Maria Szmeja: Jaką narodowość zadeklarują Ślązacy? Podsumowanie ankiet Wachtyrza

Ankieta została przeprowadzona przez Kamila Kotasa (częściowo we współpracy z Anną Musioł) w lutym i marcu 2021, a więc jeszcze przed Narodowym Spisem Powszechnym. Zwrócono się do znanych osób związanych z szeroko rozumianym Górnym Śląskiem z pytaniami zbliżonymi do tych, które pojawiły się później w spisie. Odpowiedziały 24 osoby i wskazały narodowość:

– śląską 17 osób,

– śląską i niemiecką 2 osoby,

– śląską i polską 4 osoby,

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

– morawsko-śląską 1 osoba.

Uzasadnienia wyboru określonej narodowości były różne, najczęściej wskazywano miejsce urodzenia lub pochodzenie z rodziny śląskiej. Ankietowani mówili o powiązaniu rodzinnym z Śląskiem, o przodkach żyjących od pokoleń w tym miejscu, o wychowaniu w rodzinie śląskiej. Parę osób wskazało na biologiczny charakter tożsamości – na dziedziczenie tożsamości śląskiej po rodzicach i dziadkach. Można powiedzieć, że wskazywano na subiektywne cechy związku z Śląskiem. Wiele osób kładło też nacisk na emocje, zwłaszcza przywiązanie do pejzażu, domów, obyczajów, co dla nich stanowi fundament tożsamości. Te emocje budujące więź z regionem określano jako intymne, wypracowane, uświadomione. To jest niezwykle ważny aspekt tożsamości- samoidentyfikacja, świadomość swojego miejsca w społeczeństwie. Podkreślano przy tym, że ta identyfikacja nie jest narzucona, jest intymna, własna. Dla grupy takie postawy są niezwykle wartościowe i dobrze rokują na przyszłość. Na uwagę zasługuje też inna wypowiedź, osoby, która określiła się jako Ślązak, ale tożsamość ta nie jest „przyrodzona, lecz wypracowana”. Można tę osobę określić jako Nowego Ślązaka (?). Ten rozmówca od paru pokoleń mieszka na Śląsku, nie odczuwa więzi z innymi terenami kraju a uświadamia sobie bliskość kulturową z tym regionem. Jego postawa jest niezmiernie ciekawa i bliska zachowaniom Niemców, Polaków, Czechów osiadających na Śląsku w przeszłości. Ci, którzy przybywali tu w poszukiwaniu pracy, wysyłani przez państwo do pracy na odległej prowincji, zawierali małżeństwo z osobą mieszkającą w tym regionie z czasem zakorzeniali się i ich potomkowie czują się Ślązakami. Inną jeszcze kategorię stanowili żołnierze, którzy po wojnach nie wracali do swojego kraju i tu zakładali rodziny. Taki proces zawsze wzbogacał kulturowo Śląsk, który obecnie jest różnorodny i ciekawy.

Na uwagę zasługują dwie osoby, które określiły się jako Ślązacy i zarazem Niemcy. Obie wskazywały na więzy rodzinne i stwierdzały, że taka tożsamość „to spadek po rodzicach”.

Kolejne cztery osoby, które podały mieszaną, czy raczej łączoną tożsamość podkreślały związek z narodem i kulturą polską i śląską. Równocześnie dwie z nich poddawały w wątpliwość istnienie narodowości śląskiej. Według nich nie ma jednoznacznego wzorca „śląskości”, bo region jest bardzo zróżnicowany kulturowo i religijnie. Te same osoby zadeklarowały w spisie podwójną tożsamość twierdząc, że kultura regionu jest im bliska, że ją odczuwają jako własną, ale żyją i pracują w szeroko rozumianej polskiej kulturze narodowej. Jedna z nich mówiła, że odkrywa swoją śląskość i nad nią pracuje, ale na razie więcej łączy ją z Polską. Odmienne jest uzasadnienie osoby urodzonej w Toruniu, ale silnie emocjonalnie związanej ze Śląskiem. Ten człowiek jest zafascynowana kulturą regionu stara się ją popularyzować w Polsce. Jak zauważa, pewnie Ślązacy nie zaakceptują takiego wyboru narodowości, bo nie ma w sobie ani krzty śląskiej krwi. Inna osoba uświadomiła sobie powiązania z grupą śląską po emigracji z Polski. Spotykając za granicą Polaków z innych regionów kraju, poczuła wśród nich swoją obcość kulturową i zaczęła na nowo odkrywać tożsamość śląską.

7 osób biorących udział w ankiecie mieszka w Republice Czeskiej. Tylko jedna z nich podała łączoną tożsamość śląską z morawską. Argumentem ma być małżeństwo i założenie rodziny na Morawach. Pozostałe osoby twierdzą, że zadeklarują w czeskim spisie narodowość śląską uzasadniając życiem na historycznym Śląsku.

Jak widać z tego opisu, ankietowani dosyć zgodnie określali się bezprzymiotnikowo jako Ślązacy. Ci wahający się o łączonej, złożonej (?) tożsamości byli ludźmi relatywnie młodymi i żyjącymi mentalnie poza Śląskiem. Dla nich grupą odniesienia jest Polska i Polacy, tam widzą więcej możliwości dla swojego rozwoju, a z racji obowiązków zawodowych wiele czasu spędzają poza Śląskiem. Generalnie mamy do czynienia z śląską tożsamością silnie wspieraną w ramach grupy. Prawie wszyscy stosują pojęcie narodowości śląskiej, a jeśli wyrażają podwójną tożsamość to śląską traktują z równą rangą jak niemiecką czy polską.  W przekonaniu badanych, istotnym kryterium śląskości jest pochodzenie (więzy krwi) oraz zakorzenienie w kulturze regionu.

Drugą kwestią poruszaną w ankiecie było używanie języka śląskiego. Tu rozrzut odpowiedzi był znaczny. Część osób mówiła o „dialekcie śląskim”, inni traktowali ten język jako ciekawostkę, fanaberię. Wszyscy ankietowani (poza obywatelami czeskimi) mówią po polsku. Dla wielu z nich polski jest językiem formalny, bo pracują w polskim środowisku, mają polskich współmałżonków. Natomiast sentyment do tego języka wyrażają wszyscy badani. Mówili, że to jest ich język dzieciństwa i kontaktów rodzinnych. Często twierdzili, że to jest język emocji i uczuć. Ci, którzy poruszają się w innym kręgu kulturowym deklarują, że powrócą do języka dzieciństwa, do języka rodzinnego jak znajdą czas. Nawet były osoby mieszkające poza Śląskiem, które ćwiczą język pisząc w nim. Parę osób przyznało, że zapisało się na kurs języka śląskiego, by sobie przypomnieć i nabrać wprawy. Ankietowani mieszkańcy Republiki Czeskiej nie byli pytani o język jakim się posługują.

Zarówno użytkownicy jak i językoznawcy rozważają jak dalece śląski jest dialektem, a jak dalece językiem. Z społecznego punktu widzenia ważna jest jego rola komunikacyjna i waga jaką przywiązuje do niego grupa posługująca się nim. Językoznawcy nie są zgodni w swej opinii czy cechy genetyczne lub strukturalne języka są ważniejsze od społecznych. Tym bardziej, że znaczny odsetek ludzi wykształconych, artystów, naukowców porozumiewa się zawodowo językiem śląskim. Udane są przekłady na ten język Biblii czy poezji pisanej w innych językach, powstają też utwory literackie po śląsku. Pojawiła się grupa literatów, aktorów, plastyków, którzy nie tylko posługują się językiem śląskim jako medium artystycznym, ale dla nich stanowi on ważny element tożsamości zawodowej. Poza osobami o złożonej/podwójnej opcji narodowej język śląski stanowił podstawę tożsamości. Osoby o polsko-śląskiej tożsamości narodowej były krytyczne wobec powszechności stosowania języka śląskiego traktując go jako lokalną ciekawostkę etnograficzną.

Sumując:

Osoby odpowiadające na ankietę w zdecydowanej większości określiły swoją narodowość jako śląską. Ci o podwójnej tożsamości na ogół jeszcze szukali swojego miejsca w życiu przez odniesienie do dużej grupy narodowej, która jest dla nich lepszą perspektywą. Język jako jeden ze wskaźników związku z narodem, był istotny w większości deklaracji. Te odpowiedzi, w moim przekonaniu, dobrze wróżą przyszłości grupy śląskiej. Nie ma obawy, że zaniknie język, bo jest stale obecny w życiu grupy. To, że nie został skodyfikowany, że nie jest oficjalnie uznawany za język mniejszości jest wynikiem decyzji politycznych, a nie rzeczywistej roli języka w grupie.

Prof. dr hab. Maria Szmeja – socjolożka, pracuje na Wydziale Humanistycznym Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Od wielu lat bada kwestię górnośląskiej tożsamości. Jej najważniejsze publikacje w tej tematyce, to: „Niemcy? Polacy? Ślązacy! Rodzimi mieszkańcy Opolszczyzny w świetle analiz socjologicznych” (2000) oraz „Śląsk bez zmian. Ludzie, kultura i społeczność Śląska w perspektywie postkolonialnej” (2017).