Historyjŏ w 1000 słōw: III powstanie

Niy bōł to leki czas. Europa prawie durch była w szoku po Wielkij Wojnie, państwa cyntralne rozlatowały sie z miesiōnca na miesiōnc, narŏz we postrzodku naszego kōntynyntu pokŏzało sie dziewiyńć nowych krŏjōw, a krōm nich jeszcze insze nŏrody prōbowały zôrganizować swoje. Świat niy bōł taki sōm jak dziesiyńć lŏt wcześnij.

Gōrny Ślōnsk, chociŏż zindustrializowany, to niy bōł regiōn bogaty. Na kōniec wojny ludność ślōnskŏ corŏz barzij radykalizowała sie we sprawach społecznych i nŏrodowych. Na wschodzie pokŏzało sie państwo, co ôbiecowało kōniec niyrōwności i ymancypacyjŏ ludu gōrnoślōnskigo, tōż było atrakcyjne dlŏ Ślōnzŏkōw.

Państwo niymiecke po przegranyj wojnie straciyło wszyske swoje kolōnije, a ôd cyntrale ôdpadały regiōny graniczne, jak Alzacyjŏ i Lotaryngijŏ abo Wielkopolska. Beztōż Niymcy moc robiyli na to, żeby Gōrny Ślōnsk ôstoł przi Niymcach.

Kōnflikt ô regiōn trwoł dwa i pōł roku. Traktat pokojowy podpisany we Wersalu 28 czyrwca 1919 roku uzdŏwoł, iże na naszyj ziymi mŏ być zôgranizowany plebiscyt, żeby ludzie sami mōgli sie wypowiedzieć, przi jakim krŏju chcōm być.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Przed przekludzyniym plebiscytu, co bōł zaplanowany na 1921 rok, wybuchły na Gōrnym Ślōnsku dwa powstania. Jedno trwało ôd 16 do 26 siyrpnia 1919 i zaczło sie po tym, jak na Grubie Mysłowice dziesiyńciu cywilōw zastrzelōł Grenzschutz. Było ôno zdezôrganizowane i niy miało ani jednego kōmandyra, ani postawiōnych jasnych postulatōw.

Druge powstanie wybuchło 19 siyrpnia 1920 po tym, jak pŏrã dni wcześnij zaczły sie na Ślōnsku antypolske i antyfrancuske strajki. W Katowicach do strajkujōncych strzylali francuscy wojŏcy, tōż pŏru straciyło życie. Za to Niymcy roztrzaskowali polske sklepy i redakcyje polskich cajtōngōw. 24 siyrpnia była powołanŏ miynszanŏ niymiecko-polskŏ policyjŏ plebiscytowŏ, a 26 siyrpnia powstanie sie skōńczyło.

Plebiscyt, co w nim szło sie głosować 20 marca 1921 roku, niy prziniōs rozwiōnzaniŏ. Francyjŏ chciała zabrać Niymcōm jak nojwiyncyj niy ino skuli tego, że rozchodziyło sie ô mocniyjszõ Polskã, ale tyż prōbowała sie mścić za poprzedniõ przegranõ wojnã z lŏt 1870-1871. Wielkŏ Brytaniŏ za to wolała mocniyjsze Niymcy, co by były za rōwnowŏgã na kōntynyńcie dlŏ Francyje. Za Niymcami głosowało hned 60 procynt ludzi, a za Polskōm bez 40%.

Z jednyj strōny za granicã była zapropōnowanŏ linijŏ Korfantego, leko umiyniōnŏ ôd francuskigo gynerała Le Ronda, co dałaby Polsce cołkõ wschodniõ tajlã Ślōnska aż pod Ôpole. Z drugij strōny była propozycyjŏ grŏfa Sforzy, italijańskigo ministra spraw auslyndzkich, co uzdŏwała bezma cołki rejōn industryje bez Gliwic, Zŏbrzŏ i Krōlewskij Huty przekŏzać Polsce. Miyndzy niymi było jeszcze pŏrã inkszych propozycyji, ale te dwie zdŏwajōm sie być nojważniyjsze.

Bez to, iże tyn ôstatni projekt mioł być przesłany do Lōndynu pod dyskusyjõ Rady Nojwyższyj, polskŏ strōna uzdała zaczōńć trzecie powstanie w nocy ze 2 na 3 mŏja 1921 roku. Zarŏz przed tym, 1 mŏja, zaczōn sie strajk gyneralny. Wszyjskich powstańcōw było kole 60 tysiyncy, z tego 25 tysiyncy aktywnie walczyło na frōńcie.

Za kōmandyra Naczelnyj Kōmyndy Wojsk Powstańczych bōł podpułkownik grŏf Maciej Mielżyński z Chobienic we Wielkopolsce, a ôd 6 czerwca podpułkownik Kazimierz Zenkteller z Wojnowic tyż we Wielkopolsce. Po prŏwdzie ze czōnkōw NKWP, co ich było pŏrunŏstu, ino Jan Ludyga-Laskowski, Alfons Zgrzebniok, Jōzef Rymer i Klemens Borys byli stōnd. Reszta to bōł polski desant, nojczyńścij z Wielkopolski.

We piyrszym tydniu powstaniŏ insurgyńciŏ zajōnli rejōn ôpisany linijōm Korfantego. Potym, ôd 11 do 20 mŏja umocniyli sie na frōńcie, a 21 mŏja zaczōn sie kōntratak wojsk niymieckich, co wiedziały sie rady ôdbić Anaberg i Kandrzin, ale niy poradziyły przerwać frōntu.

Nojważniyjszŏ batalijŏ tego powstaniŏ trefiyła sie we dniach 21-26 mŏja pod Anabergym, jak przeciwko polskim powstańcōm stanyła tyż kōmpanijŏ frajwilikōw z Dolnego Ślōnska, co w nij za kōmandyra bōł Hans Heinrich XVII, syn ôd princa pszczyńskigo.

3 czerwca niykerzi ôficyrowie ze grupy „Wschōd” zbuntowali sie przeciwko Korfantymu i ôgłosiyli kapitana Karola Grzesika za kōmandyra insurgyntōw. Do wojsk bōł posłany telegram „Z dniem dzisiejszym objąłem Naczelne Dowództwo Wojsk Powstańczych… Grzesik-Hauke, Naczelny Wódz”. Korfanty uciyk do wiernych sobie ôddziałōw, bo boł sie ô swoje życie, a na drugi dziyń ślōnscy marynarze heresztowali buntownikōw. Co ciekawe, postrzōd nich bōł Michał Grażyński. Widać ôd samego poczōntku ôba z Korfantym byli wrogami.

Powstanie samo w sobie było niylegalne, tōż hned po jego zaczyńciu insurgyntōw zaczły atakować tyż wojska aliancke. W Bytōmiu i Katowicach do powstańcōw strzylały tanki i tam padło pŏrã ôsōb, a kole Rybnika we walkach życie straciyło 19 Italijŏkōw. W kōńcu zawarto było porozumiynie, co podle niego aliańciŏ przejynli niykere miasta (Bytōm, Katowice, Tarnowske Gōry, Zŏbrze), a insurgyńciŏ je blokowali na czas powstaniŏ.

Po 7 czyrwca walki ustoły, jak miyndzy strōnami i przi udziale aliantōw, trwały pertraktacyje. Miyndzy ôbie strōny weszły wojska angelske i francuske, a linijŏ dymarkacyjnŏ szła po liniji dotychczasowego frōntu. Kōmisyjŏ Miyndzysojuszniczŏ nakŏzała wszyskim tyż wycŏfać sie ze terynu plebiscytu.

5 lipca podpisany bōł rozejm. 12 października 1921 roku Kōmisyjŏ uzdała, jak mŏ wyglōndać granica polsko-niymieckŏ na Ślōnsku, a 20 czerwca 1922 Polska wziōnła przejmować teryny, co ône jij były prziznane. Ôficjalnie regyrowanie było przekŏzane Polsce 14 lipca.