“Lieder der Vergänglichkeit” (Pieśni przemijania) Krzysztofa Pendereckiego

Zakładam, że wachtyrz.eu to miejsce, gdzie często można wyczytać sentymenty, wspomnienia, zachwyt nad pięknem przebrzmiałym, gdzie często przeszłość zaciemnia teraźniejszość.  Niestety, tak właśnie uważam, niestety często też ta przeszłość jakość bezkarnie jest przywłaszczana i przedstawiana jako przeszłość śląska, bez określania o jaką to śląskość chodzi.

Czy chodzi o  śląskość przypisywaną Niemcom, niemieckojęzycznym Żydom, śląskość familiokową  wschodnie części Górnego Śląska węglowego, śląskość odkrywaną „na Ziemiach Odzyskanych”? Sporo mam pytań i wątpliwości wobec tych różnych śląskości…ale o tym w najbliższym czasie.

Nie wchodząc w te spory dziś kolejny raz o współczesności kultury wysokiej Śląska (Dolnego i Górnego), o jego wkładzie do kultury globalnej, do estetyki uniwersalnej, niekwestionowanej – dziś znów o świecie dźwięków. Tym razem o muzyce geniusza, którym jest Krzysztof Penderecki, o arcydziele współbrzmiącym z tekstami wielkich poetów niemieckojęzycznych – w tym Josepha hrabiego von Eichendorffa.

 

Kawę na ławę? Proszę bardzo:

W dniach 7–19 kwietnia 2019 w Warszawie przeżywaliśmy   23. Wielkanocny Festiwal Ludwiga van Beethovena. W tym roku tematem przewodnim był: „Beethoven i pieśń romantyczna”. Sporo było transmisji w programie drugim PR.

W repertuarze znalazłem najbliższe chyba tematowi pieśni oraz symfonie chóralne:

Modesta Musorgskiego Pieśni i tańce śmierci;

Albana Berga Altenberg Lieder op. 4;

Gustava Mahlera Lieder eines fahrenden Gesellen;

Jeana Sibeliusa En Saga op. 9;

Ludwiga van Beethovena An die Ferne Geliebte op. 98;

Roberta Schumanna Dichterliebe op. 48;

Richarda Straussa Vier letzten Lieder;

Antonína Dvořáka Pieśń bohatera Op. 111 A Hero’s Song, Op. 111

Benjamina Brittena War Requiem op. 66.

 

Najbliższa jest mi jednak VIII Symfonia „Lieder der Vergänglichkeit” Krzysztof Penderecki.

W Warszawie wykonana 18 kwietnia 2019 przez  solistki i solistów:

Iwona Hossa – sopran;

Anna Lubańska – mezzosopran;

Ewa Wolak – alt;

Dietrich Henschel – baryton.

oraz  Chór Narodowego Forum Muzyki *– prowadzony przez  Agnieszkę Franków-Żelazny;

Narodową Orkiestrę Symfoniczną Polskiego Radia w Katowicach pod batutą Lawrence’a Fostera.

III Symfonia „Lieder der Vergänglichkeit” (Pieśni przemijania) Krzysztofa Pendereckiego to chóralna symfonia w dwunastu stosunkowo krótkich utworach ustawionych na wiersze niemieckie z XIX i XX wieku. Dzieło zostało ukończone i miało swoją premierę w roku 2005. Symfonia trwa około 35 minut. Penderecki rozszerzył utwór  w 2008 s do około 50 minut. Prapremiera tego hybrydowego utworu odbyła się 26 czerwca 2005  w wykonaniu Orkiestry Filharmonii Luksemburskiej.

O czym to jest? Jakie to jest? Impresyjnie? O utworach z wersji pierwotnej;

1. „Nachts” (Nocą) – wiersz Josepha von Eichendorffa. Pierwszą część rozpoczynają się cicho instrumenty smyczkowe i dęte drewniane nabiera tempa, gdy włącza się mezzosopran i chór mieszany.
2. „Ende des Herbstes” (Koniec jesieni) – Wiersz Rainera Marii Rilke. Druga część opisuje nieuchronność i niebezpieczeństwo zmiany. Orkiestra i śpiew stają się bardziej złowieszcze i  mocne, a potem giną.
3. „Bei einer Linde” (Przy lipie) – Wiersz Josepha von Eichendorffa. Pieśń o  przemijaniu wiosny śpiewa baryton.  Kończy się solo oboju.
4. „Flieder” (Bez) – Wiersz Karla Krausa. Pieśń barytona opisuje kwitnący liliowy blask i  piękno istnienia.
5. „Frühlingsnacht” (Wiosenna noc) – Wiersz Hermanna Hesse. Zaczyna się cicho, słychać angielski rożek. Ponownie baryton. Poeta obserwuje drzewa przed zaśnięciem.
6. „Ende des Herbstes” (Koniec jesieni) – Wiersz Rainera Marii Rilkego – jest przeważnie chóralny, dopóki orkiestra nie zabrzmi na krótko przed końcem. Tekst mówi, że ogrody ostatecznie muszą zginąć na zimę.
7. „Sag’ ich euch, geliebte Bäume? ”(Mówię wam, drzewa ukochane) – Wiersz Johanna Wolfganga von Goethe. Pierwsza pieśń, w której występuje sopran. Piśń często zmienia nastrój, najbardziej zauważalnie, gdy wchodzi chór.
8. „Im Nebel” (We mglę) – Refleksja nad wyobcowaniem Hermana Hesse rozpoczyna się od górnej części refrenu, a kończy się chórem mieszanym. Solistą pozostaje sopran.
9. „Vergänglichkeit” (Przemijanie) – Wiersz Hermanna Hesse otwiera sopran i  smyczki. Orkiestra i refren tworzą klimatyczną sekcję środkową i szybko zanikają. Silnie narasta tylko po to, by szybko umrzeć ponownie. Stawanie się i umieranie jest odzwierciedlone w tekście, który obrazuje, w jaki sposób kwitnienie kończy się szybko na skutek  reguł obowiązujących w świecie.
10. „Ende des Herbstes” (Koniec jesieni) – Wiersz Rainera Marii Rilke zaczyna się od refrenu, a następnie stopniowo osiąga kulminację. Zakończenie buduje solo trąbki basowej.
11. „Herbsttag” (Jesienny dzień) – Wiersz Rainera Marii Rilke. Ponownie pojawia się baryton. Tekst opisuje rozkład spowodowany jesienią.
12. „O grüner Baum des Lebens” (O zielone drzewo życia) – Wiersz Achima von Arnim jest najdłuższy w symfonii. Śpiewająją wszyscy wokaliści. Melodia rozwija się do wielu wysokich punktów, zanim osiągnie prawdziwy punkt kulminacyjny pod koniec. Punkt kulminacyjny szybko zanika, a refren wznosi się w górę, gdy utwór zamienia się w cichą konkluzję.

Dla wykonania symfonii potrzebne są między innymi:   3 flety, 2 oboje, rożek angielski, 3 klarnety, 2 fagoty, kontrabas, 4 rogi, 3 trąbki, 3 puzony, tuba, kotły, talerze zderzeniowe, 4 talerze zawieszone, 2 tam-tamy, tamburyn, werbel, bęben basowy z talerzami, grzechotką, krotale, dzwony rurowe, dzwony kościelne, dzwonki, ksylofon, marimba, harfa, fortepian, czelesta i instrumenty smyczkiowe Partytura wymaga także chóru i solistów (sopran, mezzosopran i baryton) oraz 50 okaryn.

Symfonia Chóralna jest kompozycją  na orkiestrę, chór, a  także wokalistów solowych. Terminu „symfonia chóralna” jako pierwszy miał użyć  Hector Berlioz. Poprzedził go jednak Ludwig van Beethoven w IX. Symfonii, która zawiera część Ode an die Freude („Oda do radości”),  Friedricha Schillera – kompozytor zastosował ludzki głos na tym jak instrumenty w symfonii.

W ślad za  Beethovenem w wieku XIX. poszli m.in. Felix Mendelssohn i Franz Liszt.  W XX.  wieku pamiętać należy o Gustavie Mahlerze, Siergieju Rachmaninowie, Igora Strawińskim, Benjaminie Brittenie i Dmitrze Szostakowiczu. Wiek XXI to właśnie przede wszystkim  Krzysztof Penderecki, do słuchania i podziwiania którego zapraszam.

Wspomnieć należy, że genialny Krzysztof Penderecki właściwie na co dzień już zawierza wykonanie swych utworów Chórowi Narodowego Forum Muzycznego we Wrocławiu, Narodowej Orkiestrze Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach, Zespołowi Śpiewaków Miasta Katowice “Camerata Silesia”, a Ubu Król Pendereckiego w Operze Śląskiej jest/był wielkim wydarzeniem muzycznym.

 

 

* Narodowe Forum Muzyki im. Witolda Lutosławskiego to instytucja kultury miasta Wrocławia, współprowadzona przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Gminę Wrocław, Województwo Dolnośląskie, zarejestrowana w Rejestrze Instytucji Kultury Gminy Wrocław. Instytucja jest operatorem nowoczesnego wielofunkcyjnego gmachu koncertowego we Wrocławiu. NFM powstało 22 maja 2014 roku z połączenia Międzynarodowego Festiwalu Wratislavia Cantans i Filharmonii im. W. Lutosławskiego we Wrocławiu. Jednym z inicjatorów utworzenia instytucji Narodowego Forum Muzyki oraz budowy nowej sali koncertowej jest Andrzej Kosendiak, obecnie dyrektor NFM. Narodowe Forum Muzyki organizuje działalność jedenastu zespołów instrumentalnych i wokalnych: Orkiestry Symfonicznej NFM, NFM Leopoldinum – Orkiestry Kameralnej, Wrocławskiej Orkiestry Barokowej, Chóru NFM, Polskiego Narodowego Chóru Młodzieżowego, Chóru Chłopięcego NFM, Lutosławski Quartet, LutosAir Quintet, NFM Ensemble, Polish Cello Quartet, NFM Tria Smyczkowego Leopoldinum. Większość tych zespołów mogła zostać utworzona właśnie dzięki powstaniu Narodowego Forum Muzyki. Znaczne możliwości, jakie w życie kulturalne Wrocławia wniosła instytucja NFM, zaowocowały powstaniem nowych, atrakcyjnych w formule festiwali – obecnie Narodowe Forum Muzyki koordynuje dziewięć międzynarodowych wydarzeń, są to: Międzynarodowy Festiwal Wratislavia Cantans, Jazztopad, Musica Polonica Nova, Musica Electronica Nova, Forum Musicum, Leo Festiwal, Akademia Muzyki Dawnej, Festiwal Noworoczny NFM, Singing Europe. Działalność NFM obejmuje również liczne projekty edukacyjne dla dzieci i młodzieży (m.in. Akademia Chóralna, Singing Europe, Pośpiewaj mi Mamo, pośpiewaj mi Tato), a także inicjatywy skierowane do dorosłych, propagujące udział w  życiu kulturalnym, m.in. Chór Melomana. NFM jest wydawcą ogólnopolskiego miesięcznika „Muzyka w Mieście”. Zespoły działające w ramach NFM regularnie nagrywają wydawnictwa płytowe. Narodowe Forum Muzyki jest jedną z najważniejszych instytucji tworzących program Wrocław 2016 – Europejska Stolica Kultury. Narodowe Forum Muzyki jest członkiem: Zrzeszenia Filharmonii Polskich, Pearle – Live Performance Europe zrzeszającej ponad 5000 organizacji z domeny sztuk wykonawczych, European Festivals Association skupiającej festiwale z 40 europejskich krajów, International Society for the Performing Arts, stowarzyszenia ponad 400 organizacji z całego świata zajmujących się muzyką, teatrem i tańcem, Europe Jazz Network.

https://www.nfm.wroclaw.pl/

 

Poniżej teksty  Pieśni przemijania:

Nachts
Joseph von Eichendorff

Ich stehe in Waldesschatten
Wie an des Lebens Rand,
Die Länder wie dämmernde Matten.
Der Strom wie ein silbern Band.
Von fern nur schlagen die Glocken
Über die Wälder herein,
Ein Reh hebt den Kopf erschrocken
Und schlummert gleich wieder ein.
Der Wald aber rühret die Wipfel
Im Traum von der Felsenwand,
Denn der Herr geht über die Gipfel
Und segnet das stille Land.

Ende des Herbstes (Stanza 1)
Rainer Maria Rilke

Ich sehe seit einer Zeit,
wie alles sich verwandelt.
Etwas steht auf und handelt und tötet und thut Leid

Bei einer Linde
Joseph von Eichendorff

Seh’ ich dich wieder, du geliebter Baum,
In dessen junge Triebe
Ich einst in jenes Frühlings schönstem Traum
Den Namen schnitt von meiner ersten Liebe?
Wie anders ist seitdem der Äste Bug,
Verwachsen und verschwunden
Im härtren Stamm der vielgeliebte Zug,
Wie ihre Liebe und die schönen Stunden!
Auch ich seitdem wuchs stille fort, wie du,
Und nichts an mir wollt’ weilen,
Doch meine Wunde wuchs – und wuchs nicht zu
Und wird wohl niemals mehr hienieden heilen.

Flieder
Karl Kraus

Nun weiß ich doch, ’s ist Frühling wieder.
Ich sah es nicht vor so viel Nacht
und lange hatt’ ich’s nicht gedacht.
Nun merk’ ich erst, schon blüht der Flieder.
Wie fand ich das Geheimnis wieder?
Man hatte mich darum gebracht.
Was hat die Welt aus uns gemacht!
Ich dreh’ mich um, da blüht der Flieder.
Und danke Gott, er schuf mich wieder,
indem er wiederschuf die Pracht.
Sie anzuschauen aufgewacht,
so bleib’ ich stehn. Noch blüht der Flieder.

Frühlingsnacht
Hermann Hesse

Im Kastanienbaum der Wind
Reckt verschlafen sein Gefieder,
An den spitzen Dächern rinnt
Dämmerung und Mondschein nieder.
In den Gärten unbelauscht
Schlummern mondbeglänzte Bäume,
Durch die runden Kronen rauscht
Tief das Atmen schöner Träume.
Zögernd leg ich aus der Hand
Meine, warmgespielte Geige,
Staune weit ins blaue Land,
Träume, sehne mich und schweige.

Ende des Herbstes (Stanza 2)
Rainer Maria Rilke

Von Mal zu Mal sind all
die Gärten nicht dieselben;
von den gilbenden zu der gelben
langsamem Verfall:
wie war der Weg mir weit.

Sag’ ich’s euch, geliebte Bäume?
Johann Wolfgang von Goethe

Sag’ ich’s euch, geliebte Bäume?
Die ich ahndevoll gepflanzt,
Als die wunderbarsten Träume
Morgenrötlich mich umtanzt.
Ach, ihr wißt es, wie ich liebe,
Die so schön mich wiederliebt,
Die den reinsten meiner Triebe
Mir noch reiner wiedergibt.
Wachset wie aus meinem Herzen,
Treibet in die Luft hinein,
Denn ich grub viel Freud und Schmerzen
Unter eure Wurzeln ein.
Bringet Schatten, traget Früchte,
Neue Freude jeden Tag;
Nur daß ich sie dichte, dichte,
Dicht bei ihr genießen mag.

Im Nebel
Hermann Hesse

Seltsam, im Nebel zu wandern!
Einsam ist jeder Busch und Stein,
Kein Baum sieht den anderen,
Jeder ist allein.
Voll von Freunden war mir die Welt,
Als noch mein Leben Licht war,
Nun, da der Nebel fällt,
Ist keiner mehr sichtbar.
Wahrlich, keiner ist weise,
Der nicht das Dunkle kennt,
Das unentrinnbar und leise
Von allen ihn trennt.
Seltsam, im Nebel zu wandern!
Leben ist Einsamsein.
Kein Mensch kennt den anderen,
Jeder ist allein.

Vergänglichkeit
Hermann Hesse

Vom Baum des Lebens fällt
Mir Blatt um Blatt,
O taumelbunte Welt,
Wie machst du satt,
Wie machst du satt und müd,
Wie machst du trunken!
Was heut noch glüh
Ist bald versunken.

Ende des Herbstes (Stanza 3)
Rainer Maria Rilke

Jetzt bin ich bei den leeren
und schaue durch alle Alleen.
Fast bis zu den fernen Meeren
kann ich den ernsten schweren
verwehrenden Himmel sehn.

Herbsttag
Rainer Maria Rilke

Herr: es ist Zeit. Der Sommer war sehr groß.
Leg deinen Schatten auf die Sonnenuhren,
und auf den Fluren laß die Winde los.
Befiehl den letzten Früchten voll zu sein;
gieb ihnen noch zwei südlichere Tage,
dränge sie zur Vollendung hin und jage
die letzte Süße in den schweren Wein.
Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer jetzt allein ist, wird es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
und wird in den Alleen hin und her
unruhig wandern, wenn die Blätter treiben.

O grüner Baum des Lebens
Achim von Arnim

O grüner Baum des Lebens,
In meiner Brust versteckt,
Laß mich nicht flehn vergebens!
Ich habe dich entdeckt.
O zeige mir die Wege
Durch diesen tiefen Schnee,
Wenn ich den Fuß bewege,
So gleit ich von der Höh.
Ich bliebe dir gern eigen,
Ich gäb mich selber auf, –
Willst du den Weg mir zeigen,
Soll enden hier mein Lauf?
Mein Denken ist verschwunden,
Es schlief das Haupt mir ein,
Es ist mein Herz entbunden
Von der Erkenntnis Schein.
Ich werd in Strahlen schwimmen,
Aus dieses Leibes Nacht,
Wohin kein Mensch kann klimmen,
Mit des Gedankens Macht.
Es ward mein Sinn erheitert,
Die Welt mir aufgetan
Der Geist in Gott erweitert,
Unendlich ist die Bahn!

 

https://ninateka.pl/kolekcje/trzej-kompozytorzy/penderecki/audio/viii-symfonia-piesni-przemijania-na-sopran-mezzosopran-baryton-chor-i-orkiestre

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_choral_symphonies

Foto tytułowe: Secretaría de Cultura de la Nación [CC BY-SA 2.0], Wikimedia Commons

Aleksander Lubina

Górnoślązak/Oberschlesier, germanista, andragog, tłumacz przysięgły; edukator MEN, ekspert MEN, egzaminator MEN, doradca i konsultant oraz dyrektor w państwowych, samorządowych i prywatnych placówkach oświatowych; pracował w szkołach wyższych, średnich, w gimnazjach i w szkołach podstawowych. Współzałożyciel KTG Karasol.