Johann Gregor Mendel – odkrywca praw dziedziczności
MENDEL JOHANN GREGOR
(1822-1884)
Odkrywca praw dziedziczności
Urodził się 20 lipca 1822 roku (według świadectwa chrztu; on sam podawał datę 22 lipca) w ówczesnym Heinzendorfie, czyli dzisiejszych Hynčicach niedaleko Vražného w Kravařsku (Kuhländchen, kraina historyczna na pograniczu Moraw i Śląska Opawskiego). Był drugim dzieckiem rolnika Antona Mendla (1789-1857) i jego żony Rozyny (1794-1862), córki ogrodnika Martina Schwirtlicha z Hynčic. Na chrzcie otrzymał imię Johann. Jego rodzinna miejscowość należała pod względem administracyjnym do Śląska, toteż przy jego nazwisku w wielu dokumentach, takich jak np. świadectwa szkolne, pojawia się często określenie „Ślązak” (Sil., Silesius, Schles.).
Na zdolnego chłopca zwrócił już uwagę Thomas Makitta (ok.1774-po 1839), nauczyciel w jednoklasowej szkole w Hynčicach, i Johann Schreiber (1769-1850), proboszcz z Vražného. Dzięki ich wstawiennictwu rodzice wysłali go do Szkoły Głównej Pijarów w Lipniku, w której przez rok przygotowywał się do nauki gimnazjum.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
W gimnazjum w Opawie, gdzie w latach 1834-1840 uczył się pod kierunkiem m.in. Ferdinanda Schaumanna (1792-1846) i Faustina Ensa (1782-1858), okazał się niezwykle zdolnym uczniem, ale w roku 1838 jego ojciec w wyniku wypadku został kaleką i okazało się, że rodzina nie może go dłużej wspierać. Dzięki korepetycjom i niewielkiej kwocie, jaka przypadła mu po podziale rodzinnego majątku, ukończył gimnazjum i w roku 1840 rozpoczął dwuletni kurs przygotowawczy do studiów uniwersyteckich w Instytucie Filozoficznym w Ołomuńcu, jednak już wkrótce wskutek wyczerpania fizycznego i psychicznego przerwał naukę. Do Ołomuńca wrócił dopiero po roku, kurs zaś ukończył dzięki swej młodszej siostrze Teresie (1829-1908), która zrzekła się na jego korzyść swojej części rodzinnego majątku.
Namówiony przez swego nauczyciela fizyki Friedricha Franza (1783-1860) w roku 1843, mając na względzie możliwość dalszej nauki, Mendel podjął decyzję o wstąpieniu do zakonu augustianów w Brnie, w którym przyjął zakonne imię Gregor. Klasztor św. Tomasza w Brnie był wówczas znanym ośrodkiem kulturalnym i naukowym z bogatą biblioteką, kolekcją minerałów, zielnikiem i ogródkiem botanicznym. Przebywali w nim w tym czasie filolog Tomasz Bratranek (1815-1884), późniejszy profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, filozof Matouš Klácel (1808-1882) i kompozytor Pavel Křížkovský (1820-1885). To tutaj, przejąwszy opiekę nad zbiorem minerałów i zielnikiem, Mendel zainteresował się naukami przyrodniczymi. W latach 1844-48 studiował w Brnie teologię, kończąc też w roku 1846 kurs rolnictwa i sadownictwa. W roku 1847 otrzymał święcenia kapłańskie, po roku zaś został wikarym parafii w Starym Brnie. Gdy okazało się, że niezbyt nadaje się do tego rodzaju służby, prałat Cyrill Napp (1792-1867) wysłał go w roku 1849 do Znojma jako nauczyciela matematyki, niemieckiego, łaciny i greki w młodszych klasach gimnazjalnych.
Mendel radził tu sobie dość dobrze, jednak z powodu nowych rozporządzeń Ministerstwa Kultury i Edukacji w roku 1850 musiał stawić się przed komisją egzaminacyjną w Wiedniu. Licząc na swoją wiedzę przyrodniczą, wybrał jako przedmioty egzaminacyjne przyrodoznawstwo i fizykę, ale komisja stwierdziła liczne luki w jego wiadomościach i zaproponowała mu dwuletnie studia przyrodnicze na Uniwersytecie Wiedeńskim. W latach 1851-1853 słuchał tam Mendel wykładów z morfologii, fizjologii i systematyki roślin, paleobotaniki, zoologii, fizyki i chemii, a ponadto ukończył kurs techniki mikroskopowej. W roku 1854 rozpoczął pracę jako nauczyciel historii naturalnej w młodszych klasach Szkoły Technicznej w Brnie. Dwa lata później stawił się ponownie na egzamin, którego i tym razem nie zdał. Fakt ten nie stanął na przeszkodzie w jego dalszej pracy w szkolnictwie, ale uniemożliwiał mu jakikolwiek awans.
Już w roku 1854, przejąwszy ogródek, który uprawiał wcześniej Klácel, Mendel hodował różne gatunki roślin ozdobnych, starając się uzyskać ich nowe odmiany barwne, zaś w roku 1856 podjął badania nad grochem (Pisum sativum), wysiewając różne jego odmiany, przeprowadzając sztuczne zapylanie i krzyżując z sobą formy różniące się barwą kwiatów, barwą łupiny nasiennej, kształtem dojrzałych nasion, długością pędu i innymi cechami.
Na kierunek badań Mendla mógł w tym okresie wpłynąć pochodzący z Bielska Aleksander Zawadzki (1798-1868), jeden z nauczycieli Szkoły Technicznej w Brnie, zaś na jego interpretację uzyskiwanych w doświadczeniach wyników – niemiecki przekład dzieła “O powstawaniu gatunków” Darwina, który ukazał się w roku 1862, a którego pokreślony egzemplarz znaleziono wśród pozostałych po Mendlu książkach. Choć jego doświadczenia z grochem (których wyniki sprawdzał po roku 1865 na 27 gatunkach m.in. wyżlinu, orlika, dzwonka, turzycy, laku i jastrzębca) okazały się najbardziej owocne, nie należy zapominać, że prowadził też przez szereg lat regularne obserwacje meteorologiczne, był współzałożycielem Austriackiego Stowarzyszenia Meteorologicznego, w roku 1871 we współpracy z Františkem Xaverem Živanským (1817-1874) rozpoczął badania nad dziedzicznością u pszczół, a w roku 1883 odznaczony został przez Austriackie Towarzystwo Pomologiczne za nowe odmiany drzew owocowych. Był członkiem Cesarsko-Królewskiego Towarzystwa Zoologiczno-Botanicznego w Wiedniu, Towarzystwa Przyrodniczego w Brnie, Sekcji Ogrodniczej Morawsko-Śląskiego Towarzystwa Popierania Rolnictwa, Przyrodoznawstwa i Krajoznawstwa oraz Morawskiego Towarzystwa Pszczelarskiego, a także członkiem zarządu i przewodniczącym Morawskiego Banku Hipotecznego oraz kuratorem zakładu dla głuchoniemych.
Starannie odnotowując wyniki swych eksperymentów z grochem Mendel zaobserwował pewne regularności związane z mieszańcami pochodzącymi za skrzyżowania dwóch odmian w pierwszym pokoleniu, jak i związane z potomstwem tych mieszańców, krzyżowanych w kolejnych pokoleniach. Pierwsze z tych prawideł, które nazwano prawami Mendla, polega na tym, że w pierwszym pokoleniu wszystkie mieszańce są jednakowe, wykazując cechy pośrednie między rodzicami, cechy jednego z rodziców lub cechy odległych przodków. Zgodnie z kolejnym prawem w pochodzącym od mieszańców pierwszego pokolenia drugim pokoleniu zachodzi rozszczepienie cech i mieszańce wykazują cechy obojga przodków w ściśle określonych stosunkach liczbowych. Trzecie prawo mówi o tym, że gdy krzyżowane odmiany różnią się wobec siebie wieloma cechami, ich potomstwem nie są monohybrydy, a polihybrydy, zaś przekazywane cechy są niezależne jedna od drugiej.
Na zaprezentowane w lutym roku 1865 i opublikowane na łamach „Verhandlungen des Naturforschenden Vereins in Brünn” wyniki doświadczeń Mendla nie zwrócono właściwie żadnej uwagi, a on sam w roku 1868 zrezygnował z pracy w szkolnictwie, poważnie ograniczył zakres swych prac badawczych i zajął się administracją klasztoru, w którym 30 maja tegoż roku uzyskał godność opata. Przed śmiercią odwdzięczył się jeszcze swej młodszej siostrze Teresie, pokrywając koszty nauki jej trzech synów. Za życia, w podzięce za pomoc w budowie i wyposażeniu remizy strażackiej w rodzinnych Hynčicach, mianowany został honorowym obywatelem tej miejscowości i honorowym członkiem miejscowej straży pożarnej. Zmarł w Brnie 6 stycznia 1884 roku.
Jeszcze za życia Mendla August Weismann (1834-1914) doszedł do wniosku, że w jądrach komórkowych musi występować przenosząca cechy dziedziczne “plazma zarodkowa”, a Walther Flemming (1843-1905) odkrył w jądrze komórkowym nitkowate struktury, które nazwano chromosomami. Odkrycia te stały się zachętą do podjęcia przez wielu uczonych prób podobnych do eksperymentów Mendla, skutkiem czego w latach 90-tych XIX wieku doszło do ponownego, niezależnego odkrycia praw dziedziczności. Dopiero w roku 1900 Hugo de Vries (1848-1935), Erich Tschermak von Seysenegg (1871-1962) i Carl Correns (1864-1933) przypomnieli pracę Mendla sprzed 35 lat, przywracając mu palmę pierwszeństwa w sformułowaniu tych praw. Choć jego badania związane były z roślinami, już wkrótce William Bateson (1861-1926), Charles Davenport (1866-1944) i inni uczeni dowiedli, że jego prawa dotyczą również zwierząt, a w roku 1909 w Manchesterze zaczęło ukazywać się poświęcone burzliwie rozwijającej się genetyce czasopismo “The Mendel Journal”.
W roku 1965 podczas międzynarodowego sympozjum zorganizowanego dla uczczenia 100 rocznicy ukazania się słynnej rozprawy Mendla na terenie klasztoru św. Tomasza w Brnie otwarto “Museum Mendelianum”. Drugie muzeum znajduje się w jego rodzinnymi domu w Hynčicach, gdzie już w roku 1902 odsłonięta została pierwsza na świecie pamiątkowa tablica ku jego czci.
Ważniejsze publikacje Mendla: Über Verwüstung am Gartenrettich durch Raupen (Botys margaritalis). Verhandlungen des zoologisch-botanischen Vereins in Wien 3, 1853; Über Bruchus pisi, mitgeteilt von V. Kollar. Ibid. 4, 1854; Bemerkungen zu der graphisch-tabelarischen Übersicht der meteorologischen Verhältnisse von Brünn. Verhandlungen des naturforschenden Vereines in Brünn 1, 1863; Meteorologische Beobachtungen aus Mähren und Schlesien für das Jahr 1863. Ibid. 2, 1864; Meteorologische Beobachtungen aus Mähren und Schlesien für das Jahr 1864. Ibid. 3, 1865; Versuche über Pflanzen-Hybriden. Ibid. 4, 1866 [przekł. polski: Badania nad mieszańcami roślin, tłum. Wanda Wolska, Warszawa, 1915]; Meteorologische Beobachtungen aus Mähren und Schlesien für das Jahr 1865. Ibid.; Meteorologische Beobachtungen aus Mähren und Schlesien für das Jahr 1866. Ibid. 5, 1867; Meteorologische Beobachtungen aus Mähren und Schlesien für das Jahr 1869. Ibid. 8, 1870; Über einige aus künstlichen Befruchtung gewonnenen Hieracium-Bastarde. Ibid.; Die Windhose vom 13. October 1870. Ibid. 9, 1871; Referat über die Bienentracht. Die Honigbiene von Brünn 11, 1877; Die Grundlage der Wetterprognosen. Mittheilungen der K.K. Mährisch-Schlesischen Gesellschaft zur Beförderung des Ackerbaues, der Natur- und Landeskunde in Brünn 59, 1879.
