucie hośli ze tlynku wynglo dō nōm tyż legyndarne mlyko ze knoblauchym. Na co to je jeszcze dobre? Zapraszōm do kōmyntowanio.

Pōmnijcie se tyż ô tym, co zowdy godoł wybitny zieliniorz, ôjciec Czesław Klimuszko:

• niy ma żech dochtōrym,
• niykere zioła sōm pod ôchronōm i niy wolno ich zbiyrać,
• zioła zbiyro sie na użitek niykomercyjny.

Tera se mogymy dychnōnć, pra?